Жасуша типтеріні ттастыы жне ралуандылыы.

Жасуша - тіршілікті негізгі бірлік лшемі. Барлы тірі азаларды денесі (вирустан басасы) жасушадан тратыны сендерге млім. Жасушаны рылысы электронды микроскопты кмегімен тере зерттелді. Электронды микроскоппен жасуша рылымдарыны те са блшектеріне дейін аны круге болады. Жасушаларды рылысы мен ызметін зерттейтін ылымды цитология (гр. kytos - жасуша, гр. logos - ылым) дейді. Жасушалар рылысы, ызметі, пішіні, млшері жаынан р трлі болады.

Адам денесі жасушаларыны пішіні - домала, зынша, жалпа, тртырлы, кпырлы, призма трізді жне т. б. Жасуша млшері мен пішініні р трлі болып келуі аткаратын ызметіне байланысты. Мысалы, канныэритроцит жасушалары сйы ортада боландытан домала; тері жасушалары кпырлы; блшыет жасушалары зын; жйке жасушалары кп сінділі (жлдыз трізді) жне т. б. Жасушаларды млшері де трліше: адам азасындаы е ірі жасушалар - жмыртажасушасы мен жйке жасушасы. ан мен лимфада болатын е кішкене жасушалар - лимфоциттер. Жасуша плазмалы жараша, цитоплазма, ядро жне органоидтардан (эндоплазмалы тор, рибосома, митохондрия, лизосома, Гольджи жиынтыы, жасуша орталыынан) трады. Плазмалы жараша (лат. membrano - жара, абы) жасушаны сыртын аптайды, май мен нруызды заттардан тзілген. сімдіктерді плазмалы жарашасыны сыртында цитоплазмадан блінген лі заттан тзілетін жасуныты (целлюлозалы) алы абышасы болады. Мндай абыша жануарлар мен адамны жасушаларында болмайды. Оларды жасушалары тек плазмалы жарашамен ана апталады. Жарашаны ызметі:1.Жасушаны ішіндегі барлы оректік заттар мен кажетсіз німдер жараша арылы теді. Плазмалы жарашаны те жаран жерінде жалтырлы са тесікшелер - шрытар болады. Заттарды барлыы осы шрытар арылы теді. 2.Плазмалы жараша жасушаны ішіне ажетті заттарды оай ткізіп, зиянды заттарды ткізбейді; 3.Жараша арылы жасуша оршаан ортамен атынас жасайды. р трлі заттар тек жасушаны ішіне ана тпей, кршілес жасушалара да теді. атар жатан екі жасушаны цитоплазмалары саылау арылы бір-біріне теді. Цитоплазма (гр. kytos - жасуша, гр. plasma - іркілдек сйыты) - жасушаны ішін толтырып тратын іркілдек сйыты. Жасуша мен сырты орта арасында жретін зат алмасуды амтамасыз ететін жасушаны ажетті блімі. Цитоплазма жасушаны ішінде здіксіз озалыста болады. Егер оршаан ортаны температурасы ктерілсе (жоарыласа), цитоплазманы козалысы да кшейеді, тмендесе - баяулайды. Жоары температурада цитоплазмада зат алмасу дерісі (оректену, тынысалу) жылдамдайды. Ядро - жасушаны реттеуші орталыы. Пішіні - домала, таяша, рмебрша трізді, екі жаы ысыы жне т. б. эритроциттер (ан жасушасы) мен тромбоциттерде (анны пластинкасы) ядро болмайды. Ядроны сыртын цитоплазмадан бліп тратын екі абат жараша аптайды. Ядроны ішінде толтырып тратын іркілдек ядро шырыны болады. Ядро абышасында да те са тесіктер - шрытар бар. Ядро солар арылы цитоплазмамен байланысады. Ядро цитоплазмамен тыыз байланысып, жасушаны барлы тіршілік рекеттеріне (су, кбею, зат алмасу) атысады. Ядро кабышасы (жарашасы) заттарды козалысын (ядроа енуі, ядродан шыуы) реттейді. Ядро шырынында хромосомалар мен ядрошытар болады. Хромосома (гр. chroma - тсі, гр. soma - тн, тез боялатын дене) - тымуалау асиетін сатайтын жіл, таяша трізді тзіліс. Адамны дене жасушаларында хромосомаларды саны траты - 46, жыныс жасушаларында 23. Хромосоманы бліктерін - «ген» (грекше гр. genos - туыс, тегі бір) дейді. Гендер хромосоманы зындыына арай тзу сызы бойымен орналасан. Олар тымуалау белгілерін рпатан рпаа жеткізіп отырады. Ядрошытар - кейбір жасушаларда пішіні мен рылымын згертіп тратын тыыз тзіліс (денешік). Жасушаларды блінуге дайынды кезеінде ядрошы жойылып, баса кезеінде айта тзіледі. Ядрошы нуклеин ышылыны синтезіне атысады.

Жасушаны негізгі типтері: прокариотты жне эукариотты. састытары жне айырмашылытары.