Азастан Республикасыны коммерциялы банктерін ыты реттеу
Р-ы коммерциялы банктер з ызметінде 1995 жылы 30 наурызда абылданан «Р лтты банкі» жне 1995 жылды 31 тамызында абылданан «Р- ы банктер жне банктік ызмет туралы» Р задарын басшылыа алады.
Коммерциялы банктер - банктік жйені екінші дегейін немесе екінші дегейдегі банктерді білдіреді. Олар банктік ресурстарды шоырландыра отырып, зады жне жеке тлалара ке клемде банктік операциялар мен аржылы ызметтерді жзеге асырады.
2004 жылды атар айынан бастап, Р екінші дегейдегі банктері аржы нарыын жне аржылы йымдарды реттеу жне адаалау жніндегі Р Агенттігіні (аржылы адаалау агенттігі) лицензиясы негізінде ызмет етеді.
Лицензияны зіндік стандартты формасы бар жне онда коммерциялы банктерді айналысатын ызмет трі жазылады. азастандаы берілетін лицензияны дамыан шет елдерден айырмашылыы мбебаптыы болып табылады.
Р-ы банк ызметінде мемлекеттік органдар банктерді мамандануын белгілемейді, мысала, инвестициялы, ипотекалы ызметтерді жзеге асырады жне т.б. азастанды банктер баалы ааздар нарыында да тікелей атысуа толы ылы.
Р-ы екінші дегейдегі банктер банктік операцияларды жзеге асыруа алатын лицензиядан баса валюталы операцияларды жргізуге шін арнайы лицензия алады. Мндай лицензия олара з ызметін жзеге асыруы шін ажетті саналатын банктер атарымен корреспонденттік атынастар орнатуа, сондай-а дамыан шет елдерде з филиалдары мен кілеттігін ашуа ы береді.
Сонымен атар, екінші дегейдегі банктер баалы металдармен операцияларды жзеге асыруа арналан лицензия алады.
Банктерді белгіленген банк жне зге де операцияларды жзеге асыруы банк ызметі болып табылады.
Банк операцияларына:
1) депозиттерді абылдау, зады тлаларды банктік шоттарын ашу жне жргізу;
2) депозиттерді абылдау, жеке тлаларды банктік шоттарын ашу жне жргізу;
3) банктер мен банк операцияларыны жекелеген трлерін жзеге асыратын йымдарды корреспонденттік шоттарын ашу жне жргізу;
4) банктерді жеке жне зады тлаларды металл шоттарын ашуы жне жргізуі жатады, оларда осы тлаа тиесілі тазартылан баалы металдарды жне баалы металдардан жасалан монеталарды наты саны крсетіледі;
5) кассалы операциялар: банктерді жне лтты почта операторыны
олма-ол ашаны сатауды, айырбастауды, айта санауды, срыптауды, орауды жне сатауды оса аланда, оны абылдауы жне беруі;
6) аударым операциялары: жеке жне зады тлаларды аша тлемі мен аударымы бойынша тапсырмаларын орындау. Аударым операциясын жзеге асыруа лицензия банктерге жне аталан зады тлалара беріледі;
7) есепке алу операциялары: жеке жне зады тлаларды вексельдері мен зге де борышкерлік міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
8) банктік заем операциялары: банкке, ипотекалы йыма, номиналды стаушы ретінде клиенттерді шоттарын жргізу ыы бар брокерге жне (немесе) дилерге немесе агронерксіптік кешен саласындаы лтты басарушы холдингті еншілес йымдарына тлемділік, мерзімділік жне айтарымдылы шарттарымен ашалай нысандаы кредиттер беру;
9) шетел валютасымен айырбас операцияларын йымдастыру;
12) банкноттарды, монеталар мен ндылытарды инкассациялау;
13) тлем жаттарын (вексельдерді оспаанда) инкассоа абылдау;
14) аккредитив ашу (сыну) мен оны растау жне ол бойынша міндеттемелерді орындау;
15) банктерді ашалай нысанда орындау кзделетін банк кепілдіктерін беруі;
16) банктерді шінші тлалар шін ашалай нысанда орындау кзделетін банк кепілдемелерін жне зге де міндеттемелерді беруі жатады.
Банк операцияларына мыналар жатпайды:
1) азастан Республикасыны занамасында айындалатын тртіппен микрокредиттік йымдар ретінде тіркелген зады тлаларды микрокредиттер беру жніндегі ызметі;
2) тапсырма шарты негізінде сенім білдірушіні (ызметті берушіні) атынан жне оны тапсырмасы бойынша іс-рекет жасайтын сенім білдірілген адам жзеге асыратын крсетілетін ызметтер шін ттынушылардан олма-ол, оны ішінде электронды терминалдар арылы аша абылдау. Сенім білдірілген адамны тлемдерді сенім білдірушіні (ызметті берушіні) пайдасына абылдау ыын растайтын жаттар тлеушіге оны талап етуі бойынша танысу шін табыс етілуге тиіс.
4. тізіп крсетілген банк операциялары лтты Банк белгілеген тртіпте электронды тсілмен жзеге асырылуы ммкін.
5. Банктерге осы бапта кзделген банк жне зге де операцияларын жргізуге лицензияны укілетті орган береді.
Банктерге банк операцияларын жргізуге лицензия беру кезінде лтты Банкті бухгалтерлік есепті жне бас бухгалтерлік кітапты автоматтандыруа ойылатын талаптара сай келетін автоматтандырылан банк жйесіні бар екені туралы орытындысы талап етіледі. орытындыны беру тртібін лтты Банк айындайды.
6. Банк операцияларыны жекелеген трлерін жзеге асыратын йым, осындай йымны ызметін реттейтін азастан Республикасыны занамалы актісінде крсетілген операцияларды лицензиясыз жзеге асыру ммкіндігі кзделген жадайларды оспаанда, укілетті органны немесе лтты Банкті лицензиясы болан кезде осы бапты 2-тармаында кзделген банк операцияларыны бір немесе бірнеше трін жзеге асыра алады.
лтты Банкті лицензиясы негізінде банкноттарды, монеталарды жне ндылытарды инкассациялау жніндегі операцияларды жзеге асыратын йымдара банкноттарды, монеталарды жне ндылытарды айта санау, срыптау, орау, сатау, сондай-а оларды банктерге жне банктерді тапсырмасы бойынша оларды клиенттеріне беру жніндегі ызметті оспаанда, ызметті зге трлерімен (операциялармен) айналысуына тыйым салынады.
Банк операцияларын, сондай-а банктерді осы бапта кзделген жзеге асыратын зге де операцияларын лицензиялау тртібі укілетті органны нормативтік ыты актілерінде белгіленеді.
Укілетті органны немесе лтты Банкті нормативтік ыты актілерінде банктер мен жекелеген ызмет трлеріне лицензия алуа байланысты банк операцияларыны жекелеген трлерін жзеге асыратын йымдара осымша талаптар белгіленуі ммкін.
Банктер, кзделген банк операцияларымен атар, укілетті органны лицензиясы болан жадайда мына операцияларды жзеге асыруа ылы:
1) тазартылан ымбат баалы металдарды (алтын, кміс, платина, платина тобына жататын металдар) йма кйінде, тазартылан ымбат баалы металдардан жасалан монеталарды сатып алу, кепілге абылдау, есепке алу, сатау жне сату;
2) рамында баалы металдар мен асыл тастар бар зергерлік бйымдарды сатып алу, кепілге абылдау, есепке алу, сатау жне сату;
3) вексельдермен жасалатын операциялар: вексельдерді инкассоа абылдау, тлемшілерді вексельдерді тлеуі жнінде ызметтер крсету, сондай-а делдалды тртібімен домицилденген вексельдерді, вексельдер акцептін тлеу;
4) лизинг ызметін жзеге асыру;
5) зіні баалы ааздарын (акцияларды оспаанда) шыару;
6) факторингтік операциялар: тауарларды (жмыстарды, ызметтерді) сатып алушыдан тлемсіз туекел етіп абылдай отырып, тлем жргізуді талап ету ыын алу;
7) форфейтингтік операциялар (форфетингтеу): тауарларды (жмыстарды, ызметтерді) сатып алушыны арыз міндеттемесін сатушыа айналым тспейтін жолмен вексель сатып алу арылы тлеу;
8) сенімгерлік операциялар: сенімгерді мддесіне жне тапсырмасы бойынша ашаларды, ипотекалы арыздар жне тазартылан ымбат баалы металдар бойынша талап ету ытарын басару;
9) сейфтік операциялар: сейфтік жшіктерді, шкафтарды жне блмелерді жала беруді оса аланда, жаттандырылан нысанда шыарылан баалы ааздарды, клиенттерді жаттары мен ндылытарын сатау бойынша ызметтер.
Банктер баалы ааздар нарыында мынадай ксіби ызмет трлерін жзеге асыруа ылы:
1) азастан Республикасыны жне рейтингтік агенттіктерді біріні е тменгі талап етілетін рейтингін алан елдерді мемлекеттік баалы ааздарымен не онсыз укілетті органны шешімі бойынша мемлекеттік баалы ааздармен, базалы активтеріні тізбесі мен оны сатып алу тртібін укілетті орган белгілейтін туынды баалы ааздармен жне туынды аржы ралдарымен - брокерлік;
2) азастан Республикасыны жне рейтингтік агенттіктерді біріні е тменгі талап етілетін рейтингін алан елдерді баалы ааздарымен не онсыз укілетті органны шешімі бойынша мемлекеттік баалы ааздармен, сондай-а базалы активтеріні тізбесі мен оны сатып алу тртібін укілетті орган белгілейтін туынды баалы ааздармен жне туынды аржы ралдарымен, белгіленген жадайларда зге де баалы ааздармен - дилерлік;
3) кастодианды;
4) трансфер-агенттік.
Банктерді баалы ааздар нарыында ксіби ызметті жоарыда аталан бір немесе бірнеше йлесімді трлерін жзеге асыруына лицензияны укілетті орган береді.
Банкiлер жргiзетiн операциялара ойылатын жалпы талаптар
1. Банкiлер банк ызметiн операцияларды жргiзудi жалпы шараттарын белгiлейтiн ережелер мен iшкi ережелер болан жадайда ана жзеге асыруа ылы.
2. Банк операцияларын жргiзудi жалпы шарттары туралы ережелерiн банк директорларыны кеесі бекiтуге жне оларда мынадай млiметтер мен рсiмдер болуа тиiс:
а) абылданатын депозиттер мен берiлетiн несиелердi шектi сомасы мен мерзiмi;
б) депозиттер мен несиелер бойынша сыйаы ставкасыны шектiк млшерi;
в) депозиттер мен несиелер бойынша сыйаы тлеудi шарттары;
г) банк абылдайтын амтамасыз етуге ойылатын талаптар;
д) банк операцияларын жргiзу ставкалары мен тарифтерi;
е) банк пен оны клиентiнi ытары мен мiндеттерi, оларды жауапкершiлiгi;
ж) банк директорларыны кеесі банк операцияларын жргiзудi жалпы шарттарына енгiзу ажет деп есептейтiн баса шарттар, талаптар мен шектеулер.
Банк пен банкке клиенттерді тарту жнінде, банк талаптарына сйкес келуін тексеруді жзеге асыру жнінде, клиенттерді жаттарын банкке беру жнінде ызметтер крсететін тланы арасындаы шарт (келісім) клиентке арап шыуы шін сынылуа жатады жне онда банкке осы тарматы бірінші блігінде крсетілген ызметтерді крсететін тланы ыа сыйымсыз іс-рекеттері шін банкті клиент алдындаы жауаптылыы міндетті трде амтылуа тиіс.
Бгінде мемлекетімізде жргізіліп жатан жан-жаты реформалар банктік ызмет аясына да айтарлытай ыпалын тигізуде. Осы орайда банктік ызметті масатына баыт-бадарларыны жааша рынокты сипат алуы еліміздегі леуметті –экономикалы жне саяси жйедегі процесстер мен айындалуда.
Бгінде оаммен мемлекетті экономикалы-аржылы мдделері амтамасыз етуді кздей отырып азастан лтты Банкі , азастанны Даму Банкі, азастан Республикасыны трын –й рылысы жина банкі жмыс істейді.
Коммерциялы банктер олма-ол ашасыз айналымды жне олма-ол аша айналысын йымдастыру; кредиттеуге ажетті аражаттарды тарту-жмылдыру; негізгі ралдара байланысты крделі салымдарды аржыландыру; трылыты халыты аша аражаттарын жинатауды йымдастыру; баалы ааздар , вексельдер жне чектер шыару ,укілетті банктер ретінде трлі валюталы операциялар жргізу сияты жне т.б. ызметтерін тиісті занамалы актілер,заа туелді нормативтік ыты актілер мен лицензиялар негізінде жзеге асырады.
Банктер з ызметтері (операциялары ) барысында барынша пайда табуа ммкін. Банктік операциялар мен ммілелерді тиісті занамалы актілер негізінде жне осы занамалара сйкес берілген лицензияа сай жргізетін коммерциялы йым за жзінде кілеттігі белгіленген зады тла –банк трлері банктік ыты атынастарды траты субъектісі болып табылады.
Банктік ызмет (операциялар) азастан лтты Банкі ,азастан Республикасыны аржы рыногы мен аржылы йымдарды реттеу жне адаалау жніндегі Агенттігі зыретіні ауымында жне коммерциялы банктерді кілеттігі шегінде жзеге асырылады.
Сонымен коммерциялы банктерін ыты реттеу азастан Республикасындаы екінші дегейлі банктер ызметін реттеуді басты шарасы. азастан Республикасындаы банк ызметі «азастан Республикасыны банктер жне банктік ызмет туралы» занамасына сйкес жмыс атарады. азіргі уаытта банктік ызмет оам мддесі мен мемлекет ажеттілігіне байланысты крделі мселелерді шешуге септігін тигізетін, аржы жйесін жне аржылы рынокты нарыты жадайлара сай келтіруге, кредиттік жйені жне инвестициялы белсенділікті дамытуа, леуметтік–экономикалы тратылыты тиісінше амтамасыз етуге ат салысатын, тиісті занамалы жне заа туелді нормативтік ыты актілерге сйкес жзеге асырылатын экономикалы сипатты мемлекеттік ызмет, сондай-а жекеше, корпоративтік экономикалы-аржылы мдделерді амтамасыз етуге баытталан, лицензияланатын банктік операциялар мен ммілелер ретінде крініс тауып отыр.