Биогеоценотикалы дегей.
26. Бірлестік тсініктемесі, бірлестіктерді категория бойынша жіктеу.Табиатта р трлі трлерді популяциялары бірегей жйелерге бірігіп ірі бірлестіктер рады. Оларды ылым тілінде "бірлестіктер" немесе "биоценоздар" деп атайды. Биоценоз (bios-мір, kоіnos-жаллы) — табии жадайлары бірегей жерлерде тіршілік ететін сімдіктер жануарлар жне микроорганизмдерді жиынтыынан трады. Биоценоз ымын алаш рет сынан неміс зоологі К.Мебиус (1877 ж.). Биоценоз рамындаы организмдерді бір-бірімен арым-атынасын биоценотикалы трыда арастыру ажет. йткені, кез келген биоценоз зімен-зі жеке дамымайды. Ол р ашанда лі табиатпен бірлестікте ана мір среді. Сондытан биоценоз компоненттеріні олайлы тіршілік ортасы — биотоптардан трады. Яни, биотоп — тірі организмдерді жиынтыы, тіршілік ететін орта. Нтижесінде биоценозбен биотоп бірлесіп-биогеоценозды райды. Алаш рет бл терминді ылыма 1940 жылы В.Н.Сукачев енгізген. Сонымен биогеоценоз дегеніміз – биоценоз + биотопты (экотоп) диалектикалы бірлестігі. Ол тмендегідей рамдас бліктерден трады: ндірушілер (жасыл сімдіктер); талап етушілер (бірінші - сімдік оректі жндіктер; екінші – жануар тектес оректілер); ыдыратушылар (микроорганизмдер) жне лі табиат компоненттері. Міне, осы компоненттер арасында немі арым-атынастар жріп жатады. Биоценозды зерттеуші ылым саласы — биоценология деп аталады. Ал, биогеоценоз ымы тек биоценоз бен биотоп жиынтыы ана емес, ол табиатты бірттас жне зіні даму задылыы бар крделі жйе. Сондытан табиаттаы биологиялы бірлестіктер — кез келген популяциялар мен биотоптардан тратын кішігірім жндік (жануар) інінен бастап, мхиттарды биотасын амтыйтын табии бірлестіктер. Е лкен биологиялы жйе - биосфера немесе экосфера. Ол жер шарыны барлы тірі организмдері мен оны тіршілік ететін физикалы ортасын амтиды. ылымда биоценоз ымыны баламасы ретінде "Экожйе" термині жиі олданылады. Оны 1935 жылы А.Тенсли енгізген. Шын мнінде, екі ымда бірдей маынаны білдіреді, рі бірін-бірі толытыра тседі. Биоценоз трофикалы сипаты трысынан уаыт пен кеістікке байланысты — автотрофты жне гетеротрофты организмдерге жіктеледі. Егерде биогеоценоз ымы кбінесе зерттелетін объектіні рамына сипаттама берумен шектелсе, ал экожйе ондаы атаратын функциясын кбірек сипаттайды. Мселен, экожйелер: 1) энергия аымына, 2) оректік тізбектер, 3) кеістік пен уаыта байланысты кптрлілік рылым, 4) биогенді элементтер айналымы, 5) эволюция жне даму, 6) басару, 7) компоненттерді арым-атынастарын толы арастырады. Сондытан экожйе — экологияны функциялды бірлік лшемі. Оны е басты ызметі – ондаы компоненттерді бір-бірімен арым-атынас жадайында ыпал етуі. Биоценоздаы арым-атынастарды е бастылары оректік жне кеістіктегі байланыстар. оректік арым-атынастарды ылымда — биотикалы факторлар деп атайды. Яни, биотикалы факторлар дегеніміз — тіршілік барысындаы организмдерді бір-біріне тигізетін сері немесе ыпалы. Аталан факторлар біртрлі сипат ала отырып, бір ортада тіршілік ететін организмдер арасында аны немесе байаусыз трде білініп отырады. Мселен, сімдік — сімдік оректі организм (фитофаг) шін е ажетті роль
атаранымен, кезегінде фитофагтар да сімдікті німділігін
азайтып, олайсыз жадай туызады. Сол сияты глді сімдіктер шін оны тозадататын аралар,
т.б. жндіктер лкен роль атарады. Осыны брі биоценоз рылымыны крделілігін жне ондаы тіршілік иелеріні бір-біріне туелді, пайдалы немесе кері сер ете отырып немі даму стінде екендігін крсетеді.
27.Биосфералы дегей.Биосфера туралы В. И. Вернадский (1863-1945) раан пікірлер жйесі бгінде (сіресе, отанды ылым-да) жалпыа танымал.
Вернадскийді зі Ж.Б.Ламаркке сілтеме жасап, "ол бізге бізді аламшарымызды тарихындаы биосфераны ролі туралы тсінікті берді" дейді. Алайда, Ламарк биосфера терминін еш жерде олданан жо, ол зіні "Гидробиология" деген ебегінде (1802 ж) тек ана "жер шарыны бетіндегі оны ыртысын жасайтын барлы заттар тірі азаларды рекеттеріні арасында алыптасан" деген. Бл идеяны XVIІI-XIX асырларды кптеген алымдары олдады. Мысалы, неміс жаратылыс зерттеушісі А. Гумбольд зіні "Табиат кріністері" (1826 ж.) деген ебегінде "тіршілік кші" деген ымды енгізеді. Бл ым ауада, теіздер мен рлыта етіп жатан процестерді, сонымен атар бкіл органикалы дниені де бірыай ттас жйеге біріктіретін Жерді згеше абатын білдіреді. Кейінірек, 1869 жылы неміс агрономы Ф. Ратцель Жерді бетін тіршілік кеістігі деп атады, ал француз географы Э. Реклю зіні "Жер" деген ебегінде Жер бейнесін згертудегі тірі азалар леміні ролін серлі де кркем суреттеп берді. Осылайша, Ламарктан бастап, ылымда бізді алам-шарымызда тіршілік болатын белгілі бір кеістік бар екендігі туралы ым пайда болды. Бл кеістікті атауа сынылан барлы терминдерді ішінен тек біреуі ана тек биосфера ымы бекіді, мны авторы австриялы алым Э. Зюсс еді (1875 ж.). Ол бкіл мірі бойы биосфера терминіні анытамасын длелдеп, толытырды жне 1919 жылы биосфераны "азаларды кеістік пен уаытта шектелген жене Жер бетін мекендейтін жиынтыы" деп бейнеледі. Алайда,Зюсс иосфераны геологиялы ролі мен оны Жерді аламшарлы факторларына туелдігі туралы ештее айтпады. Бкіл органикалы лемні "бірыай блінбейтін ттастыы" тріндегі жиынтыымен берілген "тірі затты" геологиялы ызметтері туралы вдеяны алаш рет 1919 жылы В. И. Вернадский сынды.
28. Азаларды элементарлы химиялы рамы.сімдіктер, жануарлар жне са азалар жасушаларыны йод химиялы рамы сас. Тірі азалар жасушаларыны рамына лі табиатта кездесетін 70-ке жуы химиялы элементтер кіреді. Бл тірі жне лі табиатты орта екенін длелдейді. Жасушалардаы элементтер млшеріні атынасы р трлі, сондытан элементтерді бірнеше топтара бледі. Макроэлементтерден: оттегі, кміртегі, сутегі жне азоттан біріші топ тзіледі. Кейде оларды органогендер деп атайды. Оларды жасушалардаы массасы шамамен 98% жне барлы аза заттарды негізін райды. Екінші топ элементтері - ккірт жне фосфор биологиялы полимерлер - нруыз жне нуклеин ышылдарыны рамына енеді (микроэлементтер). Осы топа натрий, калий, кальций,магний, темір жне хлор да кіреді. Бл элементтер жасушада маызды ызмет атарады. Мселен, натрий, калий жне хлор жйкелер жасушаларыны асондары бойынша жйке серпіндеріні (импульс) туін амтамасыз етеді, сондай-а р трлі заттарды жасуша жарашалары арылы етуіне себепші болады. Кальций жануарлар мен адам аныны юына атысады, сйек лпасыны рамына енеді. Темір эритроциттер гемоглобиніні рамына еніп, кпеден азаны рбір жасушасына оттегін тасымалдайды. Темір кпеден азалардын, рбір жасушаларына оттегін тасымалдауды амтамасыз етіп, эритроциттер рамына енеді. Магний болса, ол да жануарларды, сондай-а сімдіктерді жасушаларыны рамына кіреді. Олфотосинтезді амтамасыз етіп, жасыл сімдіктерді хлорофилл молекуласыны орталы атомы болып есептеледі. Ал жануарлар жасушаларында магний ферменттер рамына кіреді.Кптеген макроэлементтпер детте жасушаларда иондар (о зарядталан катиондар немесе теріс зарядталан аниондар) трінде болады. Адам азасындаы калий, натрий, кальций жне магний иондары концентрациясыны атысы жрек рекетіні ыраына, бйректі су бліп шыару жылдамдыына, анны йыышты дегейіне, сйек лпасыны прмені мен суіне ыкпал етеді.
алан элементтерді барлыы: мыс, мырыш, фтор, никель, селен, молибден, кобальт, т. б. ушінші топты райды. Оларды жасушадаы млшері ете мардымсыз (0,02%), сондытан оларды ультрамикроэлементтер дейді. Млшері аз боланмен олар азада маызды ызмет атарады. Йод - алканша без гормоны тироксинні негізгі рамдас блігі. Мырыш инсулингормоны молекуласыны рамына енеді. Кобальт - В12) витамині молекуласындаы орталы атом. Бром жйке жасушаларыны ызмет атаруы шін ажет. Мыс кейбір ферменттер мен тасымалдаыш жасушалар молекулаларыны крамына енеді, сондай-а шаянтектестерді жне луларды тынысалу пигменттерінде болады. Фтор тіс кіреукесі жне т. б. рамына кіреді.
Топыратаы, таамдаы микроэлементтерді тапшылыы немесе молшылыынан азаларды физиологиялы ызметі згереді (ауру, кндігу немесе лу). Мысалы, кобальтты топырата (сондай-а жайылым сімдіктерінде) жне жергілікті мал азыында тапшылыынан ойлар мен мйізді ірі мал аназды ауруына шырайды.
Литосферада кп кездесетін, алайда тірі табиатта те аз млшерде болатын жалыз элемент - кремний. Бл кремнийді химиялы белсенділігіні шамадан тыс тмендігіне байланысты болса керек, сондытан химиялы деріс шапшадыы тмен жне осылыстарыны саны да кп емес. Ал тірі нрсеге шапшадык жне р трлі химиялы реакцияларды маызы зор.
Егер андай болса да бір жасушаа немесе азаа млшері 0,000001 г шамасында болса да элемент ажет болса, оны болмауынан алай боланда да оны опата шырайтынын есте стаан жн.
Сонымен біз кптеген микроэлементтерді тірі азадаы биологиялы рлін айындап алды.
Жасушалар мен азаларда суды оспай, ттас аланда бейазалы заттарды млшері шамамен 1% болады. рамында 20-22% тз болатын сйек лпасыны жасушалары ана ерекшелік білдіреді.
Су. Жасушаны барлы бейорганиалы заттарыны ішінде су бірінші орын алады, йткені азада орта есеппен аланда демо массасыны 80%-а жуыы су болады. Сйек лпасыны 10%-а жуыы, ми ср затыны 80%-а жуыы, сондай-а адам жне жануарлар эмбрионы (рыы) жасушаларында 90%-дан астам судан трады.
Аза жасушаларындаы суды рлі зор. Кптеген бейорганикалы жне азалы заттар суда ериді. Оларды гидрофильділер (лат. суды нататындар, сулана алатындар) дейді. Ерімейтіндері гидрофобтылар (лат. суданоратындар, сулана алмайтындар) дейді. Су кейбір ферменттер рекетінен гидролиз реакциясына тседі, яни Н+ жне ОН-иондары еріген заттарды молекулаларына осылып, асиеті жаа заттар тзеді. Еріген заттар осыны нтижесінде тез химиялы реакцияласуа кіріседі. Су заттарды жасушаа еніп, тіршілік рекеті німдеріні блініп шыуына жрдемдеседі. Бан оса су сімдіктерге, кбінесе бактериялара фотосинтезді жзеге асыру шін ажет.
Суды жылу сыйымдылыы жне жылу ткізгіштігі жоары. Суды бл асиеті жасуша ішіндегі температураны тіпті сырты ортадаы температура згерсе де сатап алуа кмектеседі. Минералды тздар Минералды тздар. Жасушада тз иондар трінде немесе атты кйде болады. Na+, К+ жне Са2+ иондары азаны те маызды асиеттері - тітіркенгіштікті амтамасыз етеді. Кальций фосфаты трізді ерімейтін минералды тздар сйек лпасыны аралы жасушалары, лу баалшактары рамына кіріп, оларды беріктігін арттырады.
Жасушалар цитоплазмада алыпты лсіз сілтілі орта болуына жердемдесе алады. Жасушаны бл асиеті буферлілік деп аталады. Ол негізінде НСО3- аниондарымен амтамасыз етіледі, ал анда жне жасушадан тыс сйытыта бл рлді НСО32- жне CO3- иондары атарады.
29. Жасуша ілімі - цитологияны даму этаптары. Цитология (гр. — «ойма», бл жерде: «жасуша» и гр. — «оу», «ылым») - жасуша туралы ылым. Цитология ылымы біржасушалы, кпжасушалы азалар жасушасыны рылысын,рамын жне ызметін зерттейді.Ал жасуша бкіл тірі денелерді е арапайым рылысын,ызметін жне дамуын сипаттайды. Сондытан да цитологияны зерттейтін рылыстары мен задылытары цитология,тнтану,эмбриология,физиология,генетика,биохимия,молекулалы биология жне т.б. ылым негіздеріні алануына жол ашты. Цитология блімі -цитохимия пні жасушаны химиялы рамыны рылысын,оларды тзілуін, жасушадаы таралуы мен белсенділігін жне оны ызметіні згеруіне байланысты химиялы осылыстарды згеріп отыруын зерттейді. Цитохимияны негізгі жетістіктеріні бірі -нуклеин ышылдарыны ауыз молекуласын синтездеудегі генетикалы рлін анытау. Жасушаны белсенді ызметіне байланысты ауызды згеріске шырау себептерін жне оларды зат айналымындаы рлін зерттеу децитохимияны лесіне тиеді.Бдан біз цитология ылымыны кп саланы амтитынын байаймыз.зіні даму баытында цитология тек биологиямен ана емес,сонымен атар медицина,ауылшаруашылы,химия,физика,математика жне т.б. ылымдармен де тыыз байланысты.Бл ылымдарды жетістіктері мен дістері цитологиялы зерттеулерде ке клемде олданылады.Сондай-а цитологияны жетістіктері кптеген ылымны негізін салуда маызды рл атарады. Осы ашылан жаалы органикалы дние бірлігіні те нанымды длеліні бірі болды.Осындай длелді сімдіктер мен жануарларды жасуша рылымыны састытарынан да круге болады. Морфология ілімінен рбіген цитология анатомия, гистология, физиология, эмбриология, генетика, биохимия т. б. ілімдерімен тыыз байланыса келіп, жасуша физиологиясы, цитохимия, цитогенетика, цитоэкология, салыстырмалы цитология сияты зіні тл тарматарын туындатты. Цитология да биохимия, биофизика, генетика жне молекулалы биология салаларындай ылыми дістемелік тсілдерге жгінеді. Осы тсілдер арылы ол соы жылдары жасушаны жан-жаты зерттеуде нтижелі жетістіктерге жетті.
XIX асырды басында жргізілген микроскопиялы зерттеулер жануарлар мен сімдіктер организмдеріні жасушадан рылатынын длелдеп ана оймады, органикалы дниені даму задылытарын ашып берді. Я. Э. Пуркиня жне И. П. Мюллер йымдастыран ылыми мектептер мірге жасуша теориясы жнінде кп жаалытарды келді. Жала физиологиямен жне фармакологиямен айналысан Пуркинье енді зіні ылыми баыт-бадарын сімдіктер мен жануарлар жасушаларын зерттеуге арай брды. Клетка теориясы ашылана дейін биология саласында оптикалы ралдармен жабдытау, оньт жетілдіру сияты крделі жмыстар жргізілді. Сйтіп, сімдіктер мен жануарларды зерттеуде алашы малматтар алына бастады. 1665 жылы Роберт Гук тыш рет лкейтіп крсететін шыныны кмегімен тозаашыны рылысын зерттеп, оны «клеткадан» тратынын анытады. Кейін сімдіктерді сіп дамуын баылай келе М. Мальпиги (1671), II. Грю (1671) бл жаалытарды толы. длелдеді. А. Левенгук (1680) бірінші рет ан рамында эритроциттерді барын анытаса, Фантана (1781) жануарлар жасушаларындаы небір пияларды ашты. Осыдан кейін сімдіктер мен жануарларды жасушаларыны рылыстары белгілі бола бастады. Клетканы рамындаы негізгі элемент — протоплазма (Пуркиня 1830) мен ядро (Браун 1833) табылды. Осы малматтарды негізге алып рі р трлі лпаларды рылысын, дамуын жанжаты зерттеп, соынан нтижелі орытындыларын саралай отырып, 1838—1839 жылдары Т. Шванн зіні ататы жасуша теориясын жазды. Бл жаалы табиаттану ылымдарында брын-соды болмаан лы жетістіктерді бірі еді. Т. Шванны тжырымы бойынша жасушаны пайда болуы сімдіктерге де жануарлара да атысы бірдей задылыа баынады. алымны ой елегінен ткізілген осы аида органикалы дниені даму задылыын таы да бір ырынан крсетті Ф. Энгельсті жасуша теориясын XIX асырдаы лы жаалытардь бірі деп атауына да осы негіз болса керек.
30. Эволюциялы ілімні заманауи тарихы. "Эволюция" деген сз латынша "evolutio" — "тарихи даму, згеру, рлеу" деген маынаны білдіреді. азіргі кезде эволюция терминін кптеген ылым салаларында геология, география,астрономия, т.б. кеінен олданады. Эволюция ымы — уаытты туіне байланысты дамуды бастапы алпынан бірте-бірте крделене тсуі деген ойды білдіреді. Бл терминді биологияа алаш рет 1677 жылы М.Хейл енгізеді, ал Швейцария жаратылыс зерттеушісі (натуралисі) Ш.Бонне (1720 — 1793жж.) оны ылыма кеінен пайдаланды. Эволюциялы ілім тіршілікті пайда боланынан бастап азіргі кезге дейінгі жне келешектегі тарихи даму баыттары мен задылытарын зерттейді. Эволюциялы ілімні ылыми негізін салан крнекті аылшын алымы Чарлз Роберт Дарвин (1809— 1882 жж.). азіргі кезде вирустарды 800-дей, саыраулатарды 100 мыдай, сімдіктерді350 мынан астам жне жануарларды 1,5 млн- дай трі ылыма белгілі. алымдарды болжауы бойынша жер бетінде тірі организмдерді 4,5 млн-а жуы трі таралан. Ал геологиялы замандарда жер бетінде 1 млрд-а жуы трлер тіршілік еткен, оларды кпшілігі жойылып кеткен. Жер бетінде тіршілікті пайда болуы жне оны тарихи дамуы туралы рбір халыты з кзарастары бар. Ондай кзарастар кбіне аыз-гімелер трінде ауызекі рпатан-рпака беріліп отыран. гірлерді кабыраларына, таса салынан суреттерде кбіне ертедегі адамдарды аулаан жануарларыны суреттері бейнеленген. Ондай суреттердегі жануарлар бейнесі табии алпына сйкес салынан. Мндай таса салынан суреттер азастан жерінде де кптеп кездеседі. Дарвинге дейінгі тіршілікті тарихи дамуы туралы кзарастар Ертедегі Грекияда (б.з.д.VІІІ—VI .) жалпы тіршілік туралы е алашы ылыми ой-пікірлер айтыла бастады. Кптеген грек ойшылдары Фалес, Анаксимандр, Анаксимен, Гераклит, т.б. тіршілікті пайда болуы мен тарихи дамуыны сырын ашуа мтылды. Ол кезде тірі организмдер жайлы ылыми деректер те аз болды. Кптеген ойшылдар тірі организмдерді зерттей бастады. Бл баытта грек ойшылы Аристотельді ебегіні маызы зор болды. Аристотель (б.з.д. 384 — 322 жж.) жануарларды рылыс ерекшеліктеріне байланысты арапайым трлерінен крделену ретіне арай белгілі жйе бойынша жіктеді. Аристотель алаш рет жануарларды ансыздар (омыртасыздар) жне андылар (омырталылар) деп екі топа блді. Ол сімдіктерді рылысын зерттеді жне тірі организмдер лі табиаттан белгісіз бір діретті арасында пайда болады деген пікірді сынды. Аристотельді ебектері орта асырлар бойы з ндылыын жоймай, тірі табиат туралы кзарастарды негізі болды. XV асырды екінші жартысында нерксіп салаларыны ркендеуі, жаа елдерді ашылуы, сауданы арынды жруі жануарлар мен сімдіктер туралы мліметтерді жинаталуына жол ашты. Жаадан ашылан елдерден Еуропаа брын белгісіз болып келген жануарлар мен сімдіктерді трлері келінді. ндістан мен Америкадан — алампыр, картоп, жгері, темекі, ызана, асаба, какао сімдіктері келінді. алымдар сімдіктер мен жануарларды жаа трлеріні пайдалы жне зиянды жатарын сипаттап жазды. Тек сипаттап жазу жеткіліксіз болды. Енді рылысы мен тіршілігі жаынан сас сімдіктер мен жануарларды топтастырып, ылыми жйелеу жаына да кіл бліне бастады. Карл Линнейді эволюциялы кзарасы айта ркендеу дуірінде жинаталан кптеген ылыми мліметтерді белгілі бір жйеге келтіру ажеттігі туындады. сімдіктер менжануарлар адам шін пайдалы жне зиянды топтара блінді. сімдіктер адамны пайдалану ерекшелігіне сйкес баша жне дрілік сімдіктер деп топтастырылды. Тірі организмдерді мндай жйелеу алымдарды анааттандырмады. алымдар сімдіктер мен жануарларды рылысына, тіршілік рекетіне байланысты белгілі топтара блуге рекет жасады. Бл кезде сімдіктерді жне жануарларды жеке сипаттап жазылан ебектер кп жары крді. Енді осындай сімдіктер мен жануарларды ылыми трыда жйелеу кажет болды. Алашы кезде алымдар сімдіктер мен жануарларды бір немесе бірнеше белгілеріне арап топтастыра бастады.
Тірі организмдерді жйелеуде крнекті швед алымы Карл Линнейді (1707—1778 жж.) ебегі аса зор болды. Ол биология ылымындаы алашы жйеленім (систематика) ылымыны негізін салушы. 1735 жылы "Табиат жйесі" деген ебегі жары крді. К.Линней 8000-нан астам сімдікке жне 4000-нан астам жануара сипаттама жазды. Ол тірі организмдерді сас белгілеріне арап:
трлерді—туыса,
туыстарды—отряда,
отрядтарды — класа
топтастырды. Ол, осылайша белгілі ретпен жйелік топтарды сатылы дегейде белгілеп, рбір трді латынны ос сзімен атауды сынды. Мндаы бірінші сз — туысты, екінші сз — трді атын білдіреді. Мны ылымда трді ос сзбен атау (бинарлы номенклатура) деп атайды. К.Линней сынан трді ос сзбен атау казіргі кезде де колданылады. Оны жйелеуіндегі е жоары жйелік топ—класс, е кішісі — тр тармаы деп аталды. Кейінгі кездегі ылымны дамуына сйкес жануарларды жйелеуде — отряд, тип; сімдіктерде — атар, блім деген жйелік топтар косылды. К.Линней з дуірінде органикалы дниені жйелеуді жетілдірілген жйесін жасады. Ол сол кездегі ылыма белгілі сімдіктер мен жануарларды толы жйелік топтара жіктеп шыты. К. Линней, сондытан да з заманыны крнекті алымы болды. Жан Батист Ламаркті эволюциялы ілімі "Тірі табиат згермейді" деген кзарасты басым болуына арамастан биолог-алымдар наты материалдарды жинап кбейте берді. XVII . микроскопты ашылуы, оны трлі биологиялы зерттеулерге олдана бастау кптеген алымдарды тірі табиата деген кзарасын згертіп ой-рісін дамытты. Эмбриология мен палеонтология з алдына ылым болып калыптасты. Француз алымы Жан Батист Ламарк биологияда Дарвинге дейінгі органикалы дниені тарихи дамуы туралы ылыми теорияны негізін салан. Ж.Б.Ламаркті эволюциялы теориясыны артышылыы наты деректерге сйеніп, сімдіктер мен жануарлар рылысын тереірек зерттеуінде. "Зоология философиясы" (1809 ж.) деген ебегінде органикалы дниені згеретіндігін кптеген мысалдармен длелдеді. ылыма "биология", "биосфера" терминдерін енгізді, Ж.Б.Ламаркті ебектері, негізінен, жануарларды жйелеуге арналды. Ол састы белгілеріне арап жануарларды омыртасыздар жне омырталылар деп 6 сатыа, 14 класа топтастырды. Мндаы сатылар мен кластар жануарларды арапайым рылысынан бірте-бірте крделену дегейіне арай орналастырылды. I саты — кірпікшелі кебісшелер мен полиптер.
II саты — сулелілер мен рттар.
III саты — жндіктер (насекомдар) мен рмекшітектестер.
IV саты — шаянтектестер мен былылдаденелілер.
V саты — балытар мен бауырымен жоралаушылар.
VI саты — стар мен сторектілер.
Омыртасыздарды 10 класа блді.
1. Кірпікшелі кебісшелер.
2. Полиптер.
3. Сулелілер.
4. рттар.
5. Буынаятылар.
6. рмекшітектестер.
7. Шаянтектестер.
8. ылтандылар.
9. Мртаятылар.
10. Былылдаденелілер. Шаянтектестер мен рмекшітектестер жне жндіктер азіргі кезге дейін з алдына жеке класс ретіндегі жйелік топтар. Осылайша Ламарк жіктеудегі табии жйені негізін алады. Ламарк:
"Тіршілік те арапайым тірі денеден пайда болып арапайымнан крделіге, тменгі сатыдан жоары сатыа арай дамиды жене бл былыс те баяу жреді"
— деді. Ламаркті эволюциялы кзарастары кптеген деректермен делелденгендіктен эволюциялы теорияа айналды. Ламарк жаа трді пайда болуында эволюцияны негізгі факторы — сырты орта (жер бетіндегі гидрогеологиялы жадайды ауысуы мен ауа райыны згеруі) жне уаыт екендігін ерекше ескертті. Дегенмен организмдерді згеру себептерін, яни эволюцияны озаушы кшін дрыс тсіндіре алмады. Ламарк эволюдияны негізгі факторы — сырты орта жадайына нерлым кбірек жаттыан мшелер згереді, ал жаттыпаан мшелер згермейді деп есептеді. згеріссіз калан мшелер алады немесе кітшірейіп жойылып кетеді деп оан бірнеше мысалдар келтірді. Мысалы: а) керік (жираф) мойныны зын болуы, оны ары тегіні нарсыз топыраты жерде мекендеп ааш жапыраымен оректену шін мойнын биікке жиі созуына байланысты; ) жыланны жоралап озалуы нтижесінде денесіні дайы созылуына арай аяы пайдасыз боландытан ары тегінде ая болса да жаттыпауды серінен жойылан деп тсіндірді. Ламарк — кп рі белсенді кимылдаан мшелерде ан аысы кшейіп, мше жасы седі жне бл асиет тым уалайды деп тсіндірді.
31.35. Биологиялы макромолекуланы негізгі эелементтері.Биологиялы полимерлер, немесе макромолекулалар, молекулалары кп мрте айталанып отыратын буындардан — мономерлерден -ралан жоары молекулалы (молекулалы массасы 103-109 даль-тон) органикалы осылыстар болып табылады. Биополимерлерге белоктар, нуклеин ышылдары, кмірсулар мен оларды туыдылары — крахмал, гликоген, целлюлоза, гемицеллюлоза, пектинді заттар, хитин т.б. – жатады. Тиісінше амин ышылдары, нуклеотидтер жне моносахаридтер оларды мономерлері болып табылады. Жасушалар ра затыны 90 пайыза жуыы макромолекулалардан ралады. Жануарлар жасушаларында белоктар, ал сімдік жасушаларында — полисахаридтер басым болады. Шамамен бактериялар рамында 3 мыа жуы белок, 1 мыа жуы нуклеин ышылдары болса, адамда белоктар саны 5 млн. жетеді. Оларды барлыы тірі организмдерді рылымды негізі болады да, тіршілік рекеттерін амтамасыз етуде маызды ызмет атарады. Биополимерлер пішіні жаынан сызыты (белоктар, нуклеин ышылдары, целлюлоза) немесе тарматы (гликоген) тізбек болып табылады. Осымен байланысты олар тамаша асиеттерге ие болады. Біріншіден, оларды зара сері барлы функционалды топтарыны бір-бірімен тыыз байланысуымен — кооперативтігімен, -ерекшеленеді. Осынан полимерді бір тобыны зара серінен оны баса топтарыны зара серлесу сипаты згереді. Оан мысал ретіде гемоглобин белогыны оттегі молекуласын байланыстыруын келтіруге болады. Екіншіден, биополимерлер ішкі полимерлік кешендер (комплекстер) рай алады. Олар молекуланы р трлі бліктері немесе р трлі молекулалар арасында пайда болуы ммкін. Осындай кешендерді пайда болуыны жне биополимерлерді баса да асиеттеріні арасында белоктар мен нуклеин ышылдары биосинтезі, зат алмасу процесіні реттелуі, иммунды реакциялар жне баса да маызды биологиялы процестер атарылады. Белоктар — кміртегі, сутегі, оттегі жне азот, кейде ккірт элементтерінен ралан крделі органикалы осылыстар — биопо-лимерлер. Олар рбір жасуша мен оны цитоплазмасыны негізін райды, сол себепті мір текіті болып саналады, белоксыз тіршілік то-тайды. Белок организм шін е маызды органикалы заттар тобына жатады. р белокты зіне ана тн рылымды ерекшеліктері бо-лады, совдытан да олар нуклеин ышылдарымен бірлесе отырып, тірі табиатты, трлік ртектіліюі материалды негізін райды. Белок молекуласы табиатына байланысты бір-бірімен берік ковалентті азот-кміртегі байланысы — пептидтік байланыс (-СО-N11-), арылы біріккен 50-1500 амин ышылдарынан гзілген зын тізбектен ралады. Осыны нтижесінде полипептидтік тізбек -белоктарды бастапы рылымы д пайда болады. Сонымен, белок молекуласы молекулалы массасы 5-150 мы дальтон не одан да кп полипептид болып табылады. рылысына арай белоктар арапайым жне крделі болып блінеді. арапайым белоктар тек амин ышылдарынан ралады, ал крделі белоктар рамы нда амин ышылдарымен атар нукле-ин ышылдары (нуклепротеиндер), липидтер (липопротеиндер), кмірсулар (гликопротеицер), болады.
32. Микроэелементтер, аза шін оларды маызы.р трлі организмдер жасушасыны зіне тн згешеліктері боланымен, олар рамындаы химиялы элементтер сипаты жаынан сас келеді. Жалпы жасуша рамында Д.И.Менделеев таблидасыны 70 элеметі кездескенімен, тірі организмдерде оларды 24 траты трде шырасады. Жасуша рамында 62% шамасында оттегі, 20% шамасында кміртегі, 10% шамасында сутегі жне 3% шамасында азот болады. Оттеті мен сутегі су мен органикалы заттар рамы на енсе, кміртегі — органикалы заттар негізін райды. Азот амин ышылдарыны, белоктарды, нуклеин ышылдарыны, АТФ-ны, гемоглобинні, кптеген ферменттер мен дрмендрілерді рамы на енеді.
Жасуша рамында 2,5% шамасында кальций, 1% шамасында фосфор кездеседі. Кальций сйек лпасы мен тіс кіреукесіні рамына енеді, анны ю процесін, ет талшытарыны жиырылуын жандандырады, жасуша мембранасыны тімділігін реттейді. Фосфор да сйек лпасы мен тіс кіреукесіні, нуклеин ышылдарыны АТФ-ты, кейбір ферменттерді рамы на енеді.
Кальций — лпалы сйы, ан рамында болады, оны иондары кптеген ферменттік процестерді жруін амтамасыз етеді, блшы ет пен нерв жйесіні озыштыын тмендегіп, жасуша мембранасынын, тімділігін азайтады, жрек ызметін реттеуде маызды ызмет атарады.
Фосфор — аралы зат алмасу процесінде маызды рл атарады. Оны атысуымен кмірсуларды фосфорлану процесі жреді, анны ышыл-сілігілік тепе-тедігі амтамасыз етіледі, блшы етті жиырылуын уаттандыратын биохимиялы процестер атарылады.
Ккірт (млшері 0,25% шамасында) — цистеин, цистин, метионин амин ышылдарыны, В дрмендрісі мен кейбір ферменттерді рамы на енеді. Организмде ол креатин, муцин, глютатион, инсулин, питуитрин, кофермент А, таурин мен оны туындылары рамында кездеседі. Бл элемент жнні, мйізді, с ауырсыны мен мамыыны рамында кп млшерде кездеседі. Ол организмде ккірт ышылын тзіп, то ішекте тзілетін улы заттарды залалсыздан-дыруда маызды ызмет атарады.
Жасуша рамында калий да ион трінде едуір млшерде кездеседі (0,25%). Ол белок синтезін амтамасыз ететін ферменттерді рекетін жандандырады, жрек жмысын реттеуге атысады, нерв жйесі мен бл шы етті озыштыын тмендетеді, озу толынын таратуда, ацетилхолин медиаторын тзуде маызды рл атарады.
Натрий — жасушада тек ион трінде кездеседі. Ол негізінен дене сйытытарыны рамы нда болады да, ан мен лимфаны осмос-ты ысымын реттеуде маызды рел атарады. Натрий буферлік жйе рамына еніп, анны рекетшіл ортасын реттеуге, озу процесіні туындап, таралу процесіне атысады, гормондар синтезіне сер етеді.
Хпор — организмде теріс зарядты иондар трінде кездеседі, натрий жне калий иондарымен байланыста болады, жасушада козу процесіні туындауында маызды рл атарады, арын слі рамыдаы тз ышылыны рамы на енеді.
Магний — жасуша ішінде жинаталатын катион. Ол митохондрия-ларда шоырланады, тотытырыш фосфорлану процесіні белсендірушісі болып табылады да, уат алмасуын, ДНК синтезін жандандырады, актин мен миозинді жаластыратын магнийлі белок комплексіні рамына еніп, блшы етті жиырылуын амтамасыз етуде маызды рл атарады. Магний гликолиз процесін реттейтін кптеген ферменттік жйелерді рамына енеді, кальцийді кереары болып табылады. ан рамында магний млшері ссе, нерв жйесіні озыштыы тмендеп, нерв орталытарыны ызметі тежеледі, организмді йы басып, селосты (апатия) байалады.
Организмдегі минералды заттарды жалпы млшері онша кп емес, дене массасыны 3,5-4 пайызы шамасында. Олар организмде жина-талан млшеріне арай макро, микро- жне ультра элементтер бо-лып блінеді. Физиологиялы маызы жоарыда баяндалып ткен химиялы заттар макроэлементтерді райды. Микроэлементтер де-неде те аз млшерде (103-105 пайыз) кездеседі. Олара темір, мыс, кобальт, марганец, мырыш, йод, бром, фтор, никель жатады. Ультраэлементтерді (алтын, кміс, селен, радиоактивті элементтер) денеде нышаны ана болады (106 пайыз жне одан да аз).
Микроэлементтер организмні сіп даму процесін реттеуде, оны трлі дерттерге тзімділігін алыптастыруда маызды рл атарады. Дегенмен, р микроэлемент белгілі бір ызмет атарады.
Темір — гемоглобинні, миоглобинні, тотыу-тотысыздандыру ферменттері — пероксидаза, каталаза мен биологиялы тотыу процесін жрізетін цитохромды ферменттер рамы на енеді. Денеде темір бауырда, кк бауырда, ішекті кілегейлі абыында ферритин (темірді гидрат тотыы мен белоктарды осылысы) трінде кездеседі. Организмде темір гемосидерин (темірлі пигмент, гемоглобинні ыдырау німі) трінде де кездеседі. Темірді бір блігі плазма белоктарымен сидерофилин атты осылыс тзеді. Осы осылыс трінде темір организмде тасымалданады. Организмде темір жетіспесе эритроциттерді тзілуі бзылып, ан азаяды (анемия).
Мыс — гемокупреин трінде эритроциттер рамында болады. Ол кейбір тотыу-тотысыздадыру ферменттеріні рамына ене оты-рып, лпалы тыныс процестеріде маызды рл атарады. Мыс ан тзу процесін жасартады, меланин пигментін тзу шін ажет. Ол цитохромоксидаза ферментіні белсенділігін кшейтіп, гипофизді алдыы блігіні гормондары мен А, В, С, Е, РР дрмендрілеріні серін жандандырып, сіп-ну процесін кшейтеді.
Кобальт — В12 дрмендрісіні рама блігі боландытан ан тзу процесінде маызды ызмет атарады. Ол организмдегі ферменттік процестерге, зат алмасу арынына, су, даму процестеріне жаымды сер етеді, жректі, ас орыту азаларыны, нерв жйесіні, ішкі секреция бездеріні, сйек кемітіні ызметін жасартады. Орга-низмде йы безінде, бауырда, бл шы еттерде жинаталады.
Марганец — денені барлы мшелері мен лпа ларыны рамында кездеседі, біра сйекте, бауырда, бйректе, йы безінде, гипо-физде кбірек жинаталады. Ол белоктарды ыдырататын ферменттерді рамы на енеді, кейбір тотыу-тотысыздандыру ферменттеріні белседілігін арпырады, белокты, кмірсуларды, маиды алмасуын жандандырады. Марганец организмні сіп-дамуына, анны тзілуіне, сйекті жетілуіне жаымды ыпал етеді.
Мырыш — барлы лпа ларда кездеседі, карбоанщдраза ферментіні, инсулин гормоныны рамына енеді, мырыш тздары гипофиз, йы безі жне жыныс бездері гормондарыны белсенділігін арттырып, белоктар мен кмірсулар алмасуын жандандырады.
Йод — аланша безі гормойдарыны рамы на енеді, зат алмасу процесін жандандырып, су процесін кшейтеді.
Бром — гипофиз гормондарыны рамы нда кездеседі, лкен ми жарты шарлары жасушаларындаы озу жне тежелу процестеріні туындауын реттейді.
Фтор — сйек пен тіс кіреукесіні рамы на енеді. Ол кптеген ферменттерді рекетін лсіретіп, зат алмасу процесін баяулатады, ан рамындаы кальций мен фосфорды ара атынасына сер етіп, сйекті атаюын шапшандатады. Фтор жетіспесе тіс кіреукесі бзылады .
Никель — кейбір ферменттерді белсенділігін кшейтіп, ашу процесін жандандырады, организмде оны млшері шамадан арты болса, онда
никель кзді аса абаына жинаталып, организм кру абілетінен айырылады.
Организмде кейбір элементтерді нышаны ана болады, сонды-тан оларды биологиялы мні лі толы зерттелмеген. Бл элемент-терді (мышьяк, радий, торий, уран жне оны ыдырау німдері) зат алмасу процесіне ыпалы болатыны байалан.
33. Тірі жасушадаы суды ерекшелігі, болжам жне длелдемесі. Су. Жасушаны рамында су едуір млшерде болады, яни жасушаны 75%-а жуы судан трады. Суды млшері р жасушада ртрлі. Оны млшеріні кп болуы жасушадаы зат алмасу рекетіні белсенділігіне байланысты. Мысалы, эмбрион жасушаларыны 95%-ы, ми жасушаларыны 80%-а жуыы су болса, ал белсенділігі тмен ескі жасушаларда 60%-дан аспайды. Тірі жасушадаы суды асиеттері, оны молекуласыны рамына байланысты. Су – еріткіш. Заттар баса сйытытармен салыстыранда суда жасы ериді, сондытан су заттарды алмасуына тікелей атысады. Суды жылу ткізгіштік асиеті жоары. Жылу ткізгіштік ол белгілі затты бойымен жылуды таралу ммкіндігі. Тірі организмде жріп жатан химиялы реакцияларды нтижесінде блінетін жылуды белгілі бір млшері денедегі су арылы біркелкі таралып жне сырты ортаа шыарылып отырады.34. Биологиялы маызды осылыстарды негізгі типтері.Нуклеин ышылдары — маызды биополимерлер. Оларды 1869 жылы ірі рамынан алынан лейкоциттер ядросынан швейдария химигі Ф.Мишер бліп алан. Кейінірек бл осылыстар сімдік пен барлы жануарлар жасушалары, вирустар мен бактериялар рамында табылан.
Табиатта нуклеин ышылдарыны екі трі — дезоксирибонуклеин (ДНК) жне рибонуклеин (РНК) ышылдары кездеседі. Оларды аттары рамыдаы пентозалы антты табиатына байланысты. ДНК молекуласында пентозды ант дезоксирибоза, ал РНК молекуласында — рибоза кездеседі. ДНК мен РНК-ны бірнеше трі болады. Олар рылысы мен ызметі жаынан ерекшеленеді. р орга-низм тек зіне ана тн нуклеин ышылдарыны жиынтыын стайды. Бл ышылдар генетикалы апаратты саталуын жэне рпатан рпаа берілуін амтамасыз етеді. ДНК негізінен жасуша ядросыны хромосолаларында (жасушадаы ДНК-ны 99%-ы) жне митохондрияларда орналасады. РНК-ядрошытар, рибосомалар, митохондриялар мен цитоплазма рамы на енеді.
Кмірсулар организмде негізінен уат кзі ретінде пайдаланылады (глюкоза) немесе энергия орына айналады (гликоген), сонымен атар олар крделі осылыстарды (нуклепротеидтерді, гликопротеидтерді) рамы на кіреді.
Кмірсулар блшы еттердегі биохимиялы процестер мен энергия алмасуында маызды ызмет атарады. Сол себепті ан рамында глюкоза млшері азайса (гипогликемия) дене температурасы тмендеп, организм лсірейді, орталы нерв жйесі мен блшы ет ызметі бзылып, жрек жмысы нашарлайды, дене дірілдеп, тер блінеді. андаы ант млшері крт тмендесе, глипогликемиялык талысу (шок) туындал, тіршілік тотап та алады.
Ас орыту жолында кмірсулар негізінен моносахаридтерге айналып, фосфорлану процесінен еткен со ана сіеді. ана ткен моносахаридтер апалы венамен бауыра тасымалданып, ода гликогенге айналады да (гликогенез процесі), ора жиналады. Гликогенез процесі блшы етте де жреді. Бауырда гликогенні млшері 2-8, ал блшы етте 1%-а жетеді. Глюкозаны біраз блігі бауырда тотыу процесіне шырап, энергияа айналады немесе ртрлі улы заттарды залалсыздандыруа ажет осылыстарды (мысалы, глюку-рон ышылы) тзу шін пайдаланылады.
Организм мтаждыы на сйкес бауырда кмірсуларды бір трі екінші трге (галактоза мен фруктоза — глюкозаа, немесе керісінше) айналып отырады. Бауырда гликогенез процесімен атар глюконеогенез (кмірсуларды май мен белоктарды ыдырау німдерінен -ст ышылынан, М, амин ышылдарыны алмасу німдерінен тзілуі) процестері де жреді. Липидтер — барлы жасушалар рамы да кездесетін органикалы осылыстарды лкен тобы. Олар суда ерімейді, біра органикалы еріткіштерде (эфир, хлороформ, бензол, бензин т.б.) жасы ериді. Химиялы тры ан липидттер спирт пен май ышылдарыны крделі эфирі болып табылады. Май ышылдары кміртегі мен сутегіні зын тізбетінен (кбінесе 16-18) жне карбоксил тобынан ралады. Кейбір жадайда май ышылдарында кміртегіні бір, немесе бірнеше ос байланыстары болады. Мндай май ышылдары мен олар ра-мына енген липидтер аныпаан май ышылдары не аныпаган лишдтер деп аталады. Молекуласында ос байланыс болмайтын май ышылдары мен липидтер аныан деп аталады.
37. Жасуша рылымды бірлікЖасуша - тіршілікті негізгі бірлік лшемі. Барлы тірі азаларды денесі (вирустан басасы) жасушадан тратыны сендерге млім. Жасушаны рылысы электронды микроскопты кмегімен тере зерттелді. Электронды микроскоппен жасуша рылымдарыны те са блшектеріне дейін аны круге болады. Жасушаларды рылысы мен ызметін зерттейтін ылымды цитология (гр. kytos - жасуша, гр. logos - ылым) дейді. Жасушалар рылысы, ызметі, пішіні, млшері жаынан р трлі болады.
Адам денесі жасушаларыны пішіні - домала, зынша, жалпа, тртырлы, кпырлы, призма трізді жне т. б. Жасуша млшері мен пішініні р трлі болып келуі аткаратын ызметіне байланысты. Мысалы, канныэритроцит жасушалары сйы ортада боландытан домала; тері жасушалары кпырлы; блшыет жасушалары зын; жйке жасушалары кп сінділі (жлдыз трізді) жне т. б. Жасушаларды млшері де трліше: адам азасындаы е ірі жасушалар - жмыртажасушасы мен жйке жасушасы. ан мен лимфада болатын е кішкене жасушалар - лимфоциттер. Жасуша плазмалы жараша, цитоплазма, ядро жне органоидтардан (эндоплазмалы тор, рибосома, митохондрия, лизосома, Гольджи жиынтыы, жасуша орталыынан) трады. Плазмалы жараша (лат. membrano - жара, абы) жасушаны сыртын аптайды, май мен нруызды заттардан тзілген. сімдіктерді плазмалы жарашасыны сыртында цитоплазмадан блінген лі заттан тзілетін жасуныты (целлюлозалы) алы абышасы болады. Мндай абыша жануарлар мен адамны жасушаларында болмайды. Оларды жасушалары тек плазмалы жарашамен ана апталады. Жарашаны ызметі:1.Жасушаны ішіндегі барлы оректік заттар мен кажетсіз німдер жараша арылы теді. Плазмалы жарашаны те жаран жерінде жалтырлы са тесікшелер - шрытар болады. Заттарды барлыы осы шрытар арылы теді. 2.Плазмалы жараша жасушаны ішіне ажетті заттарды оай ткізіп, зиянды заттарды ткізбейді; 3.Жараша арылы жасуша оршаан ортамен атынас жасайды. р трлі заттар тек жасушаны ішіне ана тпей, кршілес жасушалара да теді. атар жатан екі жасушаны цитоплазмалары саылау арылы бір-біріне теді. Цитоплазма (гр. kytos - жасуша, гр. plasma - іркілдек сйыты) - жасушаны ішін толтырып тратын іркілдек сйыты. Жасуша мен сырты орта арасында жретін зат алмасуды амтамасыз ететін жасушаны ажетті блімі. Цитоплазма жасушаны ішінде здіксіз озалыста болады. Егер оршаан ортаны температурасы ктерілсе (жоарыласа), цитоплазманы козалысы да кшейеді, тмендесе - баяулайды. Жоары температурада цитоплазмада зат алмасу дерісі (оректену, тынысалу) жылдамдайды. Ядро - жасушаны реттеуші орталыы. Пішіні - домала, таяша, рмебрша трізді, екі жаы ысыы жне т. б. эритроциттер (ан жасушасы) мен тромбоциттерде (анны пластинкасы) ядро болмайды. Ядроны сыртын цитоплазмадан бліп тратын екі абат жараша аптайды. Ядроны ішінде толтырып тратын іркілдек ядро шырыны болады. Ядро абышасында да те са тесіктер - шрытар бар. Ядро солар арылы цитоплазмамен байланысады. Ядро цитоплазмамен тыыз байланысып, жасушаны барлы тіршілік рекеттеріне (су, кбею, зат алмасу) атысады. Ядро кабышасы (жарашасы) заттарды козалысын (ядроа енуі, ядродан шыуы) реттейді. Ядро шырынында хромосомалар мен ядрошытар болады. Хромосома (гр. chroma - тсі, гр. soma - тн, тез боялатын дене) - тымуалау асиетін сатайтын жіл, таяша трізді тзіліс. Адамны дене жасушаларында хромосомаларды саны траты - 46, жыныс жасушаларында 23. Хромосоманы бліктерін - «ген» (грекше гр. genos - туыс, тегі бір) дейді. Гендер хромосоманы зындыына арай тзу сызы бойымен орналасан. Олар тымуалау белгілерін рпатан рпаа жеткізіп отырады. Ядрошытар - кейбір жасушаларда пішіні мен рылымын згертіп тратын тыыз тзіліс (денешік). Жасушаларды блінуге дайынды кезеінде ядрошы жойылып, баса кезеінде айта тзіледі. Ядрошы нуклеин ышылыны синтезіне атысады.38. Митозды жне мейозды блінулерді састары жне ерекшеліктеріМитоз (кариокинез) Кп жасушалы азалар жасушаларыны кбеюіні негізгі жолы — митоз немесе жасушаларды блінуі болып табылады. Жасушаны тіршілігін шартты трде екі кезеге блуге болады: интерфаза — жасушаны митозды блінуге дайынды кезеі жне наыз бліну кезеі. Екі кезе бірігіл митозды кезеді райды. Митозды негізгі жру жолдары
Кбеюді негізі ДН-да жазылан генетикалы апаратты сатау жне тасымалдау боландытан, митозды е басты сипаты — ДН-ны орналасатын жері хромосомаларды кйіне байланысты.
Митозды беліну кезінде бір диплоидті жасушадан (2п) генетикалы материалы тедей блінген екі диплоидті жасуша тзіледі. Митоз трт фазадан трады:
1. Профаза.
2. Метафаза.
3. Анафаза.
4. Телофаза.