Мал шаруашылыы алдытарыны су кздеріне тигізетін сері
Табии су кздеріні ластануы. Табии су кздеріні басты ластауыштарына тау-кен, нерксіп, деу ксіпорындары мен атар мал шаруашылы орындары да жатады.
Ал, е кп тараан ластаушы заттара тсті металдар, крделі химиялы осындылар, мнай, минералды тздар, радиоактивті оспалар, пестицидтер жн т.б. ндіріс алдытары кіреді. Аталан ластаушы заттар, оны ішінде антропогенді жне техногенді заттар да табии сумен араласып оны сапасын згертеді. Бл згерістер ртрлі болып келеді: суды физикалы аситтеріні згеруі (алашы млдірлігі мен тсіні згеруі, жаымсыз иіс пен татымны пайда болуы т.б.); суды химиялы рамыны згеруі (сіресе, оан зиянды заттар суды бетіне жзіп жретін заттар тсуі, тбіне шгінді шгу, су оймасынан тскен органикалы ластаушы заттарды тотытыруа жмсалуы салдарынан еріген оттегі млшеріні азаюы); бактериялар мен баса да микроорганизмдерді, соны ішінде ауру тудыратын микроорганизмдерді де пайда болуы салдарынан суды сапасыны згеруі.
Су кздерін санитариялы трыдан орау.
Жер беті суларын ластанудан орауда гидротехникалы жне агроорман-мелиоративтік шараларды маызы зор.
Пестицидтер мен тыайтыштарды зияндыын азайту масатында оларды млшері мен олдану уаытын адаалау жне суаратын сумен бірге пайдалану, сімдіктерді орауда улы химикаттарды биологиялы дістермен ауыстыру тиімді.
Баса лас су кздеріне араанда мал шаруашылыыны аынды лас суларыны ерекшелігі оларды утильдеуді те крделілігі, рі су кздеріне жойын сер етуінде. Малдан шыатын зиянды аынды суларды деуді азіргі е танылан технологиясы – оларды фракциялара блу: атты жне сйы бліктерге. атты блігін компост ретінде пайдалануа болады, ал сйы блігін (оюлыы 18 пайыза дейін) реактордан ткізіп гумуса (ара шірікке) айналдырады. Органика ыдырауды барысында метан, кмірышыл газы, ккіртті сутегі блініп шыады. Аталан газды энергиясын жылу мен энергия ндіруге пайдалануа болады.
Санитариялы кзет аймаы. азіргі аидалара сай, суды зерттеу нтижелеріне арамастан, су кздері санитариялы кзет аймаымен (СКА) амтамасыз етілуі тиіс жне тек кзеті бар су кздері ана пайдаланылады. СКА-дегеніміз – су кздеріні жне су быры рылысыны айналасындаы белгіленген арнаулы тртіп сатауа тиіс территория
Мны йымдастырудаы масат-су кздерін, су бырын, рылысын жне оларды территорияларын ластандырмас шін кзетпен амтамасыз ету. СКА-ны, е алдымен оай ластанатын жер бті су кздеріні маынан ру керек. Бл шараны жер асты суында санитариялы орауды зор маызы бар. йткені, мндай шараолданылса оларды да ластануы бден ытимал.
Ішетін ауыз суды ашы су кздерінен алатын су бырларына арналан СКА-а белдеу енгізіледі. Олар: ата тртіп белдеуі; шектеу белдеуі жн баылау белдеуі.
СКА-ны алашы белдеуі (ата тртіп сатау белдеуі) су кздері бар жне де су жинайтын, су быры рылыстары орналасан ауматы амтиды. Бл белдеуде адамдар труа, рылыс салуа (су бырыны техникалы ажеттілігіне байланысты объектілерден баса) болмайды.
Бл белдеу зендер мен жармаларды су жинаыштан аысты жоары бойымен кемінде 200 м жне аысты тменгі бойымен кемінде 100 м алапты амтиды. ата тртіп белдеуіні клемі зен мен арнаны еніне байланысты. Егер зен мен арнаны ені 100 м дейін болан кезде алашы белдеуге бкіл акватория мен арсы жаалауды бір блігі (ені 50м) енеді, зенні немесе арнаны ені бдан лкен болан кзде акватория ені кемінде 100м болуа тиіс.
Су оймалары мен кл шін бірінші белдеу бкіл акватория бойынша су жинау рылысынан 100м ашытытантетін шекарамен белгіленеді.
Жер асты су кздерін пайдаланан кзд ата тртіп белдеуіні радиусы су жинауышты айналдыра кемінде 30-50 м келтін жалпы алаы 1 гектар жерді алады. Жасы оралатын абатаралы суы болса, аталмыш белдеу аймаы 0,25 га дейін шектелуі ммкін.
СКА-ны екінші белдеуі немесе шектеу белдеуіне сумен амтамасыз ету кзін тікелей оршап жатан территория жатады. Ол зенні жаалауынан 500-1000 м ашытытаы айматы алып жатыр.
Бл айматы зындыы зенні уаттылыына байланысты: лкен зендер шін 20-30 км дейін, ал орташа зендерде 30-40 км дейін барады.
Ашы су кздері шін СКА-ны екінші белдеуіні шекарасын белгілеуді (зен аысыны жоары бойынан) негізгі крсеткіші ретінде оны бктериялар мен органиклы заттардан здігінен тазару процесіні жру жылдамдыыблгіленген (климата байланысты бл процес аяталу шін суды 3-5 тулік бойы аысы ажет).
Апайтын су кздерінде орналасан су алатын орындар шін шектеу белдеуіні шекаралары оны бкіл акваториясыны барлы жаынан 3-5 км ашытыты амтиды.
Жер асты су кздерінде бл белдеуді негізгі масаты тменгі су орналасан абаттарды микробты ластанудан орау болып табылады.
Жер асты суларын микробты ластанудан тиімді трде орау шін шектеу белдеуіні шекарасынан су алатын кзге дейін ластанан аысты озалыс уаыты зардапты микробтарды міршедігі мен вируленттік аситтерін жоалтуына жеткілікті болуы керек (100-400 тулік арасында).
Бл территорияны шаруашылы ажеті шін, яни мал бауа жне т.б. пайдалануа тыйым салынады.
СКА-ны шінші белдеуі (баылау белдеуі) екінші белдеуді сыртында жатан территорияны амтиды. Бл аймаа су кзіні айналасындаы су сапасыны крсеткіштеріне сер ететін белгілі бір жер алаы жатады.
Оны шекрасы су кзіні химиялы заттармен лстану жадайына сай белгіленеді. Мнда санитариялы ызмет органдары су індеті (инфекцияны) есабіне траты баылау жргізеді. Сйтіп, су арылы індетті аурулар тарамас шін алдын алу, сатандыру шараларын йымдастырады
Жер бетіндегі су кздеріні жне су бырларыны бас рылысыны санитариялы кзет аймаыны (СКА) млшеері трлі ждайлара байланысты рбір жекеленген жайттарда снитариялы органдарыны келісімімен жне рылыс нормалары мен ережелеріні талаптары ескеріле отырып белгіленеді.
Су ресурстарын орынды да, тиімді трде пайдалану, суды ластанудан, блінуден кзту, зиянды серлерді жою жне алдын алу шін су орын мемлекеттік баылауа алуды ерекше маызы бар. Бл баылауды міндетті барлы мемлкеттік, коопративтік, оамды ксіпорындарды, йымдар мен мекемелерді жне барлы азаматтарды супайдалануды белгіленген тртібін, су орау, оларды зиянды серлеріні алдын алу жне жою, суды есепке алу ережелерін жне баса да ережелерді сатауын амтамасыз ету.
Суды ластанудан сатау, сондай-а суды зиянды серлеріні алдын алу трысында ыты нормалар белгіленген. Суды шарушылы ажтіне пайдаланатын жымшарлар меен кешарлар, таы баса ксіпорындар, йымдар мен азаматтар су пайдалануды белгіленген жоспарын, ережелерін, нормалары мен тртіптерін сатауа міндетті.
Пайдаланылатын су кздеріні рамы мен асиеті, яни суды шарушылыа немесе ішуге жне мдени-трмысты пункттерінде олдану кезінде оны барлы санитариялы крсеткіштері белгіленген нормадан аспауы керек.
сынылатын дебиеттер:
1.Т.М.Телеуали, А.Т.Манкибаев. Мал шаруашылыы німдеріні экологиясы.Оу ралы. Алматы. 2015.
2 «Дние», «Экология» Республикалы басылымдаы журналдар
3 Баранников В.Д., Кириллов Н.К. Экологическая безопасность с/х продукции, Москва, 2006.
4 Мырзабеков Ж.Б., Ибрагимов П.Ш. Ветеринариялы гигиена, Алматы, 2005.
5 Сайдулдин Т.С. Індеттану, Алматы, 1999.
Дріс № 3,4
Таырыбы Биологиялы алдытарды жинау жне тасымалдау
Дрісті сратары:
1) Медициналы алдытарды жинау жне уаытша сатау
2) Мал шаруашылыы алдытарын жинау жне уаытша сатау
3) Биологиялы алдытарды тасымалдау барысында жргізілетін ветеринариялы-санитариялы шаралар