Мемлекетті сырты экономикалы саясаты

 

Мемлекетті сырты саудаа араласу ауымына байланысты сырты сауда саясаты екіге блінеді:
1. Еркін сауда саясаты (Фритредерлік). Ішкі нарытарды шетелдік капитал мен ызметтерге ашуды кздейтін жне экспорт пен импортты шектемейтін іс-рекет.
2. Протекционистік сауда саясаты (оранышты). Ішкі нарытарды шетелдік тауарлардан орауа баытталан жне импортты шектейтін рекеттер.
Бл екі саясатты зіне артышылытары мен кемшіліктері бар.
Еркін сауда саясатыны артышылытары: бсекелестікті ынталандырады; монополияны шектейді; ндірісті тиімділігі жоарылайды; баалар тмен; тауар тадау ммкіндігі артады; халыаралы ебек блінісі жасара тседі; елдер бір-бірімен жаын-дасып, ынтыматастыы артады. Кемшіліктері: лтты экономиканы шетелдік бизнесті теріс серінен орауды болмауы; ішкі нарытарды жаулап алу немесе демпингті орын алуы; сапасыз німдерді ткізілуі жне т.б.
Протекционизмні артышылытары: сауда балансын тепе-тедікке келтіреді; демпингтен орайды; лтты ндіріс салалары-ны суін ынталандырады; жас салаларды орайды. Кемшіліктері: ндірісті тиімділігі тмендейді; баалар седі; тауарды тадау ммкіндіктері тарылады; халыаралы ебек блінісіні артышы-лытары олданылмайды; экспортты атынастар зіледі.
Сонымен, фритредерлік саясат сырты сауданы ешандай кедергілерінсіз елдер арасындаы тауарлар мен ызметтерді еркін озалуын жатаса, ал протекционистік саясат лтты ндірісті олдау шін елге шетелдік німні келуін шектеуді арастырады.
Сырты сауданы мемлекеттік реттеуді негізгі дістері тарифтік жне тарифтік емес дістер болып блінеді. Сырты сауданы реттеуді тарифтік ралдарына кедендік баж салыы мен тарифтік квота жатады. Тарифтік емес ралдара квоталау, лицен-зиялау, еркін экспортты шектеулер, жасырын жне аржылы діс-тер, экономикалы емес дістер жатады.
Мемлекеттер арасындаы сырты сауданы реттеуді жне ндіріс факторларыны зара озалысын азіргі уаытта Халыаралы валюталы ор, Дниежзілік сауда йымы, Дниежзілік банк жне Біріккен лттар йымы жзеге асырады.
Сондай-а, сырты сауданы мемлекеттік реттеу бір жаты, екі жаты жне кп жаты болуы ммкін.
азастанны сырты сауда саясаты.
азастанны сырты сауда саясаты мемлекетті экономикалы саясатыны рамдас блігі ретінде сырты секторды реттеуге баытталан іс-шараларды жзеге асыруды арастырады. Бл жерде мемлекетті сауда саясаты ішкі жне сырты жадайларды згерісі-не бейімделіп, жаандануды артышылытарын максималдауа жне одан болатын ытимал ауіп-атерлерді азайтып отыруы тиіс.
азіргі уаытта, сырты сауда саясатында екі негізгі міндет айындалып отыр:
1. Отанды тауарларды бсекелік абілеттілігін ктеру жне отанды ндірушілерді орау.
2. Ттынушыларды орау жне йымдастырылан сауданы дамыту шін жадайлар жасау.
азастан Республикасыны кіметі сырты сауда саясатын жргізу кезінде келесідей ралдарды олданады:
1. Кедендік-тарифтік ралдар, бл импортты жне экспортты кеден баждарын олдануа негізделеді.
азастанды кедендік-тарифтік саясатты руды тактикасы андай да бір нім нарыыны жадайын траты трде баылап отыру, нарыты жадаятына жылдам бейімделу жне тиімді протекционизмді амтамасыз ету ажеттілігінен шыады.
Мндай жадайда, отанды ндірушілер шін олайлы бсекелік ортаны жасау масатында кедендік баж салытарыны максималды млшерлемелері дайын бйымдара ойылады, орташа млшерлеме-лер жинатаушы бйымдара, ал тменгі млшерлемелер шикізата жне леуметтік маызы бар тауарлара белгіленеді.
Кеден баждары млшерлемелеріні згеруі жне бекітілуі сырты сауда тиімділігіні крсеткіштеріне, лемдік нарыты жадаятына жне Кедендік Ода пен Еуразиялы Экономикалы ауымдастыты шеберінде азастан Республикасы абылдаан міндеттемелерге, сонымен атар азастанны Дниежзілік сауда йымына кіру дерісіне туелді болып табылады.
Кптеген жадайларда импортты кеден баждары млшерлеме-леріні дегейі отанды тауар ндірушілерді бастамасымен згеріп отыратындыын да айтып жн.
Жалпы аланда, азастанны кедендік-тарифтік саясаты еркіндікке негізделген. Іс жзіндегі импортты кеден баждарыны орташа дегейі 10,6 %-ды райды.
Сауда-экономикалы атынастарды дамыту шін олайлы жадайларды жасау масатында азастан Республикасыны кіметі жекелеген жадайларда жеілдетілген кедендік-тарифтік тртіпті олданады.
ТМД шеберінде келісілген еркін саудаа сйкес осы елдерден азастан аумаына кіретін тауарлара кедендік баждар салынбайды. Сондай-а, республикада ндірілмейтін тауарлара жне лтты жеілдіктер жйесін олданатын дамуы тмен елдерде (47 мемлекет) жретін біратар тауарлара кеден салытары салынбайды. Дамушы елдерге (104 мемлекет) де 75%-а дейін тмендейтін импортты кеден баждарыны млшерлемесі трінде жеілдікті тртіптер арастырылады. Бдан баса, экспортты ынталандыру масатында экспортты кеден баждары млдем олданылмайды десе де болады. Кеден салытары салынатын экспортты тауарларды тізімі тым шектеулі, олара тері, жн, мнай німдеріні жекелеген трлері, ара жне тсті металл німдері жатады.
2. Тарифтік емес ралдар, бл антидемпингтік шаралар, орау шаралары,
2. Нетарифные – все прочие меры (антидемпинговые меры; компенсационные меры; защитные меры; запреты или ограничения, в том числе количественные; квотирование; государственная монополия на вывоз и (или) ввоз товаров; лицензирование, техническое регулирование).
Нетарифные меры регулирования формируются исходя из экономической политики Казахстана, защиты экономической основы суверенитета Республики Казахстан, выполнения международных обязательств Республики Казахстан, защиты внутреннего потребительского рынка, в качестве ответной меры на дискриминационные и другие шаги извне, ущемляющие интересы казахстанских производителей.

Валюта жне халыаралы валюта жйесі

Валюта – бл халыаралы есептеулерде олданылатын аша ралдары.
Валюталы жйе деп халыаралы есептесу ралдарын олдануды саясаты мен тжірибесін айтады. Адамзат баласыны даму тарихында валюта жйесіні бірнеше трлері орын алды. Солара тоталып тейік.
1. Алтын стандарт (1879-1934 жж.). Валютаны бл жйесі шін алтын монеталарды еркін басып шыару жне оларды айналыма жіберу, банкноталарды алтына (ймалара жне монеталара) айырбастау былыстары тн болды. Алтынды сырта шыаруа жне оны сырттан келуге рсат етілді. Айналымдаы ашаны саны ресми алтын орымен аныталып отырды. Ал алтынны баасы тіркелген болып табылды. Алтын стандарт жйесі аша айналымыны тратылыын амтамасыз етеді, тлем балансыны жадайын автоматты трде реттейді.
Алтын стандарт жйесіні алай жмыс істейтіндігін тсіндіру шін біз мынадай мысал келтіреміз. Айталы, АШ пен Англияны тлем балансында тапшылы орын алды. Американ-дытар Англиядан тауарларды кп импорттады, ал сол елге тауарларды аз экспорттады. Бл жадайда тлем балансыны тапшылыы алтынмен жабылады. АШ елінен алтын сырта аылады. Бл елде ашаны саны азаяды. Тлем абілеттілігі бар сраныс азайып баалар да тмендейді. Бл дрыс па, лде дрыс емес пе? Дрыс, йткені АШ тмен баамен з тауарларын экспорттау абілеттілігін жасартады. Ал шетелден тауарларды импорттау шектеледі, себебі алтынны Англияа кптеп келуі сол елде ашаны санын кбейтеді. Англияда баалар седі, тауарларды экспорттау иындатылады. Алтын стандарт жйесі тлем балансыны жадайын осылайша автоматты трде реттейді.
Алтын стандарт жйесіні осындай артышылыы бола тра, оны кемшілігі ретінде мемлекетті араласуын шектеу арастырылады. Ішкі экономикалы даму тлем балансы жадайына толы баынышты, яни сырты экономикалы байланыстара туелді болып табылады. Бл жйе тек алтын бар боланда ана жмыс істейді. Егер андай да бір ел алтынды ндірмесе немесе оны сырта жіберіп алса, онда сол ел алтын стандарт жйесіне атысудан шет алады.
Сонымен, алтын стандарт жйесі бір жаынан, аша айналысыны тратылыын амтамасыз етеді жне инфляциялы былысты болдырмайды, ал екінші жаынан, экономиканы лемдік нарыа туелді етеді, ішкі экономикалы саясатта тадау еркіндігін шектейді.
Бл жйені жаымды жатарын алдырып, теріс жатарын жою шін алтын девиздік жйе немесе бреттон-вудты валюта жйесі пайда болды.
2. Бреттон-вудты валюта жйесі (1944-1971 жж.). Алтын девиздік деген атауды алыптасуы ааз ашалар-девиздерді лемдік валюталар ызметін атара бастауынан орын алды. Бл жйе кезінде ішкі экономикалы саясат лі де болса тлем балансыны жадайына туелді болды. Алтын жйені негізі ретін-де жмыс істей берді. Біра алтынды мазмны бар бір ана валютаны рлін АШ-ты доллары атарды. Ал алан валюталар доллара, содан со доллар арылы алтына теестіріліп отырды. АШ-ты Федералды резервтік жйесі (ФРЖ) баса елдерді орталы банктерімен келісім жргізуде 1 троя унциясына 35 доллар болып бекітілген баа бойынша алтынды сатып алуды жне сатуды жзеге асырды.
Валюталы баамдар тіркелген болды. Валюталы атынастар Халыаралы валюталы ормен (ХВ) баыланып отырды. ХВ- міндеттеріне мыналар кірді: валюта баамдарын тратандыру шін несиелер беру, аржы жйесін сауытыру бойынша сыныстар жасау, валюталы паритеттерді баылау. Алтын девиздік жйені пайда болуы мемлекеттерді ішкі экономикалы саясатыны туелсіздігін кшейте тсті.
Алтынды, ХВ- несиелерін пайдалану арылы валюта баамын стап труа болды. Біра, е бастысы тлем балансыны жадайын лтты валюта баамын згерту есебінен ана жасартуа болады. Алтын стандарт бл ралды олданбады. Ал алтын девиздік жйе лтты мемлекетке валюта баамын 10%-ды паритет аралыында згертуге ммкіндік берді.
70-жылдарды басында бреттон-вудты жйе дадарыса шырады. Валюталарды тіркелген айырбас баамдарын стап тру ХВ-а мше-елдерді бірыай экономикалы саясатты жргізіп отыруын талап етті. Алайда бл ммкін болмады. ртрлі елдерде инфляция арыны шарытап мселелер кбейе тсті. Жйені жмыс істеуін амтамасыз ету шін алтынны сынысы жеткіліксіз болды.
Алтын девиздік жйені арама-айшылытары оны жаа валюталы жйеге – басарылатын былмалы валюта баамдары жйесіне ауысу ажеттілігіне алып келді.
3. Басарылатын былмалы валюта баамдары жйесі (Ямайкалы валюталы жйе) (1971 ж.). Жаа валюталы жйеде оны алтынмен байланысы за жзінде жойылды. Ешандай да валютаны алтынды мазмны болмайтын болды жне алтына айырбасталмайтын болды.
Валюта жйесін реформалау долларды резервтік валюта ретінде шеттетуге баытталды. лтты валютаны жымды валютамен ауыстыруды ажеттілігі туындады. азіргі заманы лемде екі жымды валюта орын алып отыр: арнаулы зара арыз ытары (SDR – Special Drawing Right – специальные права заимствования) жне еуропалы валюта бірлігі (еуро).
SDR – бл Халыаралы валюталы ора атысушы елдерді зара есеп айырысуы шін осы ор 1969 жылы йымдастыран материалды формасы жо жымды валюта лшемі. СДР-ды баалау рамында доллар – 42%-дан, батыс еуропалы аша бірліктері (стерлинг фунты, франк, марка, олар азіргі уаытта еуро) – 45%-дан, йена – 13%-дан ралатын валюта «оржыны»1 негізінде жзеге асырылады.
Еуро – бл Экономикалы жне валюталы одаа мше болып саналатын 12 елді жымды валютасы. Еуроны теориялы негіздерін Нобель сыйлыыны иегері, отайлы валюта зонасы лгісін рушы Роберт Манделл болып табылады. Еуроны рекет ету тртібі Еуропалы Одаты Орталы банкімен аныталады. Баса елдерді еуровалюталы одаа осылуы шін біратар шарттарды орындауы ажет. Біріншіден, мемлекеттік бюджет тапшылыы ЖІ-ні 3%-нан аспауы тиіс. Екіншіден, мемлекеттік арыз клемі ЖІ-ні 60%-нан аспауы керек. шіншіден, инфляция дегейі зіні минималды дегейінен тек 1,5% аралыында ана аса алады.
Сонымен, жаа валюталы жйе былмалы валюта баамдарын енгізеді. лтты экономиканы сырты экономикалы байланыстара бейімделуі валюта баамын згерту арылы жріп отырды. Аталмыш валюта жйесінде валюта баамдары нарыты кштер арылы былып ана оймай, мемлекет арылы да олар басарылып отырады.
Сондытанда, валюта баамдарыны тратылыы лтты экономиканы бірлесіп реттеу шараларына жгінуі тиіс. Ал валютаны трасыздыы экономикалы рылымны бзылуыны крінісі болып табылады.
Тлем балансыны рылымы.
Тлем балансы белгілі бір уаыт аралыында шетелдік мемлекеттерге тленген жалпы тлемдер мен шетелдік мемлекеттерден алынан жалпы тлемдер арасындаы айырманы білдіреді. Тлемдерге алтын, тауарлар мен ызметтерді ны, туризмнен келген табыстар мен шыындар, капиталды трлері мен инвестициялар, пайыздарды, дивидендтерді жне несиелерді тлеу жатады. Егер тсімдер тлемдерден асып кетсе, онда тлем балансыны жадайы активті болады немесе тлемдер тсімдерден асып кетсе, онда тлем балансы пассивті болып соында оны тапшылыы орын алады.
Тлем балансыны жадайын валюта баамы анытайды.
Тлем балансыны рылымына келетін болса, ол аымды операциялар балансынан жне капитал озалысы балансынан ралады. Аымды операциялар балансы з кезегінде сауда балансынан, ызметтер балансынан жне трансферттік тлемдер балансынан ралады. Ал капитал озалысы балансы за мерзімдік жне ыса мерзімдік капитал салымдарыны келуі мен кетуін білдіреді.
Тлем балансыны жадайы лтты экономиканы рекет ету сапасыны аса маызды крсеткіші ретінде крінеді. Мемлекет оны жадайын мият адаалап отырады. Шыындарды табыстардан артып кетуі лтты валютаны беделіне нсан келтіріп, оны нсыздандырады. Ел арыза тап болады, кейін оан ызмет крсетіп айтару керек болады. Ал табыстарды шыындардан жйелі трде артып кетуі ел шін олайлы боланымен, ол баса ріптес-елдерді тлем баланстарыны тапшылыына алып келеді.
Егер тлем балансы капиталды шетелден тарту есебінен жасартылса, онда бл болашата біратар келесіз жадайлара алып келуі ммкін (арыз, шетел инвестицияларына табыстарды айтару). Сондытанда, табыстар мен тлемдерді теестіруді е тиімді баыт деп санайды.
Валюта баамы оны ревальвациясы жне девальвациясы арылы тлем балансыны жадайына айтарлытай сер етеді. Оны тмендегі кестеден круге болады. Ревальвация – бл валюта баамыны баса валютаа араанда ктерілуі. Девальвация – бл валюта баамыны баса валютамен салыстыранда тмендеуі.
Кесте 15.1
Ревальвация мен девальвацияны тлем балансыны жадайына сер етуі
Сауда балансына сері Капитал балансына сері Тлем балансына сері
Валютаны ревальвациясы Экспорт
Импорт
орытынды: нашарлайды Экспорт
Импорт
орытынды: нашарлайды Нашарлайды
Валютаны девальвациясы Экспорт
Импорт
орытынды: жасарады Экспорт
Импорт
орытынды: жасарады Жасарады

Егер валютаны ревальвациясы тлем балансын нашарлата-тын болса, онда ол не шін жргізіледі деген зады сра туындайды. Бл мжбрлі шара болып табылады. Ревальвацияны жргізуді ажеттілігі экспорты импортынан асып кеткен елдерде туындайды. Мндай асып кету баса ріптес-елдерде сауда балансы тапшылыыны орын алуын білдіреді.
Валютаны девальвациясын тлем балансыны тапшылыын (импортты экспорттан артып кетуі) кріп отыран елдер жргізуге мжбр болады.

азастанны Дниежзілік сауда йымына кіру мселесі

Дниежзілік сауда йымы (ДС) бастапыда Екінші дниежзілік соыстан кейін тарифтер мен сауда жніндегі Бас келісім (ГАТТ)1 йымы ретінде рылып, кейіннен 1995 жылы з атауын осылай згерткен. азір ДС-ны рамында 153 мемлекет мше болып саналады. ДС-а мше-елдерді лесіне лемдік жиынты сауда айналымыны 95%-ы тиесілі.
ДС зін оан мше-елдер арасындаы зара сауда-экономикалы арым-атынастарды йымдастыру, кеестер мен келіссздер жргізу арылы ерікті трде сауда-сатты рсаттарын беру шін ажетті халыаралы форум ретінде жмыс істейтін йым деп таниды. ДС-а мше-елдер зара сауда тарифтерін жне импортты кеден баждарын ысартуа, тауарлар мен ызметтерді саудалау бойынша операцияларды жзеге асыру кезінде тарифтік емес шектеулерді олданбауа міндетті. Бл іс-рекеттер олара артышылы береді, йткені сауда кедергілерін ысарту тауарлар мен ызметтерді арзандауына жне сол арылы ДС-а атысушы елдер халыны л-ауатын ктеруге жадай жасайды, сонымен атар йымны ережелері инвестициялара деген ол жетімділікті де арттырады. ДС ызметіні негізінде жатан ты идеяларды тартымдылыы, ондаы елдерді халыаралы саудадан тыс кру алаулары соы уаытта, біратар елдерді осы йыма мше болып абылдану кезегінде трандыын наты айатайды. Ол кезекте рине азастан да бар. Ресей болса 2011 жылды аяында осы йыма мше болып лгерді.
азастан азіргі уаытта ДС-а кіру шін екі жаты келіссздерді белсенді трде жргізіп келеді. Келіссздер негізгі трт баыт бойынша жргізіліп жатыр:
1. Тауарлар нарыына жол ашуды келіссздері ДС-а мше-елдермен импортты кеден баждарын шектеуді максималды дегейін анытауды жне малдауды арастырады.
2. ызметтер нарыына ол жеткізу бойынша келіссздер, оларды масаты болып азастанды нарыа ызметтерді шет елдер тарапынан жеткізу шарттарын келісу табылады.
3. Ауыл шаруашылыы бойынша кп жаты арнайы келіссздер. Бл жнінде ауыл шаруашылыын іштей олдау клемін, тарифтік орауды дегейін жне экспортты субсидия-ларды шамасын амтамасыз ету шарттарын арастырады.
4. Жйелі мселелер бойынша келіссздер. Блар арылы ДС-а мше мемлекеттермен валюта жйесі, тлемдер, инвестициялы тртіп, мемлекеттік меншік жне жекешелендіру, баа саясаты, бсекелестік сияты экономикалы саясатты крделі мселелерін шешу арастырылады.
азастан шін ДС-а кіру шыындарды да, пайданы да алып келеді, сондай-а, оны мселесімен атар келешегі де зор болып табылады. лемдік шаруашылыа, соны ішінде ДС-а ріарау кірігу кезінде ммкін болатын ытимал туекелдерді тмендетуге ол жеткізу ажет. ДС ызметінде неолибералды жаандануды идеялары клемді трде жргізіледі. Бдан баса, ДС – бл лемді бірттас нарыа айналдыруды, кедендік тосуылдарды тмендетуді жне ртрлі елдерде экономикалы задарды біріздендіруді аса маызды ралы. ДС капиталды, тауарлар мен ебек ресурстарыны еркін озалысын білдіретін жалпы абылданан бірыай аидалары мен ережелері бар жаанды экономикалы интеграцияны амтамасыз етуге абілетті бкіллемдік еркін сауда аймаын руа баытталады.

азастанны лемдік экономикадаы азіргі орны мен рлі

азастан біратар тауарларды ндіру, е алдымен шикізаттар мен жартылай фабрикаттарды, уат кздерін ндіру бойынша лемде алдыы атарлы орындарды иеленеді. Бл бір жаынан, азастанны табии ресурстара бай екендігін, ал екінші жаынан, ебек пен капиталды экспорта баытталан жне пайдасы мол салаларда шоырлануды те лкен дрежесі бар екендігін крсетеді. азастанны лемдік экономикадаы бет-бейнесін тмендегілер анытайды:
1. Мнай, кгілдір отын, электроэнергия.
2. ара металлургия, минералды тыайтыштар, мата-мата кездемесі, ааш німдері.
3. Асты німдері, ст, ртрлі жемістер.
Кптеген німдер бойынша, соны ішінде жеіл нерксіп, ауыл шаруашылыы, жеіл автокліктер німдері бойынша азастанны лемдік экономикадаы орны лі де болса тмен. кінішке орай, азастанны машина жасау кешеніндегі орны зіні тиісті дегейінен алып ойып отыр. Оан біратар факторлар жауап береді: инвестициялы сраныс тмен, бсекелік абілеттілігі мардымсыз, кптеген машина жасау фирмаларыны экспортты белсенділігі тмен, т.б.
азастанны лемдік экономикадаы орны мен рлін сипаттайтын крсеткіштерді арынын за мерзімді жне ыса мерзімді дерістер, жалпы лемдік экономикамен салыстыранда елді экономикалы даму арынын арттыратын жне оны тежейтін факторлар анытайды. Кеес Одаы ыдырап, егеменді ел боланнан кейін азастан 90-шы жылдардаы ндірісті тере лдырауын бастан кешіріп лемдік экономиканы даму кшінен тым артта алды.
азастан жаанды бсекеге абілеттілік трысынан зіні жадайын лі де болса жасарта алмаса да, республикада соы жылдары траты экономикалы су байалып отыр (бл рине 2008 жылы орын алан лемдік аржылы-экономикалы дадарыс-тан кейін). азастан ЖІ лесі мен экономикалы даму бойынша 90-шы жылдары жоалтып алан дегейін айта алпына келтіре алды. Жыл сайын ЖІ ндірісі орта есеппен 7,0-7,5%-а сіп келеді.
Осы уаыта дейін, азастанны экономикалы су арыныны жылдамдауына салыстырмалы трде ыса жне за мерзімді факторлар сер етті.
ыса мерзімді факторлар:
1) 1998 жылы болан Азиялы дадарыс нтижесінде тегені былмалы баамын енгізу, бл экспортты ндірісті барлы трлерін ынталандырды;
2) мнай мен газа, кптеген шикізат трлеріне жне жартылай фабрикаттара лемдік бааларды ктерілуі;
3) жаын шет мемлекеттерден ебек ресурстарыны аылуы.
за мерзімді факторлар:
1) біліктілігі жоары жмыс кші леуетіні бар болуы;
2) алдыы атарлы озы технологияларды олдануды ке ммкіндіктері;
3) азастан территориясында Еуропа мен Азияны байланыстыратын транслтты клік жолдарыны дамуы;
4) жеке жне мемлекеттік секторларда жинаталан ірі аржы ресурстарыны болуы.
уат кздерін, шикізат пен жартылай фабрикаттарды экспорттауды ріарай дамыту за мерзімді жоспарда азастанны экономикалы су арыныны факторы ретінде арастырыла алмайтындыын атап ткен жн. йткені, ЖІ-ді арттыруда энергия мен материалды кп ажетсіну за мерзімде тмендейтін рдіс болып табылады, олай болса, шикізат кздеріне лемдік сранысты су арыны келешекте лемдік ЖІ-ні су арынынан алып отырады.
за мерзімді басымдытарда азастанны демелі экономикалы суі тиімділігі жоары ылымды кп ажет ететін ндірістерді жне ызметтер крсету салаларын дамыту негізінде ана ммкін болады. Осындай негізде ана лемдік технологияларды игеру, экономиканы тиімділігі мен халыты табыстарын траты трде ктере алу ммкін болады.
Сырты сауданы азіргі тауарлы рылымы азастанны ЖІ-н сіруді факторы бола алмайды. Енді, ндірісті барлы секторларын жаыртуда инвестицияларды маызды трде арттыру жне жалпы аланда, лтты экономиканы бсекелік абілеттілігін ктеру ажет.
лтты бсекеге абілеттілік ымы ке маынада халыты денсаулыы, білім беру мен ылым, инфрарылым жйелеріні дамуы, аржы-несие саласыны жадайы, оамды тртіп жне басалары сияты жиынты факторлардан ралады.
лтты бсекеге абілеттілік ашы экономика мен жаандану жадайында лтты шаруашылыты лемдік нарыта бсекелік кресті негізгі субъектісі ретінде сапалы тауарлар мен ызметтер-ді ндіруін жне оларды лемдік баамен сатуын, шетел капиталы мен ебек ресурстарын тарта алуын, згеретін сраныса тез бейімделе алуын білдіреді.
Біратар халыаралы йымдар лтты шаруашылытарды бсекелік абілеттілік рейтингісін анытайды. Соларды е негізгісі ретінде, бсекелік абілеттілік бойынша лем елдеріні рейтингісін баалау азіргі уаытта, жыл сайын Швейцарияны Давос аласында тетін «Дниежзілік экономикалы форум» (ДЭФ) йымыны баяндамаларында жргізіледі. ДЭФ- экономи-калы баалау крсеткіштері 200-ге жуы. Олар негізгі 8 топа блінеді: 1) ашытылы; 2) мемлекет; 3) аржы; 4) инфрарылым; 5) технология; 6) басару; 7) ебек; 8) институттар. р топты зіндік лес салмаы бар: мысалы, «ашытылы», «мемлекет», «аржы» 16,7%, ал «басару» мен «институттар» - 5,5%. Сегіз факторлы индексті (оны ішінде кптеген субиндекстер бар) негізінде елді бсекелік абілеттілік рейтингісі аныталады.
ДЭФ- бсекеге абілеттілік рейтингісіні мліметтері бойынша азастан 1999 жылы 74-ші, 2000 жылы 68-ші, 2001 жылы 65-ші, 2002 жылы 71-ші, 2004 жылы 76-шы, 2005 жылы 68-ші орындарда болды.
Осылара арап, халыаралы айырбасты атысушысы ретінде азастан экономикасыны салыстырмалы артышылытарын жне лсіз жатарын арастырып ту ажет. Біз білетініміздей, экономиканы салыстырмалы артышылытары сырты саудада лтты шаруашылыты наты бір саласыны, аясыны жне ызмет тріні лемдік орташа дегеймен салыстыранда жоары боланда ана солара мамандануды тиімділігін крсетеді.
азіргі уаытта, лемні барлы елдері дамуды ртрлі дегейінде трса да жне табии ресурстармен ртрлі амтамасыз етілгеніне арамастан, е алдымен, деуші нерксіп німдеріні экспортын дамытуа тырысады. Мселен, азастанны азіргі экспортты рылымыны 75%-н минералды-шикізатты німдер алып отыр, ал алан леске металлдар, химиялы тауарлар, азы-тлік німдері, машина жасау німдері ие. азастан импортыны рылымында машиналар мен рал-жабдытарды лесі 45%, минералды німдер 14%, химиялы тауарлар 11% жне тама німдері 7% болып табылады. азастан тауарларын басты импорттаушылар болып Батыс Еуропа елдері, соны ішінде, Италия, Швейцария, Франция, Германия, Англия, сондай-а, Ресей, ытай, АШ жне Украина табылады.
Осыан байланысты, ммкіндігінше, машиналар, рал-жабдытар, дайын тауарлар экспортына тіп, азастанны сырты сауда рылымын згерту ажет.
Жоары білікті мамандар азастанны отын-энергетикалы жне шикізатты німдерді ндіретін салаларында салыстырмалы артышылытар тудыратын аса маызды факторлара тмендегі-лерді жатызады:
- біратар трлері бойынша лемдік маызы бар ірі жне кешенді минералды-шикізат орларыны болуы;
- отын-энергетика кешенінде лемдік дегейдегі нерксіп уаттарыны болуы;
- сйкес кліктік жне энергетикалы инфрарылымны бар болуы;
- біліктілігі жоары маман кадрларды жне ылыми-техникалы жетістіктерді бар болуы. Жалпы деуші нерксіп жне машина жасау экспортында лсіз жатарды тудыратын факторлара тмендегілерді жатызуа болады:
- ндірісті йымдастыруды тиімсіз технологияларына жне дістеріне ие болуы, оны ресурсты кп ажет ететіндігі, ал бл нерксіп німін лемдік нарытарда бсекеге абілетсіз етеді;
- негізгі орларды те жоары дрежеде тозуы жне оларды жаартуды шектеулі ммкіндіктері;
- алдыы атарлы озы индустрияны дамыту бойынша наты мемлекеттік бадарламаларды болмауы;
- ндірісті орналастыруды тиімсіздігі жне жоары кліктік шыындар;
- бизнес пен маркетингте тжірибені жетіспеушілігі, бірегей инфрарылымны болмауы.
Біратар сарапшылар азастан экономикасыны жне оны бсекелік абілеттілігіні лемдік шаруашылытаы азіргі жне болашатаы орнын анытауа талпыныстар жасауда. Мндай болжамды баалаулар негізгі ш талапа жауап беруі тиіс: елді ішкі ммкіндіктерін наты баалай алудан; жалпы лемдік рдістерді наты баалай алудан; олданыстаы крсеткіштер мемлекеттік реттеуді объектісі бола алуы шін ішкі ммкіндіктерді баалауды дістемесін жеткілікті трде анытай алудан труы ажет.
азіргі лемде болып жатан экономикалы дадарыса арамастан, сарапшылар 2030 жылдан 2050 жыла дейін лемдік экономиканы белсенді трде суі байалады деп болжайды. Мндай экономикалы су е алдымен, жоары технологиялы салалар мен ызметтер аясы есебінен ол жеткізіледі жне ндіруші мен деуші нерксіп, рылыс жне ауыл шаруашылыы салаларында су бсесиді жне олардаы жмысбастылы ысарады деген пікірлер кп айтылады.
Мндай былыстар бір топ дамыан елдер шін азірді зінде шынайылыа айналып отыр. Дамыан елдерде лемдік халыты 20%-ы тіршілік етеді. алан 80% халы бар дамушы мемлекеттерде азы-тлікке, дрі-дрмекке, за пайдаланылатын заттара, машиналар мен рал-жабдытара ажеттіліктерді анааттандыру дегейі тмен. Сйкесінше, за мерзімді басымдытарда німні осындай трлерін жедел арынмен арттыруды леуетті ммкіндіктері пайда болып отыр. Біра, осындай ммкіндіктерді іске асыру мселесі лі де болса дамыан елдер трындарыны тлем абілеттілігі бар сраныстарына келіп тіреледі. Егер келешек уаыттарда дамушы мемлекеттер здеріні тлем абілеттілігі бар сраныстарын дамыан елдерге араанда тез арынмен кеейте алса, онда лемдік дегейде деуші нерксіп пен рылыс саласы жоары технологиялар мен ызмет-тер крсету салаларыны су арынынан алмайтын болады.
азір БРИКС деп аталатын йыма мше, те тез арынмен дамып келе жатан Бразилия, Ресей, ндістан, ытай жне Отстік Африка Республикасы сияты бес мемлекетті жиынты ЖІ клемі 2050 жыла арай АШ, Германия, Англия, Франция, Италия, Канада жне Жапония сияты «лкен жетілік» елдеріні ЖІ клемінен асып тсетін болады. 2050 жыла арай болжама сйенетін болса, ЖІ клемі бойынша елдер былайша жайасатын болады: 1) ытай; 2) АШ; 3) ндістан; 4) Жапония; 5-6) Ресей жне (немесе) Бразилия.
азастан Республикасы болса зіні лтты бсекелік абілеттілігін ріарай ныайта беретін болады жне демелі рылымды ала жылжулар мен инфрарылымды айта рулар негізінде экономикалы тиімділікті ктеруге баытталан саналы іс-шараларды жзеге асыра отырып, бсекелік крес жадайында лемдік экономикада зіні лайыты орнын табатын болады.