Тркі тілдері туралы ылым

Тркі республикалары баса да кптеген мселеде Ресей ауымында боланы сияты тілдері туралы ылымда да оны жетекші, кшбасшымыз деп санады, соан жалтатап келді. Одаты ылым академиясы жанындаы "Тркология" секторын здеріні ылыми бас штабымыз деп санады, соны айналасына топтасты.

Тркология - жалпы Шыыстану ылымыны бір саласы. Шыыстану ылымына араб, иран, монол, ытайтану ылымдары енеді. Тркология-тркі халытары туралы ілім. Ол тркі халытарыны тілін, дебиетін, тарихын, этнографиясын зерттейтін ылымдар осындысы ретінде Ресейде XVIII асырды екінші жартысынан бастап алыптасан. Тркология - те крделі ылым. Онымен тарих, философия, этнография, археология, лингвистика, дебиеттану сияты кптеген ылымдар айналысады. Аталан ылымдар кілдері жазан ебектер де мол. азірде тркология брыныдай те ке маынада емес, негізінде, тркі халытарыны тілдері мен дебиетін, тарихы мен мдениетін зерттейтін ылым мнінде олданылады.

Тркология ылым атауы ретінде "трік", тркі деген сздер негізінде пайда болан. "Трік, тркі" атаулары тркі халытарыны кне жазбаларында те ертеден бар, ал еуропалы жазбаларда бізді заманны X асырынан басталады.

"'Трік " сзіні этимологиясы белгісіз. алымдарды айтуына араанда, ол батыр, кшті деген маынаны білдірген.

"Тркі" ертеде этникалы атау ретінде олданылмаан, райсысыны здеріне тн этникалы атаулары бар тайпаларды саяси бірлестігіні аты болан. Ертедегі скери шонжарлар "тркі" деп аталан. Келе-келе тріктер басшылыымен біріктірілген тайпалар тріктер деп аталан да, трік этникалы атауа айналан.

"Трік" сзін зіні этникалы, лтты атауы ретінде иемденген жне кні бгінге дейін сол маынада олданатын трік республикасында тратын, "Осман тріктері" деп аталатын бір ана халы. Ал "тркі" деген сз - "трік" атауы сияты бір ана халыа, лта тн атау емес, ол - райсысыны здеріне меншікті лтты атаулары бар тркі халытарыны брін амтитын атауы. "Тркі" - бір ана халыты атауы мнінде алыптасан "трік" атауымен шатастырмау, барлы тркі халы Осман трігінен тараан екен деген теріс ым тумау шін, тркологияда стіміздегі асырдан бастап олданылып жрген, бден орныан ылыми термин.

Ертеректе тркі халын гректер - скиф, ытайлар - гунн, ирандар - са деп атаан. Тркология дербес ылым ретінде Ресейде алыптасты. Олай болуыны географиялы та, саяси да себептері бар. Географиялы жатан аланда тркі халытары кне заманнан Ресеймен крші ел, саяси жаынан соы уаыта дейін Шыыс славяндармен бір мемлекет рамында болып келді "'Тркі тілдері" деген жалпы атау, оны рамына тркі тілдес 30-а тарта лттар мен этникалы топтар енеді. Соларды бірі - азатар. Тркілер - дамуды талай иян-кескі ткелдерінен ткен кне халы, азатар да солай. "Ары атам ер трік" деп М.Жмабаев айтандай, аза халыны ары тегі, тпкі тркіні - тркілер. Тркілерді бір блігі, бір тармаы боландытан, олар ткен тарихты ткендерден азатар да тті. Осы себептен де аза халыны азаматты, тілдік, рухани тарихы, белгілі шамада болса да, жалпытркілік тарихпен сабатасып жатады. Сондытан тркілер тарихынан, тркология аидаларынан хабардар болмайынша, туан халымызды, тілімізді тарихын жете білу ммкін емес.

аза тілі туысты белгілері жаынан да, типологиялы белгілері жаынан да тркі тілдерімен бірлікте. Оны алыптасу, даму тарихы жалпы тркі тілдеріні тарихымен тыыз байланысты. Осы себептен де аза тілі білімі Отанды тркологияны бір саласы болып есептеледі. Отанды тркологияны табыстарына, жетістіктеріне аза тілі білімі де орта, ол сол табыстара сйенеді, соны басшылыа алады. Сондытан тркология тарихын білмейінше, аза тілі біліміні тарихын жете білу ммкін емес. Осы себептен де тркі халытарыны ертедегі тарихын білу деген - з туан халымызды тарихын білу деген сз, сол сияты, жалпы тркі халытары тілдеріні, яни тркі тіліні ертедегі тарихын білу деген сз ана тілімізді тарихын білу деген сз. Тркологияны білуді ажеттігі міне осында.

Тркі тілдеріні бір негізден тараан зара туыстас тілдер екендігі оларды морфологиялы формалары мен синтаксистік тсілдеріндегі бірліктен, жаындытан да, дыбысты жйелері мен негізгі сздік орындаы бірлік пен жаындытан да байалады.

Туысты жатан бір топа жатызыланымен, тркі тілдеріні бір-бірімен жаынды дрежелері бірдей емес: оларды ішінде бір-бірінен шамалы ана згешелігі бар, сйлеушілері бір-бірімен тілмашсыз-а тсінісе алатындары да, тілмашсыз сйлессе, тсін.се алмайтын алыстары да бар.