XIX асыр тіл білімі 4 страница

Ф. де Соссюр тілді жйесі жніндегі проблеманы да ерекше сз етеді. Ол: тіл - барлы элементтері бірігіп бір бтін болып тратын жйе. Тілдік табалар - сол жйені рамды элементтері. Жйе элементтерін оларды біріне-бірін арсы ойып арау арылы айындауа болады. Сол арылы тілдік та-баларды маызы мен ролі танылады. Тілдік табалар, яни жйе элементтері зара байланысты, шартты атынаста болады. Бір-бірімен арым-атынасы арылы оларды маыналары трленеді, мні, ны айындалады дейді. Тілді зіндік рылымы бар жйелі объект екені Ф. де Соссюрге дейін де сз болан. Ол туралы В.Гумбольдт та біраз пікір айтан. Біра Ф.де Соссюрді олардан ерекшелігі ол тіл жйесі проблемасын лингвистиканы е зекті объектісі деп санады, оны зіні баса бірсыпыра концепциясыны тууына негіз етті. Бл саладаы оны е бір жаымды да маызды ісі - тілді азіргі кйін, оны жйесіні азіргі функциясын жан-жаты жне тере зерттеуді талап етуі болды. азіргі тіл білімінде тілдік жйе, тілдік рылым деген меселелер е елеулі проблемалар атарында аралып жр.

Ф. де Соссюр атына байланыстыратын таы бір мселе - зерттеуді синхронды жне диахронды трлері. Ол тіл білімін синхронды лингвистика, диахронды лингвистика деп екіге бледі.

Синхронды лингвистика тілді ішкі жйесін зерттейді де, диахрония бір-біріне байланыста алынан тілдік элементтерді тарихын зерттейді. Тілді ішкі механизмі дейтініміз - тілдік жйе. Тілдік жйені сырын ашу тек синхронды зерттеуді ана олынан келеді. Сондытан синхронды лингвистика диахронды лингвистикадан маыздыра. Ол - тілді блшегі, бір дуірдегі кйі туралы теория. Синхрония тілдік жйе райтын элементтерді бір-бірімен логикалы, психологиялы арым-атынастарын талдайды.

Сйтіп, Ф.де Соссюр тілді зерттеуді сипаттама /синхрония/ жне тарихи (диахрония) дістерін бір-біріне арама-арсы ояды. Синхрония тілдік жйені сырын ашады, диахрония тілдік жйені бзады, оны зара байланысы жо, блек-блек фактілерді жиынтыына айналдырады деп арайды. Тіл алымдарыны басым кпшілігі Ф. де Соссюрді бл пікірін тіл тарихыны мнін елемегендік деп санайды.

Ф. де Соссюр ойан жне зінше шешкен бл мселелерді ай-айсысы да XX асыр тіл білімі дамуыны талап-мдделеріне толы сай келді. Блар кні бгінге дейін тіл біліміні зекті мселелері ретінде аралып келеді.

Тіл ылымы тарихында тіл біліміні ілгері дамуына дл Ф. де
Соссюрдей ыпал жасаан алым аз. Дегенмен, оны концепцияларыны брі бірдей мінсіз де емес, ебектерінде айшылытар да, ате тжырымдар да бар.

Тілді леуметтік мні кеес тіл білімінде "тіл жне оам" деген атаумен 1930-жылды бас кезінен бастап ке ойылып келеді. Тілді оаммен байланысын жан-жаты талдаан кеес алымдары Р.О.Шор, Е.Д.Поливанов, М.Н.Петерсон, Л.П.Якубинский, В.М.Жирмунский, В.В.Виноградов, Н.Я.Мар, т.б.

Тілді оаммен байланысы дейтін мселе азіргі кездегі тіл біліміні де маызды объектісі. Бл салада атарылан істер де аз емес. Онда бкіл дниежзілік тіл біліміні лесі бар.

Структуралы лингвистика. XX асырды алашы жартысында дниеге келген лингвистикалы мектептерді е крнекті жне ке тараандарыны бірі - структуралы лингвистика деп аталатын баыт. Бл мектеп салыстырмалы-тарихи тіл біліміне оны бір бтаы жас грамматикалы мектепте арсы баытта туып алыптасты.

Структуралы лингвистиканы немесе структуралы дісті дниеге келуіні ішкі-сырты себептері бар. Е негізгісі - XX асыр ылымы дамуында пайда болан жаа баыт. XIX асыр алымыны негізгі сипаты тжірибие арылы баылаудан туан фактілерді есепке алу, сипаттау болса, XX асыр ылымы оларды зіндік мнін, ішкі задылытарын, зерттеліп отыран объекті рылым ерекшелігін, оны райтын элементтердін ара атынасын, бір-бірімен байланысын, бір-біріне тигізетін серлерін ашуа тырысады.

стіміздегі асырды бас кезінен бастап философия, жаратылыстану, дебиеттану, тарих, эстетика, психология, социология, этнография сияты бірсыпыра ылымдарда з пнін зара шарттас, біріне-бірі туелді элементтерден тратын крделі бірттас рылым деп санап, оны осы трыдан зерттеу талабы кшейді. Бл тіл біліміне де сер етті. Сонымен бірге, жалпы ылымны, оны жаа трлері - кибернетиканы, математикалы логиканы дамуы, электронды машиналарды пайда болуы, оны тіл біліміне олдану талабыны суі, тілді практикалы кызметіні бірден-бірге крделене тсуі структурализм баытыны тууына себепші болады.

Структурализмні тууыны ішкі, таза лингвистикалы себептері де жо емес. XIX асырда дниеге келген салыстырмалы-тарихи тіл білімі басты назарды тіл туыстастытарын, тілді тп тркінін, шыан тегін ашу сияты мселелерге аударды да, нормативтік грамматикаа жеткілікті мн бермеді, оны тек мектеп оулыы дрежесінде ана алдырды. Тілді зіндік сипаты, ішкі рылыс андай? Тілдік элементтер бір-бірімен алай байланысады? Оларды байланысында андай задылытары бар? деген тріздес сратара тжырымды жауап болмады.

Структурализм бірден пайда болан жо. Оны алашы сопаы В.Гумбольдт, Ф.де Соссюр, И.А. Бодуэн де Куртенэ ебектерінде салынды. Структуралистер з зерттеулерінде осы ылымдарды, сіресе Ф.де Соссюрді ебегіне сйенеді.

Структуралды баытты кпшілікке танылан ш мектебі болды: Прага (Чехословакияда), Копенгаген (Данияда) мектептері жне дескриптивтік мектеп (Америкада). Кейін келе бл баыт баса елдерге де тарады. Структурализм мектептерін бі-ріктіретін орта баыт, проблемалар мыналар:

1.) структурализм мектептерді барлыы да тілді ішкі элементтері бір-бірімен байланысты, ттас жйе, бір бтін рылым деп санайды. Тіл біліміні міндеті - тілді рылымын, структурасын зерттеу дейді. Бл баытты структуралы лингвистика деп аталуы да осыдан;

2) жас грамматистер тілді зерттеуде тек дифференциациялы принципті олданса, тілдік элементтерді бір-біріне байланыссыз жеке зерттесе, структуралистер тілдік элементтерді бір-біріне байланыста, ттастыта арайтын нтеграциялы принципті олданады. Тілді рылымды элементтерін зерттеуде лингвистикалы сипаттау дістемесін олдануа шешуші мн береді;

3) ш мектепті нідеуі де рылымды, рамды элементтерге жіктелуінілік жне оларды бір-бірімен байланысты тілді е негізгі асиеті, тіл біліміні негізгі міндеті - тілді рылымды элементтері арасындаы байланысты талдау - тіл біліміні тек зіне ана тн, оны бірден бір объектісі деп біледі;

4) структурализм мектептеріні барлыы да Ф.де Соссюрді ізімен тілді табалар жйесі деп санайды;

5) структурализм мектептері синхрония, диахрония проблемасына да мн береді. Синхронды зерттеу - тіл жйесіні ішкі механизмін адуда шешуші роль атарады деп, оны бірінші орына ояды (Прагалытардан басалары).

Бл аталан меселелерде де кзарастары бір арнаа тоысанымен, р мектепті ерекше шылданан, зінше шешкен жеке проблемалары да болды.

Прага мектебі. Бл мектеп зіндік баыты бар лингвистикалы йірме ретінде 1926 жылы алыптасан. Оны алыптастырушы чех алымы профессор В.Матезиус (1882-1945). йірме рамында Б.Гавранек, Б.Трика, В.Скаличка, орыс эмигранттары С.Карцевский, Р.Якобсон, Н.Трубецкой, т.б. болан.

йірме 1929 жылдан бастап "Прага лингвистикалы йірмесіні ебектері" деген жина шыарып трады. Мектепті теориялы бадарламасыны мазмны "Прага лингвистикалы йірмесіні тезисі" деген атпен осы жинаты бірінші томында жарияланады.

Блар тіл біліміні негізгі объектісі - тілді рылым жйесімен тілдік элементтерді ызметін зерттеу дегенді баса айтты.рбір элемент зіні тілдік жйеде атаратын ызметіне арайбаалану керек. Тіл дегеніміз - функционалды жйе, белгілі бір масат шін одданылатын тілдік табаларды жйесі, тілбіліміні міндеті осы жйені тілді барлы абатынан - фонологиядан, морфологиядан, синтаксистен, лексикадан да табу жн, оларды райсысыны зіндік сипаттарын айындау деп санайды. Тілдік элементтерді ызметін бірінші орына оятындытарына арап бл мектепті Прагалы функцияналды лингвистика деп те атайды.

Адамдарды ойлауа, сезімге, еркін білдіруге психикалы абілеттілігі тілді ш трлі ызметін - коммуникативтік, білдірушілік айту, аратпалылы ызметтерін туызды. Бл ызметтерге тілдегі хабарлы, лепті, бйрыты сйлемдер жне сйлеу актісіндегі тілдік табаларды рылымы сай келеді дейді.

Функционалды лингвистика кілдеріні райсысы р трлі проблемамен айналысты. Соларды ішінде оларды жасы зерттеп, айтарлытай табыса жеткен саласы - фонология. Фонологияны олар функционалды лингвистиканы е жетекші пні деп санады. Бл мселеде Прагалытар Бодуэн де Куртенэні фонема туралы ілімін басшылыа алып, оны ілгері дамытты. Бл салада сіресе Н.С.Трубецкойды атаран ролі, ылыми табысы елеулі болды. Ол зіні "Фонологияны негізі" /бл ебек автор айтыс боланнан кейін 1939 жылы неміс тілінде басылып шыты, 1960 жылы орыс тіліне аударылды/ деген ебегінде р трлі тілдерді екі жзге жуы фонологиялы жйесін сипаттайды. Фонетика мен фонология тіл біліміні те дрежедегі екі саласы, фонетика сйлеу дыбыстарын, фонология тіл дыбыстарын зерттейді. Фонологияны негізгі объектісі - фонема. Фонема - тілді е кіші фонологиялы блшегі. Сйлеу дыбыстары - фонеманы материалды символдары. Фонема бір сзді екінші сзден бліп танытады, лексикалы, грамматикалы маыналарды ажыратып танытатын фонологиялы оппозицияларды жиынтыа фонологиялы жйе деп аталады. Оппозиция фонологияда шешу роль атарады. Фонема сол оппозицияны бір мшесі. Таза тіл білімдік пн - фонология, фонетика олай емес дейді. Біра фонетиканы тіл біліміні арауынан біржола шыарып тастамайды, фонологиялы элементтерді функцияларын талдаанда, фонетиканы да пайдасы бар, фонетика - тіл дыбыстарыны физикалы-физиологиялы сипаттары туралы ілім, ал фонология тіл дыбыстарыны функциялы, маына ажыратышты жаымен шылданады деп санайды. Бларды пікірінше, фонемаларды сз маынасын трлендіру, сз згерту функциясы - фонологияны е негізгі мселесі. Прагалытар деби тіл теориясы мселесіне де кп назар аударды. деби тіл нормасы, тілдік, поэтикалы стиль, сйлеу мдениеті мселелерін зерттейді.

Прага мектебі тілдік элементтерді ара атынасын зерттеуде, алдымен, сол арым-атынас крсеткіштеріні /элементтерді/ зіндік сипатына ерекше мн беру керек, арым-атынас пен сол арым-атынаса тсетін материал мен формалар зара байланысты болатындыын естен шыармау керек депді.

Прага мектебі синхрония мен диахрония арасында жакындаспайтын алшаты, бітіспейтін айшылы жо деп, екеуін бірлікте арайды. Диахронды зерттеу жйесін бзбайтыны, функцияны жоа шыармайтыны былай трсын, айта бл екеуін /тілдік элементтерді жйесі мен функциясын/ ескере отырмайынша, диахрония з міндетін толы атара алмайды, бл синхронды зерттеуге де атысты. Егер синхронды сипаттау тілдік эволюцияны, бір жйені екінші жйемен ауыстырып отыратынын ескермесе, з міндетін жасы атара алмайды деп арайды. Сйтіп, бл мселеде функциялы мектеп Ф. де Соссюрге осылмайды, мнысы дрыс та.

Прага структуралистері тіл - дниетануды ралы, ол мдениетпен, кркем нермен, дебиетпен тыыз байланысты, тілді зімен-зі тйыталып жатан автономиялы дние деп санау дрыс емес, сондай-а тіл жйесін бір алыптан аумайтын, згермейтін синхронды ана жйе деу де ате, жйе де немі згеріп отырады дейді. Мны зі Прага мектебіні баса структурализм мектептеріне араанда кп мселені дрыс шешкенін крсетеді.

Прагалытар здеріне дейінгі, сіресе жас грамматикалы баытты табыстарына ыпты арады, здерін оны мрагеріміз деп есептеді. Блар з зерттеулері арылы XX асыр тіл біліміне елеулі лес осты. Прага мектебі беделді лингвистикалы баыт ретінде елуінші жылдара дейін мір срді. Оны ыпалы азіргі Чехия, Словакия жне баса да біраз елдер тіл білімінде кні бгінге дейін елеулі.

Копенгаген структуралы мектебі. Бл мектеп кілдері здерін компаративистикалы баыттардан блектеу шін гректі глосса деген сзі негізінде глоссематиктер деп атады. Осы атау арылы олар здеріні тек тіл біліміне ана тн мселелермен айналысатын, тілді ылымдар аралы объектілеріне жуымайтан зерттеушілер екендітерін байатысы келді.

Глоссематикалы баытын алыптастырушы жне оан дем беруші Дания тіл алымы профессор Лун Ельмслев/ 1899-1965/. Бл мектепті теориялы негізін белгілеген алашы ебек Ельмслевті 1928 жылы жарияланан "Жалпы грамматиканы шешімдері" атты кітабы. Глоссематиктер 1933 жылдан бастап Прага мектебімен бірлесе, тіл білімі жніндегі ебектер" атта журнал шыарып тран. Журнал структуралистерді халыаралы органы деп жарияланды. Осы журналды бірінші санында жарияланан глоссематик Вигго Брендальді "Структуралды лингвистика" деген мааласы мен Ельмслевті кейініректе жарияланан "Лингвистикадаы структуралы талдау дісі", "Тіл теорияларыны негіздері", "Тіл теориясына кіріспе" деген маалаларында (блар орыс тіліне аударылан) глоссематиканы негізгі станан баыттары ке баяндалан.

Глоссематиктер алашыда Ф. де Соссюр тжырымдарына сйеніп, прагалытармен пікірлес боландарымен, кейін олар-дан біраз мселеде жекеленді. Бл мектепті негізгі принциптері мыналар:

- наты тілдік фактілермен байланысы жо абстракт аксио-малы теория жасауды кздеу. Біра ондай теория жасай алан жо, жасау ммкін де емес еді;

- лингвистикадаы маызды мселе - тілді таза атынастарды торы, схемасы деп санау, сол атынастарды сипаттарын айындау деді;

- тілді р трлі ылыма орта объект болатын тарауларын лингвитикалы пн емес деп жариялап, оларды тіл біліміні арауынан біржола шыарып тастауды сыну. Бларша, фонетика лингвистиканы емес, физика, физиология ылымдарыны объектісі, семантикалогияа, философия ылымдарыны объектісі, т.б. Тіл дыбыстары тілді материалды жаы болса, семантика тілді идеялы жаы. Бл екеуінсіз тіл жо. Сондытан глоссематиктерді бл екі категорияны лингвистикалы пн емес деп жариялаулары - тілді материясы мен мазмнынан айыру деген сз;

- зерттеу жмысынан салыстырмалы-тарихи діс дегенді бір-
жолата аластау керек, тілдер туыстастыы деген ылыми проб-
лема емес, оны орнына тілдерді жалпы, универсалды грам-
матикасын жазумен шылдану керек деді /Бл к.сыар жа
пікір. Тіл білімі шін структуралды та, салыстырмалы-тарихи
діс те ажет, райсысыны зобъектісі, ала ойан зіндік
масаты бар/;

- тілді объективтік мірден, баса ылымдардан бліп
жекелеп арау, /олар ай ылымныболса да алымдар аралы
саласы оны баса салаларына араанда анарлым тере,
анарлым жан-жаты шешілетінін ескермейді/;

- зерттеу ісінде индуктивтік, яни жекеден жалпыа арай зерттеу дісін олданбауды, дедуктивтік, яни жалпыдан жалыа арай зерттеу дісін ана олдануды сыну. /Кптеген алымдар ажетті жеріне арай бл зерттеу тсілдеріні екеуі де олданылуы керек деп санайды/;

- рылымды дерексіз таза арым-атынастар схемасы, торы деп тусіну. (Структуралы мектеп деп аталандарымен прагалытар мен глоссематиктерді рылым дегенді тсінулері бірдей емес, праалытар оны зара байланыста, шартты атынаста тратын тлалардан ралан бірлік, ттасты дейді. Бл мселе дрысты прагалытарда);

- Ф.де Соссюрді ізімен синхронды зерттеуге шешуші мн
беріп, оны тілді жйелік сипатын зерттеудегі бірден-бір тсіл
деп санау;

- Ф.де Соссюрді ізімен сйлеуді индивидуалды деп санап,
оны тілдік нормаа, узуса арсы ою. (Норма - материалды
форма, ал узус оам абылдаан сйлеу детіні, дадысыны
жиынтыы. Тіл жеке рылысы жаынан аланда, фигуралар
мен функцияларды жиынтыы. Фигуралар - таба жасауа
ажетті материалдар. Функцияа тілдік тлаларды байланысы
жатады дейді).

Дескриптивті мектеп стіміздегі асырды 20-жылдарында Америкада алыптасан. Мектепті алыптастырушылар жне АШ тіл біліміні классиктері профессорлар Эдуард Сепир (1884-1939), Леонард Блумфилд (1887-1949). Біра структурализмді алыптастыруда екеуіні атаран ролі мен станан принциптері бір емес, сондытан бл екеуі азіргі АШ тіл біліміндегі - этнографиялы, структуралы деп аталатын екі мектепті дем берушілері болып саналады.

Америка структурализімі дескриптивтік мектеп немесе дес-криптивтік діс деп те аталады. Бл діс бойынша тілді белгілі бір дуірдегі кйі, статикалы алпы эмпирикалы тсіл бойынша сипатталады, ондаы згеріс-былыстар, даму, тарих дегендер ескерілмейді

Дескриптивтік мектеп - тілдік текстерді талдауды діс-тсілдерін алыптастыру, жетілдіру, лингвистикалы терминдерді айындау мселелерге ерекше мн береді.

Дескриптивтік мектеп ол баста таза практикалы масаттан туан. Американы байыры трындары индеецтер тілдерін зерттеуге салыстырмалы-тарихи діс жарамады. Бл тілдерді азіргі статикалы кйін тсіну шін зерттеуді жаа діснамасын табу ажет болды. Ізденіс нтижесінде структуралы дісті тиімділігі айындалды.

Дескриптивтік мектепті жмыс дісі мен принциптері салыстырмалы принципке сай келгенімен, кп мселеде Ф. де Соссюр мен Копенгаген структуралистеріні концепцияларын басшылыа аландарымен, оны зіндік станан жолы, бааты бар. Структурализмні баса мектептеріне араанда оны алыптасан, траты зерттеу жйесі бар. Кейбір алымдар дескриптивтік тіл білімін тілді рылымын сипаттауды е айын тсілін алыптастыран мектеп деп санайды.

Америка структуралистерше бірден-бір материал болан жне сол дісті дниеге келуіне себепші болан индеецтер тілдерін е алаш зерттеген адам - Американы крнекті тіл алымы белгілі антрополог Франд Боас(1858-1942).

Л.Блумфилд з зерттеулерінде бихевизмдік (мінез-лы) психологияны концепцияларын басшылыа алды. Бларша, психология тек міез-лыты ана зерттеу керек, ал міиез-лы дегеніміз - организмні сырты реакциясыны жиынтыы, реакция оршаан орта туызатын стимулдар арылы механистік жолмен пайда болады.

Л.Блумфилд те з ілімін механистік теория деп атады. Бихевиоризмні механистік концепциясын сол кйінде сйлеу процесін тсіндіруге белгілі бір жадайа байланысты туатын реакциясы деп есептейді

Сйлеу процесі бірнеше стимулдар мен реакциялара блшектенеді, тіл арылы атынас жасау дегеніміз - стимулдар мен реакцияларды, сер мен салдар туызан себептерді жиынтыа деп тсіндіреді.

Сйлеуді ойлаумен, ыммен байланыстылыы ескерілмейді. Тіл ызметінде жеке индивидумны мінез-лына, адам организмні былыстарына, организмге сырттан болатын р трлі серлерге, трткіге шешуші мн береді. Тілді коммуникативтік ызметін мойындаанымен, оны іске асуын механистік жолмен тсіндіреді. Ал тілді ойды алыптастыру ызметін тіпті сз етпейді.

Бл тріздес елеулі кемшіліктеріне арамастан, Л.Блумфилд негізінен тілдерді ай-айсысына болса да олдануа жарайтын, тіл біліміні дамуына белгілі ыпалы болан жаа дісті алыптастырып, сындарлы жйеге келтірді Ол тілді формальды сипаттауды ажеттігін длелдеп негіздеді. Л.Блумфилдті детте, дескриптивтік, кейде Йель мектебі деп аталатын лингвистикалы баытты негізін алаушы деп санайды. Оны ілімін З.Харрис, Б.Блок, Ч.Хоккет, Дж.Л.Трейджер т.б. шкірттері басшылыа алып отырды.

Дескриптивтік діс з дамуыны жоары сатысына 40-50 жылдары ктерілді. Л.Блумфилдті крнекті шкірттеріні бірі З.Харрис 1951 жылы "Структуралы лингвистиканы дістері" деген монография жазды. Бл ебек Америка структуралистер зерттеулеріні жинаталан орытындысы іспеттес. Онда дескриптивтік дісті е тйінді, зекті мселелері жан-жаты талданан.

Америка структуралистері здеріні алдына жалпы тіл білімі теориясын дамыту міндетін емес, тілдік элементтерді оай жне тез табу, оларды есепке алып, андай контексте олданылатынын айындау міндеттерін ойды.

Дескриптивистер тіл - ішкі, сырты байланыстары бар сигналдар жйесі дейді де, тіл білімін металингвистика, микролингвистика деп екі салаа бледі.

Мегалингвистика сздік мінез-лыты сырты жаын зерттейді. Ол этнолингвистика, психолингвистика, социолингвистика, мевталингвистика, фонетика, паралингвистика /интонация, ымдау-нсау сиятыларды зерттейді/ деп аталатын салаларды амтиды.

Микролингвистика сздік сигналдарды сипаттайды, біра оны сипаттаанда металингвистикалы жайттара, яни сырты мірмен байланыса, тарих мселелеріне, тілді семантикалы жаына кіл аудармайды, оны материалды жаын ана зерттейді.

Америка структуралистері зерттеуді негізгі дістемесі ретінде дистрибуцияны алады (блу, жіктеу мнінде). Тіл білімінде дистрибуция дегеннен белгілі бір тілдік элементті сйлеу процесінде олданылатын орны, контексі деген маына тсініледі. Мысалы, фонема шін контекст оны алды-артында келетін фонемалар болса, морфема шін контекст оны айналасында келетін, яни оны оршап тран морфемалар болады.

Дискриптивтік талдауды объектісі - сйлеу тілі, сйлеу процесіндегі тілдік материалдар. Ал кзделетін тпкі масат – сол ауыз екі материалдарды талдау арылы тілді рылымды сипатын айындау. Бл масата жету шін р абатты элементтері жеке-жеке айындалып, есепке алыну керек, екіншіден, ол элементтерді дистрибуцияларын айындау керек. Бл рекеттерді райсысы екі реттен айталанады: бірінші - фонемалы элементтерді бліп, оларды дистрибуциясын ашу; екінші - морфологиялы элементтерді есепке алып, оларды дистрибуциясын айындау.