Ежелгі дуір тіл білімі

Лингвистикалы ілім тарихы

филологиялы мамандытар студенттеріне

арналан оу ралы

Павлодар

УДК 80/81(075.8)

ББК 81-923

Ж-31

С.Торайыров атындаы Павлодар мемлекеттік университетіні ылыми кеесі сынан

Пікір жазушы:

Ж.Т. Сарбалаев - филология ылымдарыны кандидаты, профессор

Ж-31 Жармакин О.., Раымжанов .Х.

Лингвистикалы ілім тарихы: Оу ралы – Павлодар, 2008. – 79 б.

ISBN

Оу ралы мемлекеттік білім стандарты бойынша жоары оу орындары филология факультеттеріні студенттеріне арналып жазылан. Мнда тіл біліміні ткен тарихы, азіргі жайы жне негізгі баыт-бадарлары сз болады.

УДК 80/81 (075.8)

ББК 81-923

мемлекеттік университеті, 2008

Алы сз

сынылып отыран оу ралыны негізгі масаты - лем тіл білімі тарихына арналан аза тілінде жазылан оулытарды тапшылыын азайту.

1984, 1999 жылдары жары крген Л.З.Рстемов, Ш.Жалмаханов оулытарынан баса бірлі-жарым «Жалпы тіл білімі» курстарына енген жекелеген тараулар студенттерді сранысын анааттандыра алмай отыр.

Тіл тарихы жне лингвистиканы жаа баыттары бойынша жоары оу орындарына арналан аза тілінде оулытара конкурстар жарияланып, мезгілімен ола тисе, баршаа пайдалы іс болар еді.

Ежелгі дуір тіл білімі

оам тарихыны кне дуірі де, жазу мен ылымны алашы бастамалары да Таяу Шыыста, Месопотамия мен байыры Египетте басталанымен, олардан алан тілге байланысты ебектер бізді замана жеткен жо, сондытан ежелгі дуір тіл білімі деген Кне ытай, ндістан, Грек-Рим заманынан алан, бізді замана жеткен жазба нсалара байланысты аралады.

Ежелгі дуір - тіл біліміне атысты ой-пікірді жаа туындай бастаан жне оны мейілінше бала шаы. за мерзімді амтитын бл уаыт бойында тіл біліміне тн тсінік бірте-бірте, те баяу дамиды. Ол рісі, тередігі жаынан да тым жпыны болды. Соан арамастан бл кезедегі тіл біліміне атысты мліметтерді азіргі кезде ркен жайан тіл біліміні бастамасы, алана бастаан ірге тасы деп санаан жн.

Ежелгі дуір тіл білімінде ерекше кіл блінген екі крделі проблема болан. Оны бірі - атау, ат ою теориясы да, екіншісі - грамматикалы нер /искусство/ проблемасы.

Мны біріншісінде - зат атаулары алай пайда болан, атауларды здері атау болан заттармен, былыстармен, оиалармен андай байланысы бар? Атауларды дрыс, я теріс ойылуыны андай мні бар дегендерді сз етушілер - философтар болан жне бл проблеманы олар философияны е мнді саласыны бірі ретінде араан. ылым тарихында ат ою теориясы деп аталатын бл сала ытайда да, нділерде де, гректерде де бір-біріне те сас баытта талданып, біртектес шешімге сайып отыран.

Грамматикалы нер теориясы тілді дрыс олдануды ережесін белгілеуді масат еткен. Бл ереже бірде грамматикалы нер делінсе, енді бірде жазу нері деп те аталады. Грамматикалы теория жазба ескерткіштер тілдерін зерттеуден туан. Сондытан ежелгі дуір тіл білімі, детте, филология дуірі деп те аталады /филология - грек сзі, маынасы – сзді сю/.

Филология - жазба ескерткіштерді тілін, стилін, тарихи жатарын зерттейтін ілім. Оны дниеге келуі жазба ескерткіштерді пайда болуымен, оны зерттеу ажеттігіні тууымен тыыз байланысты. Грамматика теориясы кне заман елдеріні райсысында ртрлі масатта жне ртрлі дрежеде болан.

Біра соан арамастан ежелгі дуір тіл біліміндегі ой-пікірді барлыына тн орта сипаттар да болды.

Біріншіден,бл кезедегі грамматикалы нер біраз мселеде философияа байланысты болан.

Екіншіден, грамматикалы нер тілді рылысын тсіндіруді масат етпеген, тілді дрыс олдануды, дрыс сйлеуді ережелерін жасауды, жазу тілі мен сйлеу тілі арасындаы арым-атынасты тсіндіруді кздеген. Сондытан да грамматикалы нер-пікірді - дрыс, деби етіп бере білуге йрететін тжірибиелік ілім деп саналады.

шіншіден,филология дуірінде тілді морфология, фонетика саласында едуір істер атарыланымен, олар тек тжірибелік сипатта ана болан, ал лексикология, синтаксис мселелеріні зерттелуі тым мардымсыз.

Тртіншіден, р елді филологтары тек з тсындаы бір тілге тн нсаларды зерттеген. Сондытан р трлі тілдер фактілерін салыстыра арау дегенді олар білмеген.

Бесіншіден,бір елді тіл біліміндегі ой-пікірді екінші елге жетуі де нашар болан.

1.1 Ежелгі ытай тіл білімі. ытай - мдениеті, ылыми ой-пікірі ертеде дамыан, дниежзілік мдениетке зор лес осан ежелгі ел. ытай тіл білімі тарихы екі мы жылдан астам уаытты амтиды. ытайдаы тіл білімі XIX асырды аяына дейін баса елдердегі тіл біліміні серінсіз з бетінше дамыан. Тіл ылымы тарихында зіндік дстр алыптастыран. Біра ытай тіл білімі лемдік тіл ылымына мнді лес осан жо, лтты шеберден шыа алмады. ытай жазба ескерткіштері бізді заманнан 15 асыр брын пайда болан. Олар мал сйектеріне, сіресе жауырына жазылып саталан.

Ат ою теориясы мен грамматикалы нер теориясы ежелгі ытайда да болан. Ат ою теориясын алыптастыран адам, бізді жыл санауымыздан брыны 551-479 жылдар арасында мір срген философ алым - Конфуций (Кун-Цзы).

Оны ойынша зат пен оны атауы арасында табии байланыс болады. Атау затты табиатына сай болу керек. Бл ате тжырым. Ат ою теориясымен атар ежелгі ытайда грамматикалы нерді де негізі аланан. Грамматикалы ілім ытайларды кне жазуы - иероглифке негізделген. ытай иероглифі бізді жыл санауымызды бірінші асырыны зінде-а белгілі бір нормаа келтіріліп, уставты, жартылай уставты жне жылдам жазу делініп ш стильге блінген, грамматикаа байланысты пікірлер де осы иероглиф жазуын талдап тсіндіруге негізделген.

Грамматикалы нер ежелгі дуірден саталан діни жазбалар тілін зерттеу негізінде туан. Кне жне орта асырлы ытайда тілге байланысты ш трлі филологиялы мселеге ерекше кіл аударылан. Оны бірі - кне сздерді маыналарын айындау, екіншісі - иероглифті рылысы мен этимологиясын айындау, шіншісі - фонология. Тілдегі дыбысты згешеліктерді айындауда, тілді зерттеуде ытайлытарды зіндік ерекшелігі, дстрі болан. Оларда ежелден алыптасан ым бойынша, тілдегі е негізгі тла - сз. Сондытан иероглиф жазуы жеке дыбысты емес, сзді табалайды. Ежелгі ытай лингвистикасыны негізі - тілдегі р сзге жеке таба таайындау, ол табаларды маынасын, оларды алай оу, алай олдану жолдарын айындау болан. Ол шін табалар сздігі жасалан. Бізді замана жеткен сондай сздіктерді бірі жне ытайлар шін е беделдісі ытайша "Эрья" деп аталатын сздік. Бізді замана дейінгі шінші асыр шамасында жасалан бл сздік брыннан саталан діни жазбаны сздерін - иероглифін тсіндіруге арналса керек. Ол жазбаларды сздері - киелі, жоары стильді, канонды сздер саналан. Сздікте оны иероглифін талдау, жйелеу, оларды оуды, тсінуді ережелері берілген. Сздікті грамматикалы ебектер атарына жатызуа себепші болатын да сол ережелер.

Кейінгі кездерде "Эрья" сздігіне еліктеп, оны сырын аша тсуге арналан таы да бірнеше сздіктер жасалан крінеді. Оларды барлыы да ытайды иероглифін талдауа, оларды этимологиясын, маынасын ашуа арналан. Осы себептен бл сздіктерді кейде иероглифтік грамматика деп те атайды.

Иероглифтік грамматикаларда морфема, сздер маынасы, этимология мселесі болмаса, алыпты грамматикалы дебиеттердегідей грамматикалы категория мселелері сз болмаан. алымдар ытай лингвистикасыны зіндік ерекшелігі, зіндік дстрі де осында дегенді айтады.

1.2 Ежелгі ндістан тіл білімі. нділерден бізге жеткен зерттеулер жыл санауымыздан брыны V асырдан басталады. Бл материалдарды ылыми жйелілігіне, ой тередігіне араанда ндістан тіл білімі бдан да брын болана сайды. Тіл білімі мнда практикалы ажеттіліктен туан. нділерді те ерте дуірден саталан аыздардан, гимндерден, діни жырлардан ралан "Веда" деп аталатын жазба ескерткіштері болан. Бізді дуір алдындаы І асырларда белгілі болан бл жинаты нділер асиетті, киелі деп санаан жне азірде де сондай санаушылы бар крінеді. Бл "киелі" жырлар тілінде сол уаытаы нділерге маынасы тсініксіз кптеген сздер, сйлемшелер болан. Соларды айындау жне "Веда" тілін сйлеу тілі серінен орау, оны айтылу мнерін, беретін тсінігін згеріссіз сатау масатымен "Веданы" тілін зерттеген. Бл зерттеу трт трлі баытта жргізілген: а) дыбысты жйесі мен айтылу мнерін, яни фонетикасы мен орфоэпиясын зерттеу; ) жырды рылысы мен ле лшемдерін зерттеу; б) грамматикасын зерттеу; в) жеке сздерді тіркесін жне оны мн-маынасын яни лексикасы мен этимологиясын зерттеу. Ежелгі ндістандаы тіл білімі, негізінде, осы трт баытта дамыан. Біра бларды даму тарихы, зерттелу дережесі біркелкі болмаан.

з кезі шін айтарлытай жасы, жан-жаты зерттелген мселелер атарына алымдар фонетикамен морфологияны жатызады. Блар жніндегі зерттеулер нділерді ататы лингвисі Яска мен Панини жазан ебектер арылы бізді замана жеткен.

Яска бізді дуірімізге дейінгі бесінші асырда мір срген. Ол - "Веда" тіліні бес томды сздігін жасап, тсінік жазан адам.

Паниниді бізді дуірге дейінгі І асыр шамасында жазан «Аштадхьян» (грамматикалы ережелерді сегіз блімі) деген ебегінде трт мынан астам грамматикалы ереже берілген. Бл ебегінде Панини "Веда" тілін алпына келтіру нтижесінде пайда болан нділерді санскрит деп аталатын кне деби тіліні жне «Веда» жыры тіліні дыбысты жйесін, сз туызу, сз згерту жолдарын жан-жаты зерттеген. Панини ебегі - тіл білімі тарихындаы бізді дуірге жеткен тыш сипаттама грамматика дейді мамандар. Ол санскрит тіліні грамматикасы деп те аталады. Мнда сздерді тапа, тбірге, трлі осымшалара блу, жрна, жалау, префикс дегендерді брі де бар. Панини грамматикасы ережелеріні длелдігіне, зерттеулерді тере жне жан-жатылыына арап, бірсыпыра алымдар ндістанда тіл білімі Паниниге дейін де даму басышынан ткен, бірнеше грамматикалы ебектер жазылан болу керек деп жорамалдайды. Біра ондай ебектерді боланболмааны ылымда зірше белгісіз.

нділер тілдегі барлы сздерді есім, етістік, предлог, демеулік деп трт топа блген де, райсысыны зіндік ерекшеліктерін жан-жаты сипаттаан. Етістікті шаа блінуі, есімдерде жеті трлі септік жалауды барлыы, т.б. кптеген граммматикалы мселелер те длдікпен шешілген.

нділер синтаксис мселелеріне жеткілікті кіл блмеген. Ежелгі ндістан тіл білімінде морфологиядан кейінгі мол зерттелген сала - фонетика. Фонетика ежелгі заман тіл біліміні ешайсысында ндістандаыдай зерттеуді жоары сатысына ктеріле алмаан. Дыбыстарды физиологиялы сипаттары, сйлеу орандарыны тіл дыбыстарын жасаудаа артикуляциясы, дыбыстарды дауысты, дауыссыз, шыл, ызы болып кездесетіндіктері, оларды себептері жан-жаты жне дрыс сз етілген.

ндістан тіл біліміні тарихын сз ете келіп, В.Томсен: "ндістан тіл біліміні ктерілген биігі ерекше. Бл биікке, кп нрсені нділерден йрене трса да, еуропалы тіл білімі XIX асыра дейін ктеріле алмады", - деп жазады.

Ал И.А. Бодуэн де Куртенэ "XIX асырдаы тіл ылымы немесе лингвистика" деген ебегінде: "Егер де нді грамматистеріні ХІІІ асырды аяы мен XIX асырды бас кезіндегі Еуропа зерттеушілеріні аыл-ойына тигізген орасан зор сері болмаса, салыстырмалы грамматиканы, тіпті Еуропа мен Америка топыраында пайда болан тіл ылымыны глдеп дамуы болмаан болар еді", - дейді.

Шынында да, нділер тіл біліміні дамуына елеулі лес осан. Тіл фактілерін зерттеуде олар синтетикалы тсілді де олданан. Сол арылы тілдік элементтерді зара састыын жне бір-бірінен згешеліктерін айындаан.

Кейінгі дуірлерде ндістанда Панини грамматикасыны мн-маынасын талдап тсіндірген, оны жолын станан бірнеше лингвист алымдар болан.

Эдинбург университетіні профессоры Джон Лайонз 1978 жылы орыс тілінде жарияланан "Теориялы лингвистикаа кіріспе" деп аталан ебегінде Панинидан кейін ндістанда он шаты грамматикалы баыт болан. Бізге олардан кне нді грамматикасын зерттеген мыа жуы ебек жетті. Оларды кпшілігі Панини дстрін олдаан деп жазады.

1.3 Ежелгі Греция тіл білімі.Ежелгі дуір тіл біліміні таы бір отаны - Ежелгі Греция. Грецияда туан тіл біліміндегі ой-пікір бкіл Еуропа тіл ылымыны алыптасып дамуына кшті серін тигізді. Ф.Энгельсті: «Греция мен Рим алаан негіз болмаса, азіргі Еуропа да болмас еді»,- деген сзін тіл біліміне байланысты да айтуа болады. Тіл мселелеріне байланысты бл елден бізді дуірге жеткен жазба материалдар жыл санауымыза дейінгі асыр шамасынан басталады.

алымдарды айтуына араанда, Греция тіл білімі Гомерді "Илиада" мен "Одиссея" жырыны тілін зерттеуден басталыпты. Кне заманнан саталан бл дастан тіліні кп жері гректерді сйлеу тілінен мейілінше алыстап, олара тсініксіз бола бастаан да, грек ойшылдары соны зерттеу, айындау істерімен шылданан. Бл жаынан аланда, нді тіл білімі мен Грек тіл білімін туызан себеп бірдей.

детте, Греция тіл білімін екі кезеге бліп араушылы бар. Оны бірі - философиялык кезе, екіншісі - филологиялы кезе деп аталады. Бірінші кезе бізді дуірге дейінгі -ІІІ асырлар арасын амтиды. Бл - Грек тіл білімі алыптасуыны алашы кезеі. Мны алыптастырушылар философтар болан. Олар тіл мселелерін лингвистикалы трыда емес, философия трысынан сз еткен, философияа туелді, соны ажырамайтын бір саласы деп есептеген жне натылы тілдік фактілерге сйенбей, абстрактылы болжаулар, философиялы тжырымдар жасаумен шылданан. Бл баыт Греция тарихында эллинизм деп аталатын дуірге дейін саталды.

Ежелгі Грек философтарыны тілге атысты мселелерден ерекше сз еткендері - атауды табиаты, зат пен оны атауы арасында андай байланыс болатыны, тілді айдан, алай пайда боланы жне тілді грамматикасы мен логика арасындаы арым-атынас жніндегі мселелер.

Затты з атауына атысы жніндегі мселе Ежелгі Грецияда бірнеше асыра созылан жне Грек философтарын екі топа блген аса крделі мселе болан. Оларды Гераклит бастаан бір тобы - атау затты табиатына сйкес жаратылыстан берілген, сз табиат туындысы десе, Демокрит бастаан екінші тобы оан арсы - зат пен оны атауы арасында табии байланыс болмайды, ол екеуіні арасындаы байланыс - шартты, кездейсо байланыс деген тжырым жасайды.

Грек философтары арасында болан бл айтыс Платонны "Кратил" деп аталатын диалогі арылы бізді дуірге жетті. Демокрит атауларды жаратылыстан берілген табии еместігіне трт трлі длел айтады. Олар тілдерде бір затты р трлі атаумен білдіретін синоним жне атауы біркелкі бола тра р трлі маынаны білдіретін омоним сздерді болуы, сондай-а, кптеген заттарды тілдік атауларыны болмауы немесе зат атауларыны кейде згеріп кететіні - осыларды барлыы атауды зат табиатына тн еместігін білдіреді деген дрыс орытынды жасайды.

Ежелгі Грек философтарыны тілге байланысты сз еткен екінші проблемасы - тілді шыу жніндегі мселе. Бл мселеде де олар дрыс шешімге келе алан жо. Оларды бір тобы тілді дыбыса еліктеуінен шыан десе, екінші бір тобы ертедегі адамдарды зара келісуінен барып шыан дегенді айтады. Тіл білімінде мны алашысын дыбыса еліктеутеориясы десе, соысы келісім теориясы деп аталады. Бл екі тжырымны екеуіні де ылыми негізі жо.

Грек алымдары ктерген таы бір проблема - грамматика мселелері. Грамматиканы да алашыда философия, сіресе логика ылымына туелді, соны бір саласы ретінде, логикалы категорияларды крсеткіші ретінде ана араан. Бл саладаы алашы пікір Платон мен Аристотель ебектерінде кездеседі. Платон тілдегі сздерді есім, етістік деп екі топа блсе, Аристотель алдыы екеуіні стіне жалауыш дегенді осып, ш топа бледі. Аристотель - грамматика мен логика арасындаы арым-атынасты алаш сз еткен алым. Оны логика мен поэтика жніндегі ілімі кейінгі заман оымыстыларына да кшті ыпал жасады. Аристотель логиканы ым, пайымдау сияты категорияларды зерттейтін ылым деп анытайды да, сз табы деген - сйлемні элементтері, ал сйлем - есім мен етістікті байланысы, бл екі категория арасында елеулі згешеліктер бар: етістік шаты білдіреді, предикативтік ызмет атарады, ал есім септеледі, сйлемде субъектілік ызмет атарады дейді. Біра Платон да, Аристотель де сздерді тапа блгенде, бізді азіргі тсінігіміздей тілдік категория ретінде емес, логикалы категория ретінде арайды. Есім мен етістік - пайымдауды мшелері, блардан баса сздер осы екеуіні тірегінде топталып, жалауышты ызметтер атарады деп тсіндіреді. Соан арамастан Аристотельді лингвистикалы кзарастары бл ылымны кейінгі замандардаы дамуына зор серін тигізді. Кні бгінге дейін олданылып жрген грамматикалы категорияларды, терминдерді кпшілігі сол Аристотельден алан.

Бл елдегі тіл ылымы з дамуыны е биігіне Греция тарихында эллинизм деп аталатын дуірде ктерілді. (Бл - жыл санауымыза дейінгі III асыр мен бізді дуірді І асыры арасы). Тіл білімі тарихында грамматистерді Александрия мектебі деп аталатын баыт та осы дуірде алыптасан. Бл кезе Греция тіл білімі тарихында филология дуірі деп аталады. Оны басты бір ерекшелігі - грамматикалы ілімні философияны, логиканы ыпалынан босанып, з алдына дербес пн ретінде аралуы еді. Грамматистерді Александриялы мектебін алыптастырып, грамматика ілімін дамытушылар: Аристарх Самофракийский (б.д.д. 200-150 ж), оны шкірттері Дионисий Фракийский, Аполлоний Дискол (бізді заманымызды II асыры) болды. Аристарх тілдегі сздерді есім, етістік, есімше, член (артикль), есімдік, предлог, стеу, жалаулы деп сегіз топа блген. Дионисий Фракийский негізгі сз таптарыны кптеген грамматикалы категорияларын, Аполлоний Дискол синтаксис мселелерін зерттейді. Дегенмен, Ежелгі Грецияда морфологияа араанда синтаксис, фонетика, лексикология аз зерттелген. Бл дуірдегі филология жазба ескерткіштерді жинау, зерттеу ісімен ерекше шылданан. Ежелгі Грек дуірінен келе жатан зат пен оны атауы арасындаы арым-атынас жніндегі талас бл дуірде де болды. Біра бл кездегі талас тілде белгілі бір задылы деген бола ма, жо па деген мселе тірегінде болды. Оны бар деушілер анологистер, жо деушілер аномалистер деп аталады.

Аномалистер (Кратес Малос) зат пен оны атауы жне грамматикалы категориялар мен логикалы категориялар арасында састы, задылы жо десе, анологистер (Аристарх Самофракийский) тілде анологияны ролі ерекше, тілдік элементтерде анология жолымен бірыай, біркелкі, болу тенденциясы кшті болады, тілдегіні барлыы да белгілі бір задылыа баынады деді.

Тіл білімі тарихында елеулі мні барлыына арамастан, Ежелгі Грек тіл ылымыны лсіз жатары да мол болан. Тіл мселелері алашыда философия, логика ылымдарына туелді, соны бір саласы ретінде араландытан, тілдік категорияларды логикалы категориялармен теестіріп арау, алдыысын соысыны мддесіне баынышты ету рекеті кейінгі замана дейін арылмай келді. Тілдік категорияны згеріп, дамып отыратын тарихи былыс екеніне гректер де жете мн бермеді. Оны стіне гректер з тілінен баса тілдерді тіл деп санамады. Сондытан оларды зерттеулері бір ана тіл фактілеріне негізделеді. Бл - оларды лингвистикалы мліметтеріні суіне, жалпы тілдік теориялы тере тжырымдар жасауларына ммкіндік бермеді.

1.4 Рим тіл білімі. Грецияны жаулап алан римдіктер тіл білімін дамытуа айтарлытай лес оса алмады. Олар Александрия грамматистеріні ілімін з тіліне сйкестендіріп олданудан аса ойан жо. Рим грамматистері ішіндегі е крнектісі - Варрон (жыл санауымыза дейінгі I асырда мір срген), кейінірек Донат (І асырда) болды. Блар латын тілі грамматикасын жазды.

2 Орта асыр тіл білімі

Орта асыр - адамзат оамы дамуыны он шаты асырын амтитын жне прогресс трысынан аланда р тектес болып келетін крделі де шытырманы кп дуір. Еуропа тарихы трысынан араанда бл мезгілді ш кезеге блуге болады: а) III- асырлар арасы. Бл - лды дуіріні ыдырап, феодалды оамны рыла бастаан кезеі; ) І-Х асырлар аралыы. Бл - феодалды атынасты бден орныып, глденген заманы; б) ХІ-ХУІ асырлар аралыы. Бл - феодалды атынасты ыдырап, капиталистік оамны туа бастаан, тарихта "айта ркендеу дуірі" деп аталатын кезе.

Орта асырды зіндік бір ерекшелігі - р трлі діндерді туып, лемдік діндерге айналуы. Ондай діндер атарына будда, ислам, христиан діндерін жатызуа болады.

Дние жзілік діндерді тарауымен атар сол діндерді сндет-парызын, шариатын уаыздайтын жазбалар да тарады. Ол жазбалар тілі киелі, асиетті тіл, пайамбарлар тілі деп жарияланды. Жергілікті халытар ол тілде жазылан аят-хадистарды маынасын, тілін тсінбесе де жата біліп, дайа лшылы ететін да ретінде айтуа міндетті болды. Бл тіл -тіл ылымында канонды тіл деп аталады. Сйтіп, дін тараан айматардаы халытар з ана тілімен атар канонды тілді де олданды. Канонды тіл бірден-бір дрыс тіл деп жарияланды да, р халыты з ана тілі, сйлеу тілі, теріс тіл, пендешілік тілі деп есептелді. Жазба тіл, деби тіл деп саналатын да канонды тіл болды. Мысалы, тркі халытары, сондай-а аза халы шін де канонды тіл араб тілі, исламны е асиетті, киелі кітабы - ранны тілі болды. Араб тілі оу пні болды. Оны молдалар, дін иелері оытты. Оытуды I-сатысында ліпби, екінші сатысында иманшарт, шінші сатысында птиек, одан кейін ран оытылды. Еуропа халытары шін канонды тіл - латын тілі. Олар латын тілін жазу тілі, ылым ретінде пайдаланды. Бкіл оу орындарында ылыми пн ретінде оытылатын да латын тілі грамматикасы болды. Жеке тілдер грамматикасы латын тілі грамматикасы негізінде сз болып, соны лгісіне тсірілді. Латын тілі грамматикасы барлы тілдерге бірдей дрежеде олдануа болатын орта рал деп есептелінеді. Солай бола трса да, орта асырдаы грамматикалы ой-пікірді бір мнді жаы бар: ол кейінгі заман жалпы тіл ылымыны сол орта асыр топыраында тамырлана бастауы еді. лем халытарыны бкіл рухани мдениетіне лы згерістер енгізген "айта ркендеу дуіріні" зі де орта асыр топыраында кктей бастаан болатын. Сондытан кейбір мселеде кері тартпалыына, діни арсылытарына арамастан, орта асырды прогресс шін, ылым шін ралаан болды деу жн емес.

Зерттеуді зіндік жаа жйесін жасай алмаандарымен, олтума ебектер бермегендерімен, филологиялы, грамматикалы мселелермен орта асырда шылданушылар да аз болан жо. Оларды баса назар аударан бір мселесі - кне канонды жазбалар тіліні зіндік нормасын згеріссіз сатау, кейінгі заман жазба тілін кне канонды тілмен йлестіру, оларды арасындаы алалытарды бір ізге салу сияты нормалаушылы жмыстар болды. Бл жмыстарында олар антикалы оам алдыран грамматикалы, поэтикалы, риторикалы, логикалы тжырымдара сйенеді, соларды басшылыа алады.

Канонды жазбалармен атар біраз елдерде жазба жмысы мен дебиет едуір дамыды. Жергілікті тілдерді зерттеу, нормалау, оларды грамматикаларын жазу талабы кн тртібіне ойылды. Сйтіп, ІІ-Х асырлар аралыында иран, исланд, француз, испан, итальян, тркі, аылшын, т.б. тілдерді грамматикалары жары креді.

Грамматика мселелерімен атар ежелгі дуірден келе жатан зат атауларыны табиаты жніндегі мселе де ескерусіз алмады. Оны сз етушілер бл дуірде де екі топа блінді. Оны бірі - реалистік, екіншісі - номиналистер деп аталады. Реалистер заттар жніндегі жалпы ым - аиат, ол алашы, зат соы деген идеалистік баытты сынады. Номиналистер керісінше, зат болмаса, ол туралы ым да болмайды, сондытан аиат нрсе - зат, ол алашы, ал зат туралы ым соы деген материалистік баытты уаыздайды.

2.1 Араб тіл білімі. Дние жзі ылымы мен мдениетіні дамуына елеулі лес осан халытарды бірі - арабтар. Бларды жазбалары І асырлардан басталды. Арабтар тіл ылымыны дамуында да елеулі роль атарды. Орта асырлы арабтарда тіл біліміні ерекше дамыан кзі - Халипат дуірі деп аталатын ІІ-ХІІ асырлар шамасы. Тілді грамматикалы жйесін сипаттауды араб тіл алымдары бір-біріне байланысты ш трлі мселені сырын ашу арылы жргізді. Олар сз таптары мен сйлем синтаксисін зерттейтіи Нахв, сздерді сйлемдегі орын жаынан трленісін, маыналы былыстарын зерттейтін Сарф, сйлеу процесінде болатын дыбыстарды фонетикалы былыстарын, жалпы дыбыс жйесін зерттейтін - Таджвид деп аталатын блімдер. Арабтар нді, Грек тіл ылымы табыстарын жасы пайдалана отырып, з тіліні фонетикасын, морфологиясы мен лексикасын зерттеуге ерекше назар аударады. Фонетика саласында дыбыс пен ріп арасындаы згешеліктерді айындайды. Дыбысты физиологиялы сипатын ашуа кп кіл бледі. Кейбір алымдар (Сибавейхи) жасалу орнына арай дыбыстарды 16 топа бліп араан. Грамматика мселесінде (крнекті кілі - Сибавейхи), сіресе сздерді тапа блуде араб алымдары Аристотельге еліктеген. Аристотель сияты блар да сздерді есім, етістік, жалауыштар деп ш топа блді. Арабтар тіл білімінде зіндік ты жол салан пікірлер айтан.

Араб тіл алымдарыны тілді грамматикалы жйесін зерттеу тсілдері де, грамматикалы терминдері де брынылардан згеше болды, зіндік дстр алыптастырды. Арабтар киелі, асиетті, канонды тіл деп саналатын ран тіліні нормасын зерттеуді зінде де, кп жадайда, сйлеу тілі нормасына сйенеді, соны зерттеді. Бл Ежелгі дуір тіл ылымыны ешайсысында да кездеспеген жаалы. Араб тілі грамматикасын зерттеуді дстрін, зіндік жйесін алыптастыруда Сибавейхиді 796 жылы жазан "Ал китаб" деп аталатын ебегі шешуші роль атаран. Араб тіл алымдары алыптастыран бірттас зерттеу жйесі кейінгі замандарда туан Еврей тіл ылымына да елеулі серін тигізген.

Араб оымыстыларыны ерекше кіл блген жне зор табыса жеткен саласы - лексикография крінеді. Арабты бір ана л-Фируза-бади деген лингвисі "Хомус" (мхит) атты 60 томды сздік жасаан.

Араб тіл алымдары ылым тарихында бірінші болып, р трлі тілдер материалдарын бір-біріне салыстыра, саластыра зерттеу тсілін олданан. Осы тсілді олдана отырып, олар тркі, монол, парсы тілдерін зерттеп, оларды салыстырма сздіктерін, шаын клемді грамматикалы ебектерін жазан. Осындай ебекті ылымда белгілі е кнесі жне е толыы тркі халынан шыан, Арабияда оып білім аландытан, араб алымы деп аталып кеткен Махмуд ашари жасаан «Тркі тілдеріні сздігі» (Девону луат ит трк). Бл сздік 1073-1074 жылдары жазылан. Сздікте сол дуірдегі тркі тайпаларыны кпшілігіні тілдік материалдары амтылан жне ол тайпалар тілдеріні зара бір-біріне састы, згешеліктері тілдік материалдарды салыстыра арау арылы айындалан. Бл - тркі тілдері жніндегі е тыш, е клемді жне е тере мнді ылыми ебек. Сонымен атар, бл сздік - тіл ылымы тарихында р трлі тілдер фактілеріні бір-біріне салыстыра зерттеу дісімен жазылан тыш ебек. Мны тркі тілдері шін мні ерекше.

Араб тілді алымдар М. ашари сздігінен кейін де бірсыпыра сздіктер, грамматикалы ебектер жазып алдыран. Олар туралы тркология мселелерін сз ететін ебектерден мол млімет алуа болады.

2.2 айта ркендеу дуірі тіл білімі. Еуропа тарихы трысынан аланда, айта ркендеу дуірі ХІ-ХІ асырлар арасын амтиды. Бл - оам дамуында орта асырды аяталып, жаа тарихты, буржуазиялы оамны басталан кезі. ХІ асырдан бастап, алдымен Италияда алыптасан "айта ркендеу" деген термин феодалды атынасты орнына келген капиталистік оамдаы буржуазия мдениетімен тыыз байланысты. йткені айта ркендеу дуірі - озы ойды еркін дамуына мейілінше кедергі жасаан, догмалы ережелерге сйенген орта асырлы керітартпа дстрден, мешеу мдениеттен шынайылыты, гуманизмді уаыздайтын жаа дуір мдениетіне ту. Бл дуірде орта асырда дінні уынына шырап, елеусіз алан кне мдени мралара ерекше кіл блу, оларды айта кркейту, рлету раны ктерілді. Сір, жаа дуірді "айта ркендеу" деп аталуы да осыдан болса керек.

айта ркендеу дуірі бкіл оам міріні баса да салалары сияты тіл ылымы шін де жаа, даму дуірі болан. Бл дуірді лингвистикалы проблемасы: а) лтты тілдерді алыптасып, дамуы; ) брын белгісіз, жаадан ашылан тілдерді йрену, зерттеу; б) ежелгі дуірді лингвистикалы ой-пікірін кркейтіп, айта дамыту.

Жаа жерлерді, елдерді ашылуы, сауданы дамуы, отаршылы жоры - Еуропа тіл ылымыны дамуына олайлы жадай туызды, брын белгісіз толып жатан тілдерді барлыы айындалды. Отарлау мддесі ол тілдерді йрену, зерттеу, трлі сздіктер жасау, грамматикалы мліметтер жинау міндетін ала ойды. Азия, Африка, Америка халытары тілдерінен жиналан орасан мол материалдарды бір-біріне салыстырып арау, сол арылы оларды арасындаы састы, згешеліктерді айындауа алашы адамдар жасалды. Зерттеуді сипаттама, салыстырма трлері бой крсете бастады.

айта ркендеу дуірінде ерекше ола алынан таы бір мселе - орта асырда жнді мн берілмеген ежелгі грек, рим жазба нсаларын тауып, жариялау, олара филологиялы талдаулар жасау болды. з дуірі шін бл саладаы крделі істер атарында Ж. Скалигерді 1540 жылы шыан "Латын тіліні негіздері туралы", Р.Стефанусты 1553 жылы шыан "Латын тілі азынасы" жне "Грек тілі азынасы", П. де Алкаланы "Араб тілі грамматикасы" (Рейхлинні "Еврей тілі грамматикасы" 1505 жыл) атты ебектерді атауа болады. Осылармен атар Х-ХІ асырлар ішінде испан, корей, нидерланд, жапон, парсы, армян, венгер, аылшын, француз, мексикан тілдеріні грамматикалары шыарылды. Сйтіп, бірінші орына канонды тілдерді емес, р халыты, р лтты зіндік сйлеу тілін, ана тілін оюды, соны зерттеп, соны сырын -ашуды кздеді. Осыларды нтижесінде ХП-ХШ асырларда жаа лгіде жазылан грамматикалы ебектер р елде, р жерде шыып жатты. Оларды кейбіреулері лі де болса, латын тілі грамматикасы лгісінен шыа алмаан, тілдік материал ретінде сйлеу тілі фактілерінен грі ескі жазба тіл фактілеріне кбірек сйенген ебектер болса да, канонды тіл грамматикасы тіл атаулыны барлыына бірдей жарамды бола алмайтынын, р тілді зіндік ерекшеліктері, зіндік грамматикалы рылымы болатынын жне осы баытта жргізілетін зерттеулерге жол ашан, бастама болан ебектер еді.

Нормативтік, практикалы грамматикалармен атар, нормативтік сздіктер де жары кре бастайды. Ондай сздіктер атарына 1612 жылы Италияда шыарылан "Курск Академиясыны сздігі" деп аталатын тсіндірме сздікті, 1694 жылы Францияда жарияланан "Француз Академиясыны сздігін", 1726-1739 жылдар ішінде зірленіп жарияланан "Россия Академиясы сздігін", тркі тілдеріні р трлі масатта жасалан бір, екі тілді сздіктері жатады.

р трлі халытар тілдерінен жиналан материалдарды бір-біріне салыстыра арау, бір тілдегі сздерді екінші тілге аудару да осы кезеде ке етек алды. П.С.Палласты басаруымен 1786-1791 жыллдар арасында жасалан, 272 тілден іріктеліп алынан сздерден ралан "Барлы тілдерді жне наречиелерді салыстырма сздігі" деп аталатын ебек шыарылды. Бан тркі тілдерінен, каза тілінен де біраз сздер енді. 1784 жылы испанды монах Лоренсо Эрвас-и-Пандуроны "Белгілі тілдерді каталогі жне оларды зара састыы мен згешеліктері туралы ескертпе" деп аталатын ебегі шыты. Неміс алымы И.К.Аделунг мен И.С.Фатерді 500-ге жуы тілдерді тадамалы сздерінен ралан трт томды сздігі жары крді.

Брын белгісіз кптеген тілдер фактілерімен жне оларды тарихымен азды-кпті болса да танысу тілді бір алыпта алып оймайтынын, згерістерге шырайтынын байатады. Бл жадайда кейінгі дуірлерде тілді уаыт ткен сайын дамып отыратып тарихи былыс деп тануа трткі болды.

р тілдерден жиналан материалдарды салыстыра арау оларды бір-бірінен згешеліктерімен атар састыы, орта асиеттері де болатыны байалды. Бл - тілдер арасындаы жакындыты, састыты, универсалды сипаттарды зерттеугс жол ашты. Оны стіне бл дуірде логика ылымы да едуір дамып, логикалы категорияларды жалпы адамзатты болатыны, оны тілдік категорияларымен байланыстылыы да айындала тсті. Логикалы категориялар жалпы адамзатты болан со, тілдік категориялар да жалпы адамзатты болу керек дейтін кзарастар туады. Бл іске сол дуірді ататы философтары да, тіл алымдары да атынасады. Сйтіп, логикалы категорияларды жалпы адамзатты, универсалды сипатын байаан алымдар жалпы тілдерге орта, универсалды грамматика жазу талабын кн тртібіне ояды.

2.3 Универсалды грамматика 1660 жылы жарияланан. Оны француз алымдары - логик, философ, профессор Антуан Арно /1612-1694/ мен грамматист, филолог, профессор Клод Лансло /1616-1695/ екеуі бірігіп жазан. Блар з заманында Франциядаы ылым мен халы аарту істеріні орталыы болан Пор-Рояль монастырыны алымдары боландытан жне сол монастырьдан шыандытан, оны "Пор-Рояль грамматикасы" деп те, "Рациональды жалпы грамматика" деп те атайды.

Пор-Рояль грамматикасы ежелгі грек, еврей жне француз тілдері материалдары негізінде жазылан. Біра ол - салыстырмалы туынды емес, логика-типологиялы грамматика. Оны ала ойан масаты - барлы тілдерге орта рационалды (логикалы) негізді жне оларды арасындаы згешеліктерді ашу. Грамматикада екі трлі принцип басшылыа алынан: біріншісі - берілген грамматикалы ережелерді жалпы тілдік болуы, екіншісі - ол ережелерді логикаа негізделуі.

Универсалды грамматика екі блімнен трады: оны бірі -фонетика, екіншісі - грамматика. Алты тарауа блінген бірінші блімде дыбыс пен ріп, буын, екпін мселелері, оуа йрету дісі сз болан, екінші блімі жиырма трт тараудан ралан. Оларда морфология, синтаксис мселелері талданан.

Пор-Рояль грамматикасы з дуірінде Еуропада зор беделге ие болан, кп замай-а бірсыпыра тілдерге аударылып, лденеше рет айта басылан. Кптеген алымдар Пор-Рояль грамматикасын тіл білімі даму тарихындаы, ерекше былыс, жаа сапалы тіл біліміні тл басы, жалпы тіл ылымыны алашы жаршысы деп жоары баалайды. Пор-Рояль грамматикасы барлы оу орындарында олданылатын, жалпы тілдік теорияда млімет беретін оулы деп саналан.

Дегенмен, тіл біліміне осан жаалытарымен бірге бл ебекті бірсыпыра ателіктері де бар. Оларды е негізгісі -логикалы категория мен тілдік категорияларды бір-бірінен ажыратпай, те былыстар деп арауы. Авторлар р тілді зіндік грамматикасы деген болмайды, грамматика жалпы тілдік, универсалды болу керек, йткені грамматикалы категориялар - логикалы категорияны крсеткіштері, ал логика категориялары жеке лтты болмайды, жалпы адамзатты болады дейді. Бл тжырымны ателігі мынада: логика категорияларыны жалпы адамзатты болатыны даусыз, біра тіл олай емес, ол жеке лтты, халыты болады. Ойлау процесін, ой категориясын р тіл зінше крсетеді Олай болатыны логикалы категория мен тілдік категориялар арасында елеулі згешеліктер болады, бл екеуі арасына тедік белгісін ою ате. Тілдік категориялар логикалы категориялара араанда лдеайда рісті, кп салалы. рине, тілдерді грамматикаларында орта лгілер, универсалды сипаттар аз емес, біра оан арап, дниедегі барлы тілдерге орта, бріне бірдей дрежеде олдануа болатын грамматика жасауа болмайды да. Тіл біліміні міндеті – барлы тілдерді бір ана грамматикаа туелді ету емес, тілдер арасындаы бірлік пен састыты айындау.