Вучэбна-метадычны комплекс
Для студэнтаў факультэта журналістыкі
Мінск
Аўтар Самусевіч Вольга Міхайлаўна, кандыдат філалагічных навук, дацэнт кафедры стылістыкі і літаратурнага рэдагавання
Рэцэнзенты: Іўчанкаў Віктар Іванавіч, доктар філалагічных навук, прафесар, загадчык кафедры стылістыкі і літаратурнага рэдагавання;
Басова Ганна Іванаўна, кандыдат філалагічных навук, дацэнт кафедры стылістыкі і літаратурнага рэдагавання.
Вучэбна-метадычны комплекс зацверджаны на пасяджэнні кафедры стылістыкі і літаратурнага рэдагавання факультэта журналістыкі Беларускага дзяржаўнага універсітэта 10 мая 2007 г. пратакол № 3.
Рэкамендаваны Вучоным саветам факультэта журналістыкі Беларускага дзяржаўнага універсітэта 15 мая 2007 г. пратакол № 6.
І. ПРАДМОВА
Вучэбна-метадычны комплекс арыентаваны на фарміраванне прафесійных навыкаў, уменняў лінгвістычнай арганізацыі тэкстаў СМІ і прызначаны забяспечыць самастойную работу студэнтаў факультэта журналістыкі па засваенні раздзела “Сінтаксіс” курса “Сучасная беларуская мова”.
Згодна з праграмай дысцыпліны “Сучасная беларуская мова” (Іўчанкаў В.І., Мн., 2005 г.) падрыхтоўка спецыялістаў журналісцкага профілю прадугледжвае развіццё маўленчай кампетэнтнасці, неабходнай для прадуктыўнай вытворчасці разнажанравых тэкстаў адпаведнай камунікатыўнай зададзенасці.
У выніку вывучэння раздзела “Сінтаксіс сучаснай беларускай мовы” студэнты павінны:
ведаць:
- асаблівасці сінтаксічнага ладу беларускай мовы і інтэрпрэтацыю іх паводле сучасных сінтаксічных тэорый;
заканамернасці і тэндэнцыі сінтаксічнай арганізацыі журналісцкага тэксту;
метады і прыёмы сінтаксічнага аналізу;
адметнасці лінгвістычнай арганізацыі разнажанравых тэкстаў;
умець:
дыферэнцыраваць структуру тэкстаў СМІ на падставе патрабаванняў тэорыі сінтаксісу;
кваліфікаваць інтэрферэнтныя праявы сінтаксісу ў публіцыстычным маўленні;
ствараць разнажанравыя тэксты і аналізаваць іх з пункту гледжання сінтаксічнай арганізацыі;
выяўляць сінтаксічныя факты асістэмнага паходжання і даваць ім арталагічную характарыстыку.
Функцыянальны сінтаксіс падаецца праз прызму сучасных тэндэнцый і заканамернасцей развіцця маўлення, у прыватнасці публіцыстычнага, фарміравання новай (постмадэрнісцкай) манеры пісьма журналіста, дынамікі пабудовы загаловачных комплексаў у СМІ і практыкі сінтаксічнай арганізацыі журналісцкіх матэрыялаў. Асаблівая ўвага надаецца такім катэгорыям, як суб’ектыўная і аб’ектыўная мадальнасць, прэдыкатыўнасць, што спадарожнічаюць персаніфікацыі сучаснага журналіста, дыялагічнасці і спрошчанасці сінтаксісу пераважна ў Інтэрнет-выданнях.
У вучэбна-метадычным комплексе змешчаны матэрыялы абагульняльнага і праблемнага характару, што дазволіць студэнтам-журналістам эфектыўна замацаваць веды па іншых раздзелах сучаснай беларускай мовы, паслужыць навукова-практычнай базай для засваення такіх курсаў, як стылістыка, тэорыя і практыка рэдагавання, рытарычныя асновы журналістыкі.
ІІ.рАЗМЕРКАВАННЕ ГАДЗІН ПА РАЗДЗЕЛАХ І ВІДАХ РАБОТЫ
| № тэмы | Найменне раздзелаў дысцыплины | Усяго гадзін | Аўдыторныя заняткі (гадзін.) | КСР | |
| Лекцыі | Практычныя | ||||
| 1. 2. 3. 4. 6. 7. | Сінтаксіс як вучэнне пра спалучальнасць слоў і пабудову тэкстаў Сказ. Галоўныя члены сказа Даданыя члены сказа Аднасастаўныя сказы. Сказы нерасчлянёнага тыпу. Няпоўныя і эліптычныя сказы Семантычная і камунікатыўная арганізацыя простага сказа Складаны сказ Складанае сінтаксічнае цэлае. Дыялагічнае адзінства Выніковы тэст | ||||
| Разам |
ІІІ. ЛІТАРАТУРА
Асноўная літаратура
1. Абабурка М.В. Параўнальная граматыка беларускай і рускай моў: Вуч.дапам. Мінск: Выш.шк., 1992. – 224 с.
2. Арашонкава Г.У., Лемцюгова В.П. Кіраванне ў беларускай і рускай мовах: Слоўнік-даведнік. – Мінск: Выш.шк., 1991. _ 303 с.
3. Беларуская граматыка. Ч. 2. – Мн.: Навука і тэхніка, 1985. – 431 с.
4. Беларуская мова: Энцыклапедыя. – Мн.: Бел. Энцыклапедыя, 1994. – 655 с.
5. Бурак Л.І. Сучасная беларуская мова: Сінтаксіс. Пунктуацыя: Вуч.дапам. – Мінск: Універсітэцкае, 1987. – 320 с.
6. Міхневіч А.Я. Аб некаторых сінтаксічных цяжкасцях беларускай мовы // Беларуская мова: Цяжкія пытанні фанетыкі, арфаэпіі, граматыкі / Пад рэд. А.І.Падлужнага. – Мн., 1987.
7. Наркевіч А.І. Сістэма словазлучэнняў у сучаснай беларускай мове: Структурна-семантычнае апісанне. – Мн., 1972.
8. Падгайскі Л.П. Словазлучэнне ў беларускай мове. – Мн., 1972.
9. Плотнікаў Б.А., Антанюк Л.А. Беларуская мова. Лінгвістычны кампендыум. –Мн.: Інтэрпрэссэрвіс, Кніжны Дом, 2003.
10. Прохорова С.М. Синтаксис переходной русско-белорусской зоны: Ареально-типологическое исследование. – Минск: Университетское, 1991. _ 136 с.
11. Рагаўцоў В.І. Сінтаксіс беларускай і рускай моў: Дыскусійныя пытанні. – Мн.: Універсітэцкае, 2001. – 199 с.
12. Рамза Т.Р. Безасабовыя сказы. Мінск: Тэхналогія, 1998. 71 с.
13. Рамза Т.Р. Сінтаксіс. Просты сказ: Курс лекцый. – Мінск: БДУ, 2002. – 117 с.
14. Рамза Т.Р. Сінтаксіс. Тэарэтычны курс: Вуч.дап. – Мінск: БДУ, 2006. – 215 с.
15. Синтаксис русского и белорусского языков: сходство и различие: Пособие для учителя / М.И. Конюшкевич, М.А. Корчиц, В.А. Лещенко. – Мн.: Нар. асвета, 1994. – 159 с.
16. Сцяцко П.У. Культура мовы. – Мінск: Тэхналогія, 2002. – 444 с.
17. Чабарук А.І. Лічэбнік у беларускіх гаворках. – Мінск: Навука і тэхніка, 1977. 104 с.
18. Чалюк Н.М. Сінтаксіс беларускай мовы: Словазлучэнне. Просты сказ: Вучэбн.дапам. – Мінск: ТетраСистемс, 2004. – 204 с.
19. Чумак Л.Н. Синтаксис русского и белорусского языков в аспекте культурологии. – Минск: Белгосуниверситет, 1997. – 199 с.
20. Яўневіч М.С., Сцяцко П.У. Сінтаксіс сучаснай беларускай мовы. – 2-е выд. – Мн., 1980; 3-е выд. – Мн., 1987.
Дадатковая літаратура
1. Абабурка М.В. Беларускае слова і яго вывучэнне. – Мінск: Выш.шк., 1986. – 127 с.
2. Абабурка М.В. Культура беларускай мовы. – Мінск: Выш.шк., 1994. – 122 с.
3. Арашонкава Г.У., Лемцюгова В.П. Слоўнік цяжкасцей беларускай мовы. – Мінск: Выш.шк., 1986. – 210 с.
4. Бордович А.М. Гируцкий А.А., Чернышева Л.В. Сопоставительный курс русского и белорусского языков: Учебн. пособие. – Минск: Універсітэцкае, 1999. – 223 с.
5. Булахов М.Г. Основные вопросы сопоставительной стилистики русского и белорусского языка. – Мн.: Изд-во БГУ, 1979. – 40 с.
6. Бурак Л.І. Даведнік па пунктуацыі беларускай мовы. – Мінск: Выд-ва БДУ, 1980. – 208 с.
7. Ивченков В.И. Лингвистическая организация текста: В творческой лаборатории Владимира Короткевича. – Мн.: БГУ. 2002. – 211 с.
8. Іўчанкаў В.І. Дыскурс беларускіх СМІ: Арганізацыя публіцыстычнага тэксту. – Мінск: БДУ, 2003. – 257 с.
9. Каваленка М.Р. Інфармацыйна-даведачны дапаможнік па беларускай мове. – Мінск, 1991. – 65 с.
10. Капытоў І.Л. Правапіс беларускай мовы: асноўныя правілы і практычныя заданні. – Мінск: Сучаснае слова, 2004. – 256 с.
11. Карповіч М.П. Рытарычны ідэал у журналістыцы: навукова-практычны пошук: Артыкулы, каментары, інтэрв’ю. – Мн.: “Тэхнапрынт”, 2004. – 202 с.
12. Куліковіч У.І. Беларускі правапіс: правілы, заданні, кантрольныя работы. – Мінск: ООО “Завігар”, 1998. – 276 с.
13. Лепешаў І.Я. Чаму мы так гаворым: Даведнік. – Гродна, 2003. – 155 с.
14. Лепешаў І.Я. Сучасная беларуская мова: Спрэчныя пытанні: Дапаможник. – Гродна, 2002. – 207 с.
15. Малажай Г.М. Лінгвістычны аналіз тэксту: Вуч.дапам. – Мінск: Выш.шк., 1992. – 367 с.
16. Манаенкова А.Ф. Русско-белорусские языковые отношения (на материале русских говоров Ветки). – Мн.: Изд-во БГУ, 1978. – 168 с.
17. Міхневіч А.Я. Праблемы семантыка-стылістычнага даследавання беларускай мовы. – Мн., 1976.
18. Наркевіч А.І. Практычны курс сучаснай беларускай мовы: Вуч.дап. – Мінск: Універсітэцкае, 1992. – 320 с.
19. Святло слова: Дапаможнік па лінгвакультуралогіі / Басава Г.І., Іўчанкаў В.І., Сінькова Л.Д. – Мінск: Адукацыя і выхаванне, 2002. – 144 с.
20. Сіўковіч В.М. Беларуская мова ў пытаннях і адказах: Дапаможнік. – Мінск: УніверсалПрэс, 2005 – 592 с.
21. Сіўковіч В.М. Сучасная беларуская мова: Даведнік. – Мінск: УніверсалПрэс, 2005. – 300 с.
22. Слоўнік цяжкасцяў беларускай мовы / Б.А.Плотнікаў, В.П.Трайковская. – Мінск: Кніжны Дом, 2004. – 544 с.
23. Шпадарук І.П. У свеце слоў, з’яў і фактаў. – Мінск: Выш.шк., 1995. – 93 с.
24. Янкоўскі Ф. Беларуская мова. – Мінск: Выш.шк., 1978. – 336 с.
25. Янкоўскі Ф. Гістарычная граматыка беларускай мовы. 3 выд. – Мн., 1989.
Тэма: Сінтаксіс як вучэнне
пра спалучальнасць слоў і пабудову тэкстаў
Тэарэтычная частка
1. Асноўныя сінтаксічныя адзінкі і паняцці.
2. Сінтаксічныя сувязі, сінтаксічныя адносіны, спосабы іх дыферэнцыяцыі, сродкі выражэння і спосабы рэалізацыі як аснова арганізацыі сінтаксічнай структуры.
3. Словазлучэнне – сказ – тэкст. Іншыя элементы сінтаксічнай сістэмы (слова, член сказа, зварот, сінтагма).
4. Віды сінтаксічнай сувязі паміж сказамі.
5. Словазлучэнне, яго тыпы. Віды сувязі ў словазлучэннях.
6. Некаторыя асаблівасці беларускага кіравання.
Тэрміналагічны апарат:сінтаксіс, сінтаксіс мовы, канструктыўны, камунікатыўны, функцыянальны, семантычны, стылістычны сінтаксіс; сінтаксічныя адзінкі, словазлучэнне, сказ, складанае сінтаксічнае цэлае, сінтаксічныя сувязі, паратаксіс і гіпатаксіс, адкрытая і закрытая сувязі, прадказальная і непрадказальная, абавязковая і неабавязковая, прэдыкатыўная і непрэдыкатыўная сувязі; атрыбутыўныя, спалучальныя, аб’ектныя і супастаўляльныя адносіны, знешняя і ўнутраная структура, сродкі сінтаксічнай сувязі, свабодныя (лексічна неабмежаваныя і лексічна абмежаваныя) і несвабодныя (сінтаксічныя і фразеалагіныя) словазлучэнні, прэдыкатыўныя і непрэдыкатыўныя словазлучэнні, паратаксісныя і гіпатаксісныя словазлучэнні, спалучальныя, размеркавальныя, супраціўныя, градацыйныя і атрыбутыўныя, аб’ектныя, суб’ектныя, камплетыўныя, сітуацыйныя адносіны, простае і складанае словазлучэнне, структурная схем; з’яднанне, раз’яднанне, пераз’яднанне і дапасаванне (поўнае, няпоўнае), кіраванне (слабае, моцнае), прымыканне (уласнае, іменнае).
Лабараторная частка
1. Падзяліце сказы на словазлучэнні. Вызначце віды сінтаксічнай сувязі слоў у гэтых словазлучэннях:
Даследчыкі прапаноўваюць два падыходы: або прытрымлівацца вузкай трактоўкі кіравання, або шырокай і размяжоўваць унутры кіравання некалькі відаў. У вузкім сэнсе пад кіраваннем трэба разумець сувязь, пры якой галоўны кампанент словазлучэння патрабуе ад залежнага кампанента пэўнай граматычнай формы (прычым пры змене форм галоўнага слова залежнае не змяняецца). Пры такім разуменні ўсе ўскосныя склонавыя формы залежнага кампанента (без прыназоўніка ці з прыназоўнікам), якія ўступаюць з галоўным кампанентам ва ўласна- або акалічнасна-характарызацыйныя ці камплетыўныя адносіны, кваліфікуюцца як іменна-прымыкальныя: летам мінулага года, мясціна ў лесе, прыехаць пад вечар.
2. Параўнайце сказы з твораў В.Быкава ў перакладзе аўтара на рускую мову. Якія асаблівасці ўжывання прыназоўнікаў вы заўважылі?
Раней пра іншае думаў – Раньше о другом думал; Ніхто не мог ведаць пра яго намеры – Никто не мог знать о его намерениях; Ад напамінку пра ваду я глытаю сліну, але і сліны ўжо няма – При напоминании о воде я глотаю слюну, но и слюны уже нет;Не хочацца думаць пра блага – Не хочется думать о скверном.
3. Развіццёвая частка
1. У сінтаксічнай канструкцыі яе элементы з’ядноўваюцца з дапамогаю пэўных відаў сувязі (сінтаксічн., падпарадкав., камбінаван.). Часам вылучаюць яшчэ такія віды сувязі, як каардынаванне, замыканне, ізафет, інкарпараванне. Якім мовам уласцівы гэтыя віды сувязі?
2. У навуцы дыскусійным з'яўляецца пытанне, ці існуе словазлучэнне па-за сказам як яго «будаўнічы матэрыял» альбо вылучаецца са сказа. Якія існуюць трактоўкі паняцця “словазлучэнне”?
3. Назавіце прычыны перабудовы і парушэнняў падпарадкавальных сувязей словазлучэння ў кантэксце.
4. Вывіце сродкі сувязі ў сказах.
Навокал было ціха. Толькі недзе задзяўкаў сабака, й сціх. Усё было ціхім і спакойным, як ноч. Усё спала.
І ўсё-такі ён памыляўся. Не ўсё было ціхім і спакойным, не ўсё спала. Праз ноч не спалі бацькі, прыслухоўваючыся да кажнага сынавага варушэння. Чулі яны, як клаўся спаць, раздзеючыся доўга. Чулі праз некаторы час, як заплакаў, даючы волю слязам. Чулі, як устаў і доўга сядзеў за сталом. Чулі шолах ад кінутае далоў скамечанае паперы. Чулі, як ён устаў і выключыў электрычнасць. Чулі, як лёг зноў і доўга варочаўся, пакуль не заснуў. Чулі, як у сне цяжка дыхаў, быццам душыў хто яго, як узрыдваў. Чулі ўсё. (Р.Мурашка).
Эксперыментальная частка
Дапоўніце схему «Сувязі слоў у сказе»:
 | |||
 | |||
|
______ ?____ _____ ?______ ______ ?____
 |  | ||
_______ ?_____ _____ ?________
Дапаможная літаратура: глядзіце раздзел “Адлюстраванне беларускай мовы ў табліцах і схемах” у кнізе Плотнікава Б.А., Антанюк Л.А. “Беларуская мова. Лінгвістычны кампендыум” (Мн.: Інтэрпрэссэрвіс, Кніжны Дом, 2003. С. 533562).
Творчая частка
1. Выпішыце з беларускамоўных газет ці часопісаў па пяць словазлучэнняў з рознымі відамі сувязі. Аргументуйце свой выбар.
2. Падрыхтуйце паведамленне на тэму «Сінтаксіс рускай і беларускай моў: падабенства і адрозненне».
6. Удасканаленне пунктуацыйных навыкаў і ўменняў
Прааналізуйце тэкст. Растлумачце знакі прыпынку.
Што за феномен такі – журналістыка? Від грамадска-палітычнай творчай дзейнасці? Спецыфічны грамадскі інстытут, які інфармуе, кансалідуе, фарміруе грамадскую думку, займае сваю адметную нішу ў сістэме дзяржаўнага кіраўніцтва?.. На чым ні спыніся, пачні разважаць і ацэньваць – усё няслушнае. Нікому на свеце, а не толькі ў нашай Беларусі, дасюль не задалося вынесці неаспрэчны вердыкт: журналістыка – гэта... А можа, і не трэба выносіць вердыкт, спрабаваць аформіць кароткую дэфініцыю? Можа, спынімся на тым, што без журналістыкі, без глабальнай і лакальнай сістэм сродкаў масавай інфармацыі сёння не могуць існаваць як уся чалавечая супольнасць, так і асобныя дзяржаўныя ўтварэнні. Не было б журналістыкі – не было б цывілізаванага грамадства. Журналістыка нясе людзям шматаблічную і безупынную інфармацыйную плынь ва ўсіх яе відах іі праявах. Без гэтай плыні, без пастаяннага прытоку ўсё новай і новай аб’ектыўнай інфармацыі ў свеце наступіла б поўная безразважнасць і дэзарыентацыя. А ў выніку цывілізаваная грамада ператварылася б у натоўп, а натоўп – у дзікую арду... (Б.Стральцоў).
Тэма: Сказ
Тэарэтычная частка
1. Сказ, прынцыпы класіфікацыі і тыпалагічная характарыстыка. Адметныя адзнакі сказа: камунікатыўнасць, прэдыкатыўнасць, граматычная, інтанацыйная, сэнсавая аформленнасць і дакладнасць.
2. Мадальнасць публіцыстычнага маўлення: персаніфікацыя журналісцкай дзейнасці, суб’ектывізацыя тэксту.
3. Граматычныя катэгорыі часу, асобы і іх структурная роля ў афармленні сказа.
4. Агульная класіфікацыя сказаў.
5. Фармальная арганізацыя простага сказа. Структурная аснова (прэдыкатыўнае ядро) простага сказа.
6. Члены сказа і дэтэрмінанты.
7. Галоўныя члены сказа. Спосабы граматычнага выражэння галоўных членаў сказа.
8. Сувязь дзейніка і выказніка, яе віды і рэалізацыя ў двухсастаўным сказе. Каардынацыя дзейніка і выказніка.
Тэрміналагічны апарат:сказ, камунікатыўная функцыя, прэдыкатыўнасць, мадальнасць (аб’ектыўная, суб’ектыўная), тэмпаральнасць, граматычная арганізацыя, сэнсавая і інтанацыйная закончанасць, форма сказа, кампаненты сказа, суразмяшчэнне, прыцягненне, каардынацыя, дэтэрмінантная сувязь, паўпрэдыкатыўная, паясняльная, параўнальная, далучальная і інтрадуктыўная (суадносная) сувязі; простыя і складаныя сказы, сцвярджальныя і адмоўныя (агульнаадмоўныя, частковаадмоўныя) сказы, апавядальныя, пытальныя і пабуджальныя сказы, клічныя сказы, члянімыя і нечлянімыя (бессастаўныя) сказы, двухсастаўныя і аднасастаўныя сказы, неразвітыя і развітыя, ускладненыя і няўскладненыя сказы, поўныя і няпоўныя сказы, структурная схема, галоўныя і даданыя члены сказа, дэтэрмінаваныя і недэтэрмінаваныя, марфалагізаваныя і немарфалагізаваныя члены сказа, дзейнік (просты, састаўны, складаны) і выказнік (просты, састаўны, складаны).
Лабараторная частка
1. Выпраўце памылкі ў кіраванні і дапасаванні. Запішыце выпраўленыя сказы. Падкрэсліце граматычную аснову ў кожным.
Кожнаму хацелася паціснуць руку высокага госця. Дзякуем вас за ўдзел у нашай перадачы. Выбачайце мяне, што так атрымалася. Ліпа вырасла вышэй таго дома. Сцяпана ажанілі на Кацярыне. Два зімовых дні хлопцы правялі ў сваіх сяброў. Васіль доўга хварэў грыпам. Гэтаму дубу не менш ста год. У пяці кіламетрах ад вёскі віднеўся лес.
2. Вызначце спосаб і сродкі граматычнага выражэння галоўных членаў сказа.
1) Сонца схавалася за лес. 2) Моўчкі я стаю ў цішы. 3) Вузкай сцяжынкай цераз поле ішоў незнаёмы. 4) Толькі адзін вылучаўся сярод іх. 5) Будаваць – вялікае шчасце для чалавецтва. 6) Дзве бярозы шумяць пад акном. 7) Алесь з аўтаматчыкам падаліся на хутарок. 8) Хтосьці з хлопцаў ступіў крок наперад. 9) У лесе гаспадарыла бабіна лета. 10) Цудоўнай красатою дзіўляе Мінск. 11) Нашу працу мы ўмелі любіць. 12) Белавежская пушча – багаты музей жывой прыроды. 12) Блакіт небасхілу і ясен і чыст… 13) Пяць і тры – восем. 14) Вада ў рэчцы была чыстая і халодная. 15) З нас кожны быў чацвёрты.16) Ціхая ноч ляжала над Палессем. 17) Два снегіры, дзве кропелькі зары на мокрую галінку вольхі ўпалі. 18) У песні чалавек найбольш поўна і глыбока выяўляе сваю душу. 19) Ходзяць у пары сонца і дзень, радасць і смутак, любоў і нянавісць… 20) Песняй вясны лебядзінаю, скінуўшы зімнія чары, шэпчуцца явар з калінаю ў сумнай даліне над ярам. 21) Нават ворагі не маглі не дзівіцца мужнасці і гераізму абаронцаў Брэсцкай крэпасці. 22) Раніца была яркая, ціхая. Неба чыстае, васільковае. 23) Шум залацістай дубровы стаў родным для партызан. 24) Няхай грыміць на белым свеце слава пра шчасце мірнае, пра Новы год. 25) Чаромха здавалася ахопленай блакітна-белам полымем. 26) Доўга будзе памятаць наша зямля варожую ліхую навалу.
3. Развіццёвая частка
1. Складзіце схему “Тыпы сказаў”.
2. Выпішыце з газет ці часопісаў сказы, у якіх у склад выказніка ўваходзяць устойлівыя спалучэнні слоў.
3. Вызначце граматычную аснову сказаў. Ахарактарызуйце яе.
Зрабілася змрочна. Скавытаў вецер...
Не больш як цераз гадзіну пачало цямнець. Дарога ўжо прапала зусім. І спацелы, змораны конь ледзь перастаўляў абледзянелыя тоўстыя ногі. Ігнат пусціў лейцы і здаўся на волю каня...
Зусім сцямнела.
Раўла завіруха.
Вострымі голкамі прабіраўся пад кажух мароз.
Енчылі палазы. Усе маўчалі...
Хроп конь. Станавіўся. Зноў некуды ішоў без напрамку і дарог...
М.Нікановіч
4. Азнаёмцеся з фрагментам лекцыі. Знайдзіце прыклады, што пацвярджаюць меркаванні аўтара аб актывізацыі мадальных працэсаў у публіцыстычным маўленні.
Актывізацыя мадальных працэсаў у публіцыстычным маўленні
(персаніфікацыя журналісцкай дзейнасці суб’ектывізацыя тэксту)
У апошняе дзесяцігоддзе адбыліся значныя змены ў функцыянаванні журналістыкі, што адбілася і на маўленчай арганізацыі журналісцкага тэксту. Фарміраванне новага тыпу сучаснага грамадства пачатку ХХІ ст. – інфармацыйнага – спарадзіла свой моўны стыль.
Сёння выразна прасочваюцца некаторыя маўленчыя асаблівасці выражэння ў СМІ камунікатыўных установак. Калі раней, асабліва ў савецкія часы, моўная асоба журналіста параўнальна з пісьменніцкай была сацыяльна-арыентаванай, пасіўна аўтарызаванай, то зараз сучаснае публіцыстычнае маўленне вызначаецца журналісцкім падыходам да адлюстравання рэчаіснасці: праз прызму светапоглядаў і індывідуальных меркаванняў журналіста выразна выяўляецца асэнсаванне жыццёвых фактаў, якія ў публіцыстычным маўленні атрымліваюць пэўнае тлумачэнне і ацэнку з адпаведнымі каментарыямі. У сувязі з гэтым даследаванне маўленчай арганізацыі тэксту будзе няпоўным, калі пакінуць без увагі важнае для тэкстастварэння і тэкстаўспрымання паняцце – аўтарская мадальнасць. Менавіта яна знітоўвае складнікі тэксту ў адзінае сэнсавае і структурнае цэлае. Мадальнасць тэксту, аб’ектыўная і суб’ектыўная, прымушае ўспрымаць тэкст як цэласны твор.
Суб’ектыўная мадальнасць журналісцкага тэксту ці аўтарская мадальнасць – гэта выражэнне ў тэксце адносін аўтара да інфармацыі, яго канцэпцыя, пункт гледжання, яго каштоўнасныя арыентацыі, сфармуляваныя спецыяльна дзеля перадачы іх чытачу. Паколькі перадача інфармацыі адбываецца праз прызму аўтарскай пазіцыі, аўтарскага стаўлення да аб’екта адлюстравання, факт у журналісцкім тэксце набывае мадальную валентнасць. Пры гэтым на яго накладаецца дадатковая “асобасная” інфармацыя, якая матывавана інтэнцыяй аўтара і з’яўляецца элементам агульнай аўтарскай канцэпцыі.
Мадальнасць напрамую звязана з паняццем аўтарскай індывідульнасці і яе праявамі ў публіцыстычным маўленні. Максімальная індывідуальнасць назіраецца ў сучасных тэкстах газеты “СБ – Беларусь сегодня”. Прааналізуем адзін нумар (2007, 12 кастр.). Наглядна ілюструецца сказанае вышэй у рубрыцы “Мнения”. Змешчаныя ў ёй матэрыялы канцэптуальна скіраваны на персаніфікацыю журналіста. Арыентацыя на суб’ектыўнасць закладзена ў самой назве рубрыкі. Фотаздымкі аўтараў публікацый-“меркаванняў” дадаткова індывідуалізуюць матэрыял, робяць відавочнай суб’ектыўную кваліфікацыю самога паведамлення. “Асобасная” інфармацыя, абавязковая для журналісцкіх твораў гэтай рубрыкі, збліжае адрасата і адрасанта, забяспечвае персаніфікацыю выкладу. Так, у артыкуле-“меркаванні” Людмілы Габасавай чытаем: «Но когда я вижу, как, согнувшись в три погибели, тащат свой груз знаний «маленькие старички»-семиклассники из соседней гимназии, не хочется верить, что это – неизбежно», «Интереса ради как-то взвесила наш ранец перед, замечу, не самым насыщенным днём. 5 учебников плюс сам портфель, плюс дневник тетради, плюс пенал. Еле-еле вписались в норму», «С себя мы, родители, конечно, тоже вины не должны снимать. Грешны ведь: пускаем к компьютеру, забываем о зарядке…». Як адзначае В.І. Іўчанкаў, “сукупнасць мадальных і аўтарызаваных канструкцый у дачыненні да мэтавых установак матэрыялу спараджае патрэбу змяніць афармленне і размеркаванне традыцыйных жанраў газетных публікацый, абвастрае пытанне аб змяшчэнні межаў паміж імі. Адсюль узрастае доля ўвагі да розных спосабаў аўтарызацыі газетнага тэксту (ад ацэначнасці і мадальнай лексікі да сінтаксічных канструкцый абагульняльнага тыпу)” (Іўчанкаў 2003, с. 52).
“Персона” журналіста – стрыжнёвая ў маўленчай рэчаіснасці журналісцкага тэксту – становіцца канцэптуальна важнай і для самой газеты. Размова ідзе пра аўтарскія калонкі (напрыклад, Таццяны Сулімавай).
Асабліва схільны да суб’ектывізацыі тэкстаў маладыя журналісты, напрыклад, нядаўні выпускнік факультэта Мікалай Казловіч. Максімальная індывідуалізацыя наглядаецца ў яго артыкуле “Гуд бай, старина?” (СБ. 2007, 12 кастр.) праз пастаянную акцэнтуацыю на аўтарскім “я”: “я недавно купил…”, “ я поспешил запрыгнуть в машину…”, “так и хотелось ответить”, “ подумал”, “ не знаю, как у автора этой идеи дела с чувством юмора, но вот проницательности ему не занимать”. Актуалізацыя мадальных працэсаў у публіцыстычным маўленні вынікуе частотнае ўжыванне звароту да чытача (“А это ведь очень много значит, правда?”), асабовага займенніка “мы” ў значэнні “аўтар і чытач” (“Но, похоже, в безумном мире, в котором мы живем, причин сойти с ума становится больше…”).
Скіраванасць на дыялог з чытачом праз мадальнасць наглядаецца ў загалоўках і загаловачных комплексах, асабліва відавочна праяўляецца ў пытальных канструкцыях: “Теряют все.Кому нужна такая «оптимизация»?”, “Гуд бай, старина?”, “Откуда берутся дети?”, “Тайна Белухи. Спустя два года в Алтае нашли тело погибшего белорусского туриста?”, “Секрет египетских фараонов. Можно ли похудеть, ежедневно съедая 3 кг сала?”, “Трын-трава? Эффективность лекарственных трав поставили под сомнение” і інш. Прыведзеныя ілюстрацыі пацвярджаюць ужо заўважаную даследчыкамі асаблівасць арганізацыі публіцыстычнага тэксту: “У сінтаксісе асноўнай часткі тэксту ўзрастае колькасць мадальных і аўтарызаваных канструкцый, прычым іх колькасць даволі высокая нават у тэкстах такіх жанраў, як заметка і рэпартаж” (Іўчанкаў 2003, 49).
Такім чынам, назіраецца тэндэнцыя да актывізацыі мадальных працэсаў у публіцыстычным маўленні, што прыводзіць да індывідуалізацыі / суб’ектывізацыі тэксту і, адпаведна, персаніфікацыі ў ім журналіста. Апошняя акалічнасць уплывае на арганізацыю публіцыстычнага маўлення, вымагае выкарыстання пэўных моўных сродкаў, вынікуе трансфармацыю жанравай сістэмы.
4. Удасканаленне пунктуацыйных навыкаў і ўменняў
1. Пастаўце, дзе неабходна, працяжнік паміж галоўнымі членамі двухсастаўнага сказа і растлумачце яго пастаноўку.
1) Страшэнны штукар і свавольнік гэты Нёман. 2) Юравічы паселішча вельмі старажытнае. 2) Чабарок што тыя зоркі ў шумнай сенажаці…3) Два і шэсць восем. 4) Госць як госць, а валакіты дасць.5) Плошча поля два гектары.6) Хлопцы, відаць, добрыя рыбакі.7) Пушчы звонкія, пералогі гэта наша радзіма, наш дом.8) Дзяўчаты ў нас красуні. 9) Выхоўваць значыць пастаянна і мэтанакіравана ўздзейнічаць на чалавека. 10) Кот мышы не таварыш. 11) Хто гэтыя людзі? 12) Жыць Радзіме служыць. 13) Уцякаць сораму набрацца. 14) Я твой заступнік, абаронца...15) Вучыцца ў народа задача кожнага пісьменніка.16) Нівы вокам не абняць.
2. Перакладзіце сказы на беларускую мову. Падкрэсліце граматычную аснову сказаў.
1) Мне не спится, нет огня. 2) В палате спали. 3)Ветром подняло пыль.4) Две капли брызнули в стекло. 5) В атомный век людей волнуют больше не вещи, а строение вещей. 6) Целеустремлённость, труд, упорство – альфа и омега овладения любым мастерством. 7) Прошло не то четыре, не то пять лет. 8) И только один раз разговор его задел за живое.9) Ночь была теплая.10) Тихая, с ясным месяцем, с легкими облаками, с редкими лучистыми звездами в глубоком небе.11) Ты был человеком определенных убеждений, светлой личностью. 12) Андрей не был примерным студентом. 13) В этой женщине было что-то необычное, беспримерное. 14) В ней было нечто отталкивающее – для других. 15) В чертах ее лица не было ничего замечательного. 16) Сильная вечерняя роса должна была лечь на траву.
Творчая частка
Падрыхтуйце паведамленне на адну з тэм:
1. Лагічны аспект вывучэння сказаў.
2. Структурны аспект вывучэння сказаў.
3. Камунікатыўны аспект вывучэння сказаў.
4. Семантычны аспект вывучэння сказаў.
5. Узаемасувязь аспектаў вывучэння сказаў.
Тэма: Даданыя члены сказа
I. Тэарэтычная частка
1. Даданыя члены сказа. Значэнні і функцыі ў сказе.
2. Віды даданых членаў сказа. Размежаванне даданых членаў сказа.
3. Ускладненне як спосаб рэалізацыі структурнай схемы простага сказа і яго формы.
4. Сказы з аднароднымі членамі сказа. Структурная арганізацыя аднароднага рада і асноўныя сродкі сувязі яго членаў.
5. Сказы з адасобленымі членамі сказа. Адасобленыя члены ўскладненай будовы. Адасобленыя параўнальныя звароты і іх структурная арганізацыя. Сказы са звароткам.
6. Сцвярджальныя, адмоўныя, пытальныя і эмацыянальныя словы.
7. Сказы з пабочнымі і ўстаўнымі канструкцыямі. Структурная арганізацыя пабочных і ўстаўных канструкцый.
Тэрміналагічны апарат:дэтэрмінаваныя і недэтэрмінаваныя даданыя члены сказа, азначэнне (дапасаванае, недапасаванае, прыдатак), дапаўненне (прыдзеяслоўнае (прамое, ускоснае), прыіменнае (прысубстантыўнае, прыад’ектыўнае), прыадвербіяльнае), акалічнасць (месца, часу, прычыны, мэты, умовы, уступкі, спосабу дзеяння, меры і ступені), ускладненне, аднародныя члены сказа, адасобленыя члены сказа, параўнальныя звароты, зваротак, пабочныя і ўстаўныя канструкцыі.
II. Лабараторная частка
1. Вызначце члены сказа. Ахарактарызуйце даданыя члены сказа паводле выражэння, структуры, уключэння ў сказ.
Для таго каб дасягнуць максімальнага ўздзеяння на розум і пачуцці чытача, публіцыст карыстаецца разнастайнымі сродкамі слоўніка, усімі “рэгістрамі” маўлення – ад “высокіх” да “нізкіх”. На газетнай паласе свабодна ўжываюцца словы і выразы паэтычныя і афіцыйныя, грамадска-палітычныя і гутарковыя, навукова-тэрміналагічныя і прамоўніцка-паэтычныя, кніжныя і прастамоўныя.
Аднак гэта зусім не азначае, што журналіст або публіцыст можа карыстацца словамі без усякага разбору, што для яго, маўляў, “закон не пісаны”. Наадварот, багацце і разнастайнасць сродкаў, якія маюцца ў арсенале кожнай нацыянальнай мовы, патрабуе ад публіцыста высокай культуры слова, умення эканомна, па-гаспадарску карыстацца гэтым багаццем, не растрачваць яго марна, дамагаючыся ў кожным выпадку “адзіна патрэбнага размяшчэння адзіна патрэбных слоў”. Публіцыст павінен добра ведаць сістэму функцыянальных стыляў, што склаліся ў мове, і тыя слоўныя сродкі, якія “замацаваны” за кожным з гэтых стыляў, тонка разбірацца ў жанравай дыферэнцыяцыі моўных сродкаў, свабодна карыстацца сінанімічнымі рэсурсамі слоўніка і граматыкі.(М.Я.Цікоцкі)
2. Вызначце, якімі часцінамі мовы выражаюцца дапасаваныя і недапасаваныя азначэнні. Моцна трэснула сухая галінка, і зашасталі хваёвыя лапкі. Разложыстых дубоў шырокі шчыт маўклівасцю трывожна апавіт… А тут якраз наплыла нізкая хмара, паваліў густы пушысты снег. І табе, песняр, зносяць песень дар твае вольныя ўнукі і дзеці. Санкі нясуць удаль гэтых чацвярых людзей. Падвітыя і ачышчаныя баравікі шчаслівы грыбнік клаў на чыстае месца ў кучу. Да яго падыходзілі прысядзібныя землі калгаснікаў. Малады настаўнік з прыветлівым тварам і вясёлым, добрым смехам адразу спадабаўся Міхасю. За гэткія свае здольнасці збіраць і разносіць навіны яго ў вёсцы празвалі Поштай. На вуліцы тарахцелі калёсы, даносіліся паасобныя крыкі па-польску.
3. Ахарактарызуйце прыдатак як асобны від дапасаванага азначэння, вызначце яго функцыі ў сказах, назавіце структурныя тыпы прыдаткаў. Якія адносіны выражаюцца паміж прыдаткам і паяснёным словам? Назавіце сродкі сувязі прыдатка і паснёнага слова ў наступных сказах:
1) А белыя кветкі-гускі яшчэ цішэй ляжаць на вадзе, між вялікіх зялёных талерак-лістоў. 2) Кажух на лаву дзед скідае і бубен-рэшата хватае…(Я.Колас). 3) Дзед чытаў на памяць верш “Панскае ігрышча”. 4) Не-не – і секане рэдкі халодны дожджык-пырскуль. 5) А вецер-сівер, сеючы і веючы, і мелючы, мяце сняжком. 6) Каваль Таміла перастаў спаць па начах. 7) Зноў праўда-вужак з дзікім рогатам прыступіла да ахвяры (Цётка). 8) Проста дзіваў натварыў гэты снег-жартаўнік. 9) З’явіўся шчаслівы гаспадар Трусаў па мянушцы Слонік, абвёў усіх позіркам.10) На скрыжаванні палявых дарог здаўна стаіць сяло Чырвоны Лог. 11) Паэма Я.Коласа “Новая зямля” – найбольш “асабісты” твор паэта.
4. Выпішыце сказы з аднароднымі членамі.
1) Белы пух атрэслі з шапак хвойнікі, ляскі. 2) У ніцай лазе крычаў і крычаў драч. 3) А Пракопавы думкі ідуць і ідуць. 4) Марознае ранне звініць па вуглах, ружовіць на сіверы шчокі. 5) Не хадзі, сынок, у двор, не хадзі, лепш у тую старонку не глядзі. 6) Маланка асвяціла хмары з верху і да нізу. 7) Над полем хадзілі мяккія і халаднаватыя веснавыя хмары. 8) Ад мяжы і да мяжы ветрык конікам бяжыць. 9) На бітву грозную ішоў народ за шчасце, за зямлю, за долю. 10) Пачала Алена думаць-меркаваць. Вынікам такога думання-меркавання было яе пісьмо да пана Зыгмуся. 11) Удваіх нам з таюой па жыцці гэтак добра ілёгка ісці. 12) У сказах-былінах, у думах народа жыве Руставелі.
4. Знайдзіце акалічнасці, вызначце іх від. Якую ролю адыгрываюць яны ў тэксце?
...Даўным-даўно, пэўна ж, не за маю памяць, у звонкім старажытным бары, каля балацяных Радовак, ускапалі працавітыя нашы прадзеды заросшую драцяным верасам прагаліну, шырока раскарчавалі кругом яе лес і назвалі гэтае месца Лубянамі.
Яшчэ малым хлапчуком насіў я бацьку полудзень у Лубяны. Памятаю, што сярод палетка, у залатым жыце, самадавольна гняздзіўся стары разлапісты дуб; пышнае галлё яго апускалася да самых каласоў.заўсёды, калі я прыходзіў у Лубяны, маю ўвагу займала гэтае адзінокае дрэва. Я чамусьці ўяўляў, як журботна тут яму, сіраце палявой, асабліва ж восенню, калі на загонах ані душы і дождж імгліць бесперастанку. А ноччу зусім страшна, бо пагрозна трубяць у хмызняку ваўкі ды вільготныя вятры прыгінаюць к зямлі касматую галаву. А паблізу не свецяцца ласкавыя аганькі вясковых хат... (У.Кандраценя).
6. Ахарактарызуйце параўнальныя звароты паводле семантыкі і прызначэння ў сказах:
1) Сівы, як тая пчолка, абыходзіў дрэвы, пні, сукі. 2) Яна, нібы нявеста, расцвіла.. 3) Стаяць, маўчаць з ёй было, як ні з кім, няёмка. 4) Большасць апавяданняў, як і аповесці, былі звязаны з гісторыяй Беларусі. 5) Цьмяна, як праз сівенькі адгон, свяцілі круглыя ліхтары. 6) І, як козачка лясная, бы той лёгкі матылёк, Ганна вішні расхінае. 7) Свет кніг кузьмы Чорнага, як і свет кніг усіх вялікіх мастакоў слова, таксама жывы. 8) Ён, як падстрэлены, падбіты звер, шыецца ў зацішак. 9) З поля дзьмуў тугі, як нацягнутая радзюжка, вецер, сек сухенькім снегам у твар.
7. Праілюструйце на прыкладах методыку размежавання слоў, якія могуць выступаць у і функцыі пабочных слоў, і ў функцыі членаў сказа.
8. Прывядзіце прыклады пабочных канструкцый, што адносяцца да ўсяго сказа, і пабочных канструкцый, што адносяцца да асобных членаў сказа.
9. Пакажыце на прыкладах, як адрозніваць устаўныя канструкцыі ад факультатыўна адасобленых членаў сказа. Чым трэба кіравацца пры размежаванні такіх канструкцый?
III. Развіццёвая частка
1. Выпішыце з газет ці часопісаў сказы, у якіх словы бясспрэчна, вядома, відаць, сапраўды, напрыклад, на шчасце, напэўна, такім чынам, можна сказаць з'яўляліся б пабочнымі. Растлумачце значэнні гэтых слоў і знакі прыпынку пры іх.
2. Запішыце асноўныя прынцыпы размежавання даданых членаў сказа, выражаных немарфалагізаванымі формамі.
3. Дайце азначэнне паняцця “сінкрэтычны член сказа”. Прывядзіце прыклады сінкрэтычных членаў сказаў, калі сумяшчаецца ў адным члене сказа семантыка дапаўнення і азначэння, дапаўнення і акалічнасці, азначэння і акалічнасці.
IV. Удасканаленне пунктуацыйных навыкаў і ўменняў
1. Пастаўце прапушчаныя знакі прыпынку і растлумачце іх пастаноўку:
Празрыстыя белыя хмаркі ледзь прыкметна плывуць і здаецца зусім спыняюцца над купкай бяроз якія як сястрычкі стаяць у кружок стуліўшыся верхавінамі. Ні ў кога не падымаецца рука з сякерай на гэтыя бярозкі. Наадварот усе ахоўваюць іх. Там празрыстыям кружком свеціць студзёная крыніца. Вось што ахоўваюць бярозкі! Дбалая рука кажуць ужо даўно апляла крыніцу зрубікам з лазовага вецця навокал якога растуць некранутыя кветкі сваімі белымі чырвонымі пялёсткамі схіляюцца над вадой. Крыніца не мёртвая яна безумоўна жывая з яе струменіць чыстая як сляза ручаіна і ўліваецца ў недалёкую рэчку. Адгэтуль маці бяруць ваду каб у ёй выкупаць сваіх дзяцей прыходзяць да крыніцы дзяўчаты маладзіцы памыць свае твары пахарашэць. Прыходзяць сюды людзі і кожны ўдзячны крыніцы кожны нап'ецца з яе палюбуецца і вядома адпачне душою.
2. Пастаўце неабходныя знакі прыпынку, падкрэсліце прыдаткі і вызначце іх значэнні.
1) Сын лесніка я сам з маленства любіў паліць касцёр пасядзець ля вогнішча.2) Яму Мухіну давялося цярпліва адказваць на розныя пытанні. 2) Ганна маці Лабановіча была жанчына добрая працавітая руплівая. 3) Хлопцы пастухі расклалі вогнішча і пякуць бульбу. 4) У горадзе ўсе звалі яго дзядзькам Раманам ці проста садоўнікам. 5) У беларускіх лясах гняздзіцца жаўна або чорны дзяцел. 6) На возеры ў лодцы сядзеў каваль па мянушцы Мамай. 7) Сцяпана як смелага салдата часта пасылалі ў разведку. 8) У наш час шырока выкарыстоўваецца камень як будаўнічы матэрыял. 9) Сам шавец па прафесіі Арон любіў дасканалую і сумленную работу. 10) Камандзір заслужана насіў вядомае па вобласці імя Грозны.
V. Творчая частка
1. Напішыце нявялікі твор пра смешны выпадак з вашага жыцця, выкарыстоўваючы ў кожным сказе альбо аднародныя, альбо адасобленыя даданыя члены сказа. Па магчымасці ўключыце ў тэкст зваротак, параўнальныя канструкцыі, пабочныя і ўстаўныя словы, словазлучэнні і сказы.
2. Падрыхтуйце невялікае паведамленне пра формы звароту ў беларускай мове.
Тэма: Аднасастаўныя сказы. Сказы нерасчлянёнага тыпу.
Няпоўныя і эліптычныя сказы
I. Тэарэтычная частка
1. Прырода аднасастаўнасці і месца аднасастаўных сказаў у класіфікацыйнай сістэме сінтаксічных канструкцый.
2. Семантыка-граматычныя асаблівасці аднасастаўных сказаў, крытэрыі іх размежавання і класіфікацыі. Сінтаксічная кваліфікацыя галоўнага члена аднасастаўных сказаў.
3. Камунікатыўная перспектыва выказвання і адрозненне аднасастаўных, двухсастаўных, нячленных і няпоўных сінтаксічных канструкцый у граматычным, функцыянальна-сінтагматычным і семантычным аспектах:
а) Пэўна-асабовыя сказы. Няпэўна-асабовыя сказы. Абагульнена-асабовыя сказы. Безасабовыя сказы. Інфінітыўныя сказы.
б) Намінатыўныя сказы. Назыўныя сказы. Вакатыўныя сказы. Генітыўныя сказы. Канструкцыі з назоўным уяўлення.
в) Сінтаксічна непадзельныя сказы.
г) Няпоўныя і эліптычныя сказы.
Тэрміналагічны апарат:структурная схема сказа, сінтаксічная парадыгма (поўная, няпоўная) сказа, аднасастаўныя сказы; пэўна-асабовыя, абагульнена-асабовыя, няпэўна-асабовыя, безасабовыя, інфінітыўныя, намінатыўныя, назыўныя, вакатыўныя, генітыўныя сказы; канструкцыі з “назоўным уяўлення”; нячленныя сказы (сцвярджальныя, адмоўныя пытальныя, пабуджальныя, эмацыянальныя (клічныя), няпоўныя (кантэкстуальныя, сітуацыйныя) і эліптычныя сказы.
II. Лабараторная частка
1. Вызначце граматычную аснову сказаў.
1) Без прывычкі яно і ў Парыжы цяжка (Дранько-Майсюк). 2) Яно добра, а нават і трэба знаць суседскую мову, але найперш трэба знаць сваю (Ф. Багушэвіч). 3) Яно ўжо колькі гадоў, кажаш, прайшло? (Брыль. 4) Збоку гледзячы, яно вельмі пацешна, калі б’юцца і валтузяцца свае (В. Зуёнак).
2. Вызначце тыпы аднасастаўных сказаў.
1) Шлю падзяку вёскам і сябрам, жытнім копам на шырокім полі. 2) Табе складаю гімн, мой горад. 3) За свабоду сваю ўсёй душой пастаю. 4) Гуслям, княжа, не пішуць законаў. 5) Дарогу праз лес праехалі непрыкметна. 6) Навуку за плячыма не носяць. 7) Месца для адпачынку выбралі надзвычай добрае. 8) Ад дабра дабра не шукаюць. 9) На полі аралі і сеялі. 10) З песні слова не выкінеш. 11) Век жыві, век вучыся. 12) Паміраць збірайся, а жыта сей. 13) Шыла ў мяшку не схаваеш. 14) Напевы дзіўныя збіраю ў жытнім полі і бары. 15) За грошы розуму не купіш. 16) Гарадоў і пасёлкаў – не запомніш, не злічыш. 17) У сяле нічога не схаваеш. 18) Спі, мой маленькі сыночак, спі, мая дзетка, засні. 19) Поле засыпала снегам. 20) На дварэ патрошку цямнела. 21) Вочы засцілае туманам крыўды і нянавісці. 22) Вечарэла. 23) Прыгажосць трэба берагчы. 24) Нікому нас не знішчыць, не спыніць. 25) Жыць у дружбе нам век. 26) Жалезам волі не зламаць. 27) Ціха ў зімовым лесе. 28) Зіма. Снягі. Мароз. Завеі. Дарога звонкая, як сталь. 29) Лясная дарога. Яркі летні дзень. Кукуе зязюля.
3. Выпішыце з газет і часопісаў восем-дзесяць аднасастаўных сказаў. Назавіце спосабы выражэння выказніка.
4. Вызначце тыпы няпоўных сказаў.
1) Заўсёды наперад! Ніколі назад! 2) Перад намі бязмежны прастор. 3) Былі пагодныя дні. З сонцам ад ранку да вечара, з сінім небам. 4) Каля бярозак трохі верасу. Расцвіў у сонцы. 5) За акном цёплая жнівеньская ноч. 6) Дарогу моладзі шчаслівай, хай з ёю будзе хлеб і соль! 7) Плыве вецер над вячэрнім горадам. Плыве і шуміць. 8) Заходзіла сонца. Вялікае, барвовае, спакойнае. 9) За дарогай адразу кусцікі, хвойнікі, ядловец. 10) На гары шуміць хваіна, а ў даліне вербалоз… 11) Бялюткія аблокі на жоўтым небасхіле. 12) Абапал чыстых вуліц – клёны, у цэнтры – парк пад засенню дубоў.
III. Развіццёвая частка
Маўленчы этыкет – вербальная форма этыкету паводзін. Соцыум выпрацаваў пэўныя маўленчыя формулы-выказванні. Гэтыя формулы ўзнаўляюцца камунікантамі як гатовыя адзінкі. Маўленчы этыкет нацыянальна спецыфічны. Ён звязаны не толькі з асаблівасцямі той ці іншай мовы, але і са звычаямі і культурнымі традыцыямі народаў. Веданне маўленчых этыкетных формул, уменне карыстацца імі ў залежнасці ад сітуацыі і ўдзельнікаў камунікацыі фарміруе члена грамадства, яго культуру. Вывучэнне нацыянальнай этыкетнай культуры студэнтамі-журналістамі прадугледжвае фарміраванне маўленчай кампетэнцыі будучых спецыялістаў.
Складзіце беларуска-рускі слоўнік маўленчага этыкету
IV. Удасканаленне пунктуацыйных навыкаў і ўменняў
1. Пастаўце, дзе неабходна, працяжнік і растлумачце яго пастаноўку.
1) Абапал гарады і сёлы, у кветках нівы, горы, долы… 2) Канчаецца хмызняк і жыта, а далей узлескі, паляны. 3) Пасля адлігі мароз і вецер. 4) Па-сутнасці з бусліным гняздом антэна. 5) Сярод саду вялікі дом пад бляшаным дахам. 6) За паркам высокі, круты абрыў. 7) Скрозь да вёскі пусты, распалены сонцам абшар. 8) Каля хаты сад, у садзе пасека і кветкі. 9) За акном быў густы бор, а ля самых рэек асфальтаваная пляцоўка. 10) Навокал толькі цішыня. 11) А лес глухі маўчыць зацята. Навокал глуш адна і ціш… 12) На невялікіх вокнах вазоны з кветкамі. Белыя фіранкі.
2. Растлумачце пастаноўку працяжніка ў тэксце.
Густая цемень асенняй начы плешча па маленькіх акенцах хацінкі, і шкло ваконнае ад тых капель дажджавых нагадвае тварык зарумзанага дзіцяці. Спакваля паўзуць уніз восеньскія слёзы – брудныя такія, непрыветна-сцюдзёныя...
За сталом сядзяць на карачках малыя дзеці ў даўгіх – аж па самыя пяты – зрэбных кашулях, а насупроць іх, на ўслоне, маці трымае на руках самага меншага.
Дзеці хапаюць з міскі гарачую бульбу і, апякаючыся, пхаюць яе ў рот. А вочкі – маленькія рухавыя зайчаняткі – гараць галодным агнём...
Усмешка іскрыцца на вуснах хлапцоўскіх. Добрая ўсмешка, светлая. Такое няма ў бацькі, у Абрама старога, сівым мохам паросшага; той сядзіць на табурэціку скураным ды пастуквае малатком: толькі раз махне – і сядзіць у падэшве бярозавы тонкі цвічок. І падэшва прыліпае да скуратоў – канём не адарвеш. Скураты пусцяць, а цвікі каб – ніколі. Спецыяльнасць... так казаў – Васілёк чуў – сам стараста, выхвальваючыся некаму сваімі ботамі... (У. Кандраценя).
V. Творчая частка
Падрыхтуйце паведамленні на тэмы:
Лінгвістычная сутнасць няпоўных сказаў.
Лінгвістычная сутнасць эліптычных сказаў.
Тэма: Семантычная і камунікатыўная арганізацыя простага сказа
I. Тэарэтычная частка
1. Семантычная арганізацыя простага сказа.
2. Камунікатыўная арганізацыя простага сказа.
3. Актуальнае чляненне выказвання.
4. Камунікатыўная парадыгма сказа.
5. Парадак слоў у сказе. Камунікатыўная, граматычная і стылістычная функцыя парадку слоў у сказе.
Тэрміналагічны апарат:семантычная арганізацыя, семантычная структура, прэдыкатыўная адзнака (суб’ектная, бессуб’ектная, працэсуальная, непрацэсуальная), семантычны суб’ект (агенс, пацыенс, рэцыпіенс; пэўны і абагульнены), семантычны аб’ект, семантычныя кваліфікатары; камунікатыўная арганізацыя простага сказа, камунікатыўнае заданне, выказванне (фраза, камунікат), тэма і рэма, актуальнае чляненне, тыпы выказванняў (агульнаінфарматыўныя, прыватнаінфарматыўныя, агульнаверыфікатыўныя, прыватнаверыфікатыўныя), камунікатыўная парадыгма, кантэкстуальна незалежныя і кантэкстуальна залежныя выказванні, камунікатыўная, граматычная і стылістычная функцыя парадку слоў.
II. Лабараторная частка
1. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Звярніце ўвагу на парадак слоў у сказах. Вызначце, у якіх сказах парадак слоў нейтральны, а ў якіх – стылістычна значны.
Это утро он страдал жестоко. Как никогда терзала его история его любви, томила смерть. Едва говоря, он попросил нарвать сирени. Сирень была свежая, бледно-фиолетовая, с капельками росы. Вдыхая ее запах, он слабыми пальцами трогал цветы. И улыбнулся горько, вспомнив, что никогда не мог найти в сирени пяти лепестков-счастья…
Вечером написал сыну. В этом письме было такое место: «Повидать тебя, Андрей, мне бы хотелось. Мы давно не видались… Желаю тебе ясной и светлой жизни; помни, друг мой, что величайшее счастье, как и величайшее горе человека есть любовь…»
После этого письма Павел Антоныч устал страшно, всю ночь он провел без сна, задыхаясь, и широкими от тоски глазами глядя на пламя свечи.
2. Прааналізуйце сказы па схеме: а) укажыце тэму і рэму; б) суаднясіце актуальнае чляненне з сінтаксічным; в) вызначце аб’ём членаў сказа; г) дакажыце інфарматыўна-семантычную значнасць асобных членаў сказа ў агульнай семантыцы сказа. Пракаменціруйце, як уплывае кантэкст на тэма-рэматычнае чляненне.
Вось яна, сапраўдная Белавежа! Не адну сотню гадоў настойліва, упарта цягнуцца да сонца дрэвы. Іхнія верхавіны перапляліся ў небе, ловяць промні, прымаюць на сябе вятры, умываюцца дажджамі. І служаць зямлі: даюць ёй цень, укрываюць ад маразоў ігліцаю і лісцем. А прыйдзе час – прыкрыюць і сабою. Праз год – два абрастуць зялёным імхом і будуць ляжаць вунь ажно колькі, пакуль зямля не прыме іх канчаткова. А побач пачнуць падымацца, цягнуцца да сонца маладыя дрэўцы – наступнікі тых, што паляглі. І будуць, як і яны, лавіць промні, прымаць на сябе вятры, умывацца дажджамі, каб потым, праз сотні гадоў, таксама ўсё аддаўшы зямлі, пакланіцца ёй у апошнім паклоне.
Неўзабаве мы пад’ёхалі да зубрынай паляны. То там, то тут бачны былі зубры. Адны ляжалі і здалёк здаваліся кучамі торфу на белым полі. Другія, сабраўшыся па два – тры, стаялі, набычыўшыся, нібы штосьці абдумвалі. Гэта зубрыцы. Паблізу іх круціліся цяляты. А там, далей, пад векавым дрэвам, застыў стары зубр. Няўжо адзінец?
Калі зубр састарыцца. Калі карагодзіць пачнуць маладзейшыя, ён, умудроны жыццём, раптам адчуе, што страціў галоўнае, моўчкі пакідае тое месца, дзе нарадзіўся, жыў, і ідзе прэч ад сваіх. І ходзіць-блудзіць па пушчанскіх лясах ці доўга стаіць дзе-небудзь пад старой ялінай, як скала, як цень. І днём, і ноччу, і тыдзень, і месяц, і гады – адзін. Яго і завуць адзінцом…(У. Караткевіч)
III. Развіццёвая частка
Актуальнае чляненне сказа дазваляе ўказаць тэму і рэму, суаднесці тэма-рэматычнае (актуальнае) чляненне з сінтаксічным, вызначыць аб’ём членаў сказа, паказаць інфарматыўна-семантычную значнасць асобных членаў сказа ў агульнай семантыцы сказа і г.д.
Звычайна тэму выказвання змяшчае дзейнік, а рэму – выказнік: Васіль // быў казачнік і паэт…. У гэтым сказе дзейнік выражае тэму, а выказнік – рэму. Але магчыма і адваротныя суадносіны: Рыгор перастаў гаварыць. Маўчалі (тэма) і сябры (рэма). Вялікая частка архіва згубілася ў гады вайны. Пацярпела // і бібліятэка. Інверсія дзейніка і выказніка тлумачыцца тым, што тэма (дадзенае, вядомае з папярэдняга сказа) суадносіцца з выказнікам, а рэма – з дзейнікам. Як тэма, так і рэма могуць выражацца даданымі членамі сказа: Ён толькі раз у жыцці быў у гэтым горадзе. Горад (тэма)// ён памятаў дрэнна (рэма); Жыў стары са сваімі дзецьмі (тэма) // каля самага вулкана (рэма). Змена тэм і рэм выразна відаць у наступных сказах: Прыгажосць звязана з жыццём, жыццё (тэма)// – з каханнем (рэма), каханне (тэма)// – з чалавекам (рэма). Змена тэм і рэм з улікам звычайных пазіцый галоўных членаў сказа дапамагае дыферынцаваць дзейнік-назоўнік і выказнік-назоўнік у бінамінатыўных сказах: Найдаражэйшы падарунак лёсу (тэма / дзейнік) – дзеці (рэма/ выказнік).
Для сінтаксічнага разбору сказа па членах звычайна бяруцца ізаляваныя сказы, таму і не заўсёды лёгка суаднесці член сказа з тэмай і рэмай актуальнага члянення па прычыне няяснасці характару актуальнага члянення, цяжкасцей у высвятленні суадносін тэмы з дадзеным, а рэмы – з новым. Аднак выключаць гэты аспект аналізу з-за характарыстык членаў сказа непажадана, бо нярэдка менавіта характар актуальнага члянення дазваляе аргументавана кваліфікаваць член сказа, вызначыць яго аб'ём, высветліць яго тэма-рэматычную нагрузку ў агульнай семантыцы сказа.
Пры бінамінатыўнай прэдыкатыўнай аснове, што суадносіцца з двухкампанентнай структурнай схемай N – N, часам менавіта характар актуальнага члянення дазваляе адмежаваць дзейнік ад выказніка, улічваючы рэгулярную суадноснасць дзейніка з тэмай, а выказніка – з рэмай: Маці // самы дарагі чалавек на свеце; Самы дарагі чалавек на свеце // маці. Сінтаксічнае чляненне першага сказа, кваліфікацыя яго галоўных членаў абапіраецца на логіка-семантычныя адрозненні словаформ, сінтаксічная кваліфікацыя галоўных членаў другога сказа не можа быць адназначнай. Толькі кантэкст можа даць тэма-рэматычнае чляненне гэтага сказа. Калі на аснове кантэксту можна задаць пытанне хто самы дарагі чалавек на свеце? , тады тэма адказу (і, адпаведна, дзейнік) – самы дарагі чалавек на свеце, а рэма – маці; пры адказе на пытанне што можна сказаць пра маці? – Самы дарагі чалавек на свеце – маці, прычым словаформа маці як назва тэмы можа быць прапушчана для дадатковай актуалізацыі рэмы. Розны характар актуальнага члянення гэтых сказаў можа быць аформлены часціцай-звязкай гэта ці дзеясловам-звязкай з’яўляецца: Самы дарагі чалавек на свеце // гэта маці; Самым дарагім чалавекам на свеце з’яўляецца маці. Пры наяўнасці афарміцелей кампаненты актуальнага члянення выдзяляюцца адназначна: Самая высокая мудрасць (тэма) // гэта дабрыня (рэма).
Заданне.Выпішыце з беларускамоўных газет ці часопісаў прыклады інверсіі галоўных і даданых членаў сказа. Прааналізуйце тэма-рэматычнае чляненне пры іншым парадку членаў у гэтых сказах.
IV. Удасканаленне пунктуацыйных навыкаў і ўменняў
1. Пастаўце неабходныя знакі прыпынку, растлумачце іх пастаноўку.
1) Дзядзька цеста замяшаўшы качаў галушкі міску ўзяўшы. 2) Не змаўкаючы гула завіруха. 3) Навалу цяжкіх хмар стрымалі выгнуўшыся хвоі. 4) Міколка ледзь падняўся на ногі бо падаючы ён моцна ўдарыўся аб ламачыну. 5) Рыгор доўга шукаў выхад а знайшоўшы весела ўсміхнуўся і выйшаў з кватэры. 6) Насуперак жаданню Лабановіч доўга не мог заснуць. 7) Чытаць лежачы шкодна. 8) Хлапчукі моцна спалі абняўшыся на суседнім ложку. 9) Валя стаяла схіліўшыся над сталом і ўглядалася ў напісанае. 10) Імкліва і булькаючы выбягала з крынічкі вада. 11) Захінуўшыся ад ветру каўнярамі зашмальцаваных аблепленых глінай шынялёў шасцёра салдат стаяла купкай ля зламанага дышля шлагбаума. 12) Тут на палянцы сярод цёмнага лесу панавала надзвычайная цішыня. 13) Тут хораша сядзець на мяккай траве. 14. Усюды на полі у лесе або дома ён не сядзеў без работы. 15) На Дняпры стаяў параход і даволі вялікі. 16) Ёсць шмат цікавага і карыснага на поўначы Беларусі напрыклад у Міёрах. 17) Дзеці нават у дождж не любяць сядзець у хаце. 18) Замест чамадана лепш узяць дарожную сумку. 19) Хтосьці пабываў каля рэчкі і апрача нас.
2. Растлумачце пастаноўку шматкроп’я ў наступным урыўку.
Кірыла плыў услед за грабёнкай і кляў сябе:
– Ці я маленькі, не дапамог яму... а яшчэ стойку пасекчы хацеў. Ён кідаецца ў ваду з галавою, клапоціцца за ўсю брыгаду, а я... я баяўся плысці на адным бервяне... так, баяўся... – Яму зрабілася прыкра за самога сябе... ён падняў далонь, каб абцерці кроплі вады з твару і міжвольна адчуў на пальцах буйныя слёзы. Некалькі кропель упала і пакацілася між пальцаў. – Няўжо гэта слёзы?.. – Так, ён неяк выраніў іх ад сораму перад брыгадай... Кірыла хутка выцер іх і паглядзеў на людзей... На яго ніхто не глядзеў... тады ён прывязаў за апошнюю грабёнку дуб і пайшоў на плыты да Ягора. Ён цяпер ніколі не будзе пярэчыць такому чалавеку.
V. Творчая частка
Перакладзіце тэкст на беларускую мову.
Понятие «литературное редактирование» возникло от латинского redactus (приведенный в порядок). Оно подразумевает, во-первых, профессиональный анализ рукописи, установление степени соответствия ее содержания и формы назначению; во-вторых, прогноз воздействия текста в целом и в деталях на аудиторию и сравнение с тем, каким бы, по мнению редактора, это воздействие могло бы быть в идеале; в-третьих, выработку представления о результате работы – выправленном, улучшенном тексте; наконец, в-четвертых, соответствующее этому представлению исправление недостатков и усиление достоинств произведения при подготовке к публикации.
В массовой коммуникации редактор готовит текст к публикации и несет за него ответственность. Его задача – следить не только за стилем (как думают многие), но прежде всего за смыслом произведения – тем, насколько мысль точна, глубока, насколько адекватно она сформулирована. Однако любое улучшение текста: уточнение идеи, насыщение фактами, изменение структуры – всегда осуществляется через исправление его литературной формы. Отсюда и возникло определение редактирования как литературного, но подразумевающего комплексный анализ и усовершенствование рукописи
(Стилистика и литературное редактирование. М., 2007. С. 441)
Тэма: Складаны сказ
І. Тэарэтычная частка
1. Фармальная, семантычная і камунікатыўная арганізацыя складанага сказа. Прынцыпы класіфікацыі і тыпалагічная характарыстыка складаных сказаў.
2. Складаназлучаныя сказы.
3. Складаназалежныя сказы. Сродкі сувязі іх частак. Віды даданых частак. Складаныя бяззлучнікавыя сказы.
4. Складаныя сказы з рознымі відамі сувязі (камбінаванай будовы). Складаныя формы арганізацыі дыялагічнага і маналагічнага маўлення.
Тэрміналагічны апарат:складаны сказ, састаўныя (прэдыкатыўныя) часткі складанага сказа, злучнікавыя, бяззлучнікавыя і злучнікава-бяззлучнікавыя (камбінаваныя) складаныя сказы; складаназлучаныя, складаназалежныя і складаныя сказы прамежкавага (пераходнага) тыпу; сказы з аднатыпнымі і разнатыпнымі часткамі; складаназлучаныя сказы са спалучальнымі, супастаўляльнымі, пералічальна-размеркавальнымі, далучальнымі часткамі; складаназалежныя сказы з даданымі дзейнікавымі, з даданымі выказнікавымі, з даданымі азначальнымі, з даданымі дапаўняльнымі, з даданымі акалічнаснымі (часу, месца, прычыны, мэты, умовы,меры і ступені, спосабу дзеяння, уступальнымі, выніковымі, параўнальнымі, далучальнымі) часткамі; паслядоўнае і сузалежнае падпарадкаванне; бяззлучнікавыя складаныя сказы , камбінаваныя складаныя сказы.
ІІ. Лабараторная частка
1. Выпішыце з беларускамоўных газет ці часопісаў прыклады складаназлучаных сказаў з рознымі тыпамі злучнікаў. Вызначце віды адносін паміж часткамі сказаў.
2. Са зборнікаў беларускіх народных прыказак і прымавак: а) выпішыце па два сказы з рознымі тыпамі даданых частак; падкрэсліце злучнікі і злучальныя словы, пры дапамозе якіх даданая частка звязваецца з галоўнай; б) выпішыце бяззлучнікавыя складаныя сказы з рознымі знакамі прыпынку і растлумачце выбар таго ці іншага знаку ў кожным канкрэтным выпадку.
3. Вызначце тыпы даданых частак у наступных складаназалежных сказах:
1) Той, хто дружбы шукае, - у нас знойдзе яе. 2) Што здавалася ўчора йшчэ казкай, прыйшло сёння ў сонцы спавітым. 3) Хто сам не творыць дабраты, на дабрату не мае права. 4) Мароз такі, што скоўвае дыханне. 5) Якая птушка, такі і галасок. 6) Назад не прыйдзе хваля тая, што з быстрай рэчкай уплывае. 7) Якая справа, такая і слава. 8) Куды вакол ні кіну, даспадобы мне ціхія нашы мясціны… 9) Куй жалеза, пакуль не астыне яно. 10) Трэба спяшацца жыць, каб ніводзін дзень не прапаў дарэмна. 11) Зямля была і вечна ёю будзе, калі не ўчынім самі мы бяды… 12) Дружба мацнее з гадамі, калі людзі ўмеюць дружыць. 13) Міколку было не да смеху, бо ныла балюча плячо і вельмі садніла параненая шчака. 14) Было так забаўна, што смяялася ўся сям’я. 15) Колькі ў народа дачок і сыноў, столькі можа зрабіць ён сваімі героямі. 16) Ударыў гром так, як быццам раскалоліся нябёсы. 16) Лёгкі туман праплывае над Мінскам, быццам пялёсткамі сыплюць сады. 17) Як мёд пчала збірае рупна ў соты, збіраем скарб зямлі і з-пад зямлі. 18) Чым глыбей уваходзілі ў лес, тым часцей сустракаліся сухія ўзгоркі. 19) Хоць дзве палавіны вёскі жылі на адной зямлі, пад адным небам, аднак адзінства паміж імі не было. 20) Якая работа, такая і плата. 21) Людзі кажуць, што птушкам, зблудзіўшым уночы, млечны шлях служыць сцежкай-пуцінай у вырай.
4. Растлумачце будову сказаў з рознымі відамі сувязі. Вызначце віды сувязі паміж састаўнымі часткамі. Складзіце схемы сказаў.
1) Радзіма вам дала такія сілы, каб вас ніколі буры не змаглі, а маладосць дала такія крылы, якія б вас да сонца паднялі. 2) І сёння стаяць абеліскі, наліваецца жыта, расцвітаюць бяссмертнікі там, дзе ўпалі салдаты на шляхах перамог. 3) Пакуль сонца не згасне, пакуль свецяцца зоры, Беларусь не загіне, будзе жыць Беларусь! 4) З ісцін вялікіх, ісцін жыццёвых выснаваў, вынасіў толькі адну: той, хто за праўду памерці гатовы, той не прыгрэе змяёю ману.
ІІІ. Развіццёвая частка
1. Зрабіце па адпаведнай схеме аналіз: а) складаназлучаных сказаў; б) складаназалежных сказаў; в) сказаў з рознымі відамі сувязі. Дайце узор аналізу па гэтых схемах. (Сказы для аналізу выпісаць з газеты «Звязда».)
2. Зрабіце сінтаксічны разбор сказа.
Ён ішоў гэтак доўга, павольна перастаўляючы ногі, а йшоў бы бясконца, каб інстынкт не падказаў звярнуць на бакавую вуліцу, пасля чаго яшчэ не раз даводзілася паварочваць з вуліц на завулкі, а з завулкаў на вуліцы, домікі пры якіх рабіліся ўсё меншымі паміж садоў ды агародаў, пакуль не спыніўся на ўскраіне горада перад старэнькім, але чысценькім домікам з агародчыкам, дзе разрасліся густа краскі. (Р.Мурашка).
IV. Творчая частка
Выкарыстоўваючы бяззлучнікавыя складаныя сказы, напішыце сачыненне на тэму “Люблю мой край, старонку гэту”.
ІV. Эксперыментальная частка
Праверце сябе!!! У тэксце 1 пастаўце неабходныя знакі прыпынку. Праверце сябе па тэксце 2. Чым вы можаце патлумачыць зробленныя вамі памылкі? Што такое аўтарскія знакі? Ці існуюць яны ўвогуле?
Тэкст 1. Ласяня акрыяла падужэла пачула што ў яго залячылася рана спачатку зацягнулася цвёрдаю тоўстаю бураю ад крыві нарасцю а пасля гэтая нарасць пачала сушэць свярбець і адлушчвацца ды абвісаць. У падпаветцы на ахапку сена яно спала ноччу а днём гуляла па двары пазнаёмілася з усімі яго насельнікамі. Палюбіла шчыра гаспадара добрага і спагадлівага чалавека мірна ўжылася з таварыскім сабакам са свавольнікам цялём амаль равеснікам з якім гойсала па двары з катом з курамі драбнатой яму было нецікава і яно без ніякай злосці толькі дзеля жарту не адганяла тых а наўмысна бегала за імі нясмелымі пудкімі бачачы як яны баязліва ўцякаюць і гаспадар заўважыўшы гэта у першы раз накрычаў кажучы што ката чорт не возьме а вось курэй не трэба гэтак палохаць яны і пер’е губляюць і “адбіваюцца” не нясуцца. З вялікай амаль з ласіху каровай адразу ж у першую хвіліну сустрэчы ніякага сяброўства не выйшла яно памкнулася да яе да вымя пачуўшы пах малака але тая балюча трэснула задняю нагою і яно плачучы ад болю больш не падышло да яе як і тая ганарліва не звяртала ніякай увагі.
Тэкст 2. Ласяня акрыяла, падужэла, пачула, што ў яго залячылася рана – спачатку зацягнулася цвёрдаю, тоўстаю, бураю ад крыві нарасцю, а пасля гэтая нарасць пачала сушэць, свярбець і адлушчвацца ды абвісаць. У падпаветцы – на ахапку сена – яно спала ноччу, а днём гуляла па двары, пазнаёмілася з усімі яго насельнікамі. Палюбіла шчыра гаспадара, добрага і спагадлівага чалавека, мірна ўжылас