Коммерциялы банктерді ызметін талдау

Коммерциялы банктер - банктік ресурстарды шоырландыра отырып, зады жне жеке тлалара ке клемде банктік операциялар мен аржылы ызметтерді жзеге асырады.

азіргі коммерциялы банктер жйесі 1990 жылды аяынан бастап алыптасты, яни отанды банктік жйені небары 21 жылды тарихы бар. Коммерциялы банктерді соы бес жылдаы санды рамы 1-кестеде берілген.

 

Кесте 1 - азастан Республикасындаы коммерциялы банктерді санды рамы

№ Банктер, оларды рылымдары 2013 ж 2014 ж 2015 ж
1. ЕДБ-ді саны, с.і.:
2. Филиалдар саны
3. ЕКО саны
4. Шетелдегі кілдік саны
5. Р-ы бекрезидент-банктерді кілдіктеріні саны
6. Жеке тлаларды салымдарын кепілдендіру жйесіне атысушы банктерді саны
Ескерту: азастан Республикасыны лтты банкті статистикалы бюллетені негізінде автормен растырылан

 

1-кестеге сйкес 2015 жылы екінші дегейлі бантерді саны 35 болса, 2014 жылмен салыстыранда кеміген. Бл экономикалы дадарыса байланысты пруденциалды нормативтерді, зады, сонымен атар з міндеттемелерін атара алмау себебінен кемуімен тсіндіріледі. Шетелдік кілдіктер саны 2014 жылы 17 кілдік болса, 2015 жылы бл крсеткіш 3 кілдікке артан.

90-шы жылды басында банктерді саны 200-ден асты, рине бл, оларды экстенсивті жаынан дамуын сипаттаса, сол жылды орта кезінен бастап, кні бгінге дейін банктерімізді саны біртіндеп азаюда, рине бл былысты, оларды интенсивттік немесе сапалы суімен байланыстыруа болады.

Коммерциялы банктер бір жаынан, шаруашылы субъектілерді уаытша бос ашалай аражаттарын тартатын болса, екінші жаынан, бл аражаттар есебінен ксіпорындар мен йымдарды р трлі ажеттерін анааттандыратын арнайы мекеме. Коммерциялы банкті пассивтік операциялы негізінде оны ызметіні жзеге асырылуы шін ажетті банк ресурстары жинаталады.

«Банк ресурстары» термині «несиелік ресурсы» араанда ке ымды

білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ана емес, сол сияты баса да активтік немесе комиссионды операцияларды аржыландыру шін пайдаланылады.

Демек, коммерциялы банктер ерекше бір ксіпорын ретінде делдалды ызметке байланысты, банктік ресурстар нарыында ашалай ресурстарды сатып ала отырып, оны ажет ететін ксіпорына, йыма жне халыа сатып отырады.

2013-2015 ж азастанды екінші дегейдегі банктерді активтері, оларды рылымы мен шамасына арай кестеде топтастырылан.

 

Кесте 2 - Екінші дегейлі банктерді активтеріні згеріс динамикасы, млрд теге.

 

Банкті атауы Активтер Ауыту, +-  
 
01.01.2015 01.01.2016 01.10.2016 01.01.16 01.10.16  
«КАЗКОММЕРЦБАНК» А -3  
«азастан Халы Банкі» А  
«ЦЕСНАБАНК» А 1 036  
«Сбербанк» ЕБ А -101  
«АТФБанк» А  
«Банк ЦентрКредит» А -137  
«Fortebank» А -  
«KASPI BANK» А -51  
Bank RBK -27  
«Евразийский Банк» А -54  
«Ситибанк Казахстан» А  
«азастан Трын й рылыс жина банкі» А  
Баса да банктер  
Жиынтыы 15 711 23 756 25 109  
Ескерту: азастан Республикасыны лтты банкті статистикалы бюллетені негізінде автормен растырылан  

 

2-кестеге сйкес 2014 жылы екінші дегейлі банктерді жалпы активтеріні сомасы 23 756 млрд тегені рады. Бл 2013 жылмен салыстыранда 8 045 млрд тегеге артып отыр. Ал 2015 жылы жалпы активтерді сомасы 25 109 млр дегені раса, бл 2014 жылмен салыстыранда 1 353 млрд тегеге артан. Барлы банктерді ішінде е лкен лесі «КАЗКОММЕРЦБАНК» А-на тиесілі, ол жалпы банктерді актив сомасыны 11,3%-ын райды.

Нарыты атынастара ту барысында банктік ресурстарыны рылымында біршама згерістер болуда. Тартылан аражаттарды жаа тріне: лтты банктен жне баса да несиелік мекемелерден алатын несиелер, баса банктерді, корреспонденттік шоттаы, депозиттік шоттардаы аражаттары, облигацияларды сатудан тскен аражаттар, лизингтік операцияларды жзеге асыраны шін алынан тауарлы-материалды ндылытар жатады.

Екінші дегейлі банктерді міндеттемелеріні згерісі 3-кестеде крсетілген.

 

Кесте 3 - Екінші дегейлі банктерді міндеттемелеріні згеріс динамикасы, млрд теге.

 

Банкті атауы Міндеттемелер Ауыту  
 
01.01.2015 01.01.2016 01.10.2016 01.01.16 01.10.16  
«КАЗКОММЕРЦБАНК» А 2 498 3 445 1 812 -1 632  
«азастан Халы Банкі» А 2 139 2 082 2 151 -56  
«ЦЕСНАБАНК» А 1 449 1 748 1 755  
«Сбербанк» ЕБ А -522  
«АТФБанк» А -60  
«Банк ЦентрКредит» А 1 063 1 134  
«Fortebank» А -3 -32  
«KASPI BANK» А  
Bank RBK  
«Евразийский Банк» А -49  
«Ситибанк Казахстан» А  
«азастан Трын й рылыс жина банкі» А  
Баса да банктер 10 002 11 740 9 654 1 738 -2 086  
Жиынтыы 20 004 23 481 19 309 3 476 -4 172  
Ескерту: азастан Республикасыны лтты банкті статистикалы бюллетені негізінде автормен растырылан  

 

Екінші дегейдегі банктерді жиынты міндеттемелері 2015 жылы 23 481 млрд тегені рады. Ол 2014 жылмен салыстыранда 3 476 млрд тегеге артан, ал 2016 жылды 10 азандаы жадайы бойынша міндеттемелер жиынтыы 19 309 млрд тегені раан, бл 2014 жылмен салыстыранда 4 172 млрд тегеге азайан. «КАЗКОММЕРЦБАНК» А жалпы міндеттемелерді ішінде е кп лесті алан, 1 812 млрд тегені рап отыр.

Коммерциялы банктерді ресурстарыны рылымы оларды мамандануы, мбебаптыы жне ызметіні ерекшеліктеріне арай ерекшеленеді.

Банк ресурстарыны рылымына мыналар жатады:

1) Банкті меншікті капиталы.

2) Банкті заемды жне тартылан аражаттары.

Банк ресурстарыны рамындаы меншікті капитал лесі тартылан аражаттара араанда те тмен боландытан барлы аражаттара деген ажеттілігіні 10%-а жуы блігі телсе, ал алан блігі тартылан аражаттарды лесіне тиеді.

Меншікті аражаттар атарына, біріншіден, коммерциялы банкті акционерлік капиталы, резервтік оры, сол сияты осымша орлары кіреді. Коммерциялы банктерді меншікті капиталыны ролі мен шамасы, баса ызметпен айналысатын ксіпорындар жне йымдара араанда зіндік ерекшеліктерге ие.

Банкті меншікті капиталы банкті тратылыын амтамасыз етуде маызды. Банкті бастапы рылуы барысында меншікті капитал кмегімен банк ызметіне байланысты алашы шыындар: жер, имарат, рал-жабды, жалаыа жмсалатын жне т.б. шыындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз банкті ызметін бастау ммкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте ажетті резервтер рылды. Сонымен атар, банкті меншікті капиталы за мерзімді активтерге жмсалымдарды басты кзі.

Банкті меншікті капиталы - банкті аржылы тратылыын, коммерциялы жне шаруашылы ызметін амтамасыз ету шін рылан банкті р трлі орлары мен сол сияты аымдаы ызметіні нтижесіне байланысты жне ткен жылдардаы блінбеген пайдасы.

Банкті меншікті капиталыны рылымы бірдей емес, себебі, олара сер ететін р трлі факторлара, атап айтса, активтер сапасына, меншікті пайданы пайдаланылуына, капиталды баасын ныайту масатына жне банк саясатына байланысты жыл бойына згеріп отырады.

Сонымен, азіргі коммерциялы банктерді меншікті капиталы мынадай баптар райды:

- жарылы капитал;

- резервтік капитал;

- осымша капиталдар;

- банк операциялары бойынша туекелдерді тмендету масатында рылан орлар (резервтер);

- блінбеген банк пайдасы.

Екінші дегейлі банктерді меншікті капиталыны згеріс динамикасы тмендегі 4-кестені мліметтерінде бейнеленген.

 

Кесте 4 - Екінші дегейлі банктерді меншікті капиталыны згеріс динамикасы, млрд теге.

 

Банкті атауы Меншікті капитал Ауыту+,-
01.01.2015 01.01.2016 01.10.2016 01.01.2016 01.10.16
«КАЗКОММЕРЦБАНК» А -1 473 -1 890 1 655
«азастан Халы Банкі» А
«ЦЕСНАБАНК» А
«Сбербанк» ЕБ А -448 -607
«АТФБанк» А -31
«Банк ЦентрКредит» А -7 -11
«Fortebank» А -1
«KASPI BANK» А -1
Bank RBK
«Евразийский Банк» А -6
«Ситибанк Казахстан» А
«азастан Трын й рылыс жина банкі» А -9
Баса да банктер 1 458 -1 158 1 097 -2 617 2 256
Жиынтыы 2 776 -2 317 2 194 -5 094 4 512
Ескерту: азастан Республикасыны лтты банкті статистикалы бюллетені

 

2016 жылды 10 азанындаы жадайы бойынша жалпы банктер бойынша меншікті капиталды сомасы 2 194 млрд тегені рады. Ол 2016 жылды 1 атарындаы жадаймен салыстыранда 4 512 млрд тегеге арты.

Банкті жарылы капиталы банкті зады тла ретінде міндетті трде рылуын жне мір сруіні экономикалы негізін райды. Жарылы капиталды тменгі млшері азастан лтты банктерді пруденциялы нормативтерімен реттеліп отырады. Банкті жарылы капиталы, оны рылтайшыларыны осан жарналары немесе пайлары сомасынан трады.

азастанда екінші дегейлі банктер тмендегідей екі йымды формаларда рыла алады:

- акционерлік банк формасында;

- пай осу арылы, яни жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында;

Пай осу арылы рылан банкті жарылы капиталы рылтайшылы жатта млшері аныталан пайшыларыны жарнасынан ралып, олар осан жарналары клемінде жауапты болып саналады. Мндай банктерді жарылы капиталын лайту, тек ана пай осушыларды осымша осан жарналары жне пай осушыларды саныны суі есебінен жзеге асырылады. Алайда, акционерлік банктер здеріні жарылы капиталын лайту шін осымша акцияларын эмиссиялайды, сол сияты брыны шыарылан акцияларыны баасын сіреді.

Меншікті капиталды рамдас блігі - акционерлік капитал. Баалы ааз (акция) шыару есебінен рылан банкті жарылы капиталын банкті акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал клемі акцияны стаушылар – акционерлер осан жарналардан ралады. Акционерлік банкті акциясы - банкті жарылы капиталына лес осандыын куландыратын жне дивиденд алуа жне банкті басару ісіне араласуа ы беретін баалы ааз.

Акционерлік капиталды рылымы р банктерде р трлі келеді. Акционерлік капитал келесідей трлерге блінеді:

а) меншікті акционерлік капитал, яни бл жай жне артышылыы бар акцияларды сатудан тскен аражаттардан, немделген капитал жне блінбеген пайдадан трады;

б) банктік резервтер, яни алдаы уаыттаы р трлі шыындарды жабуа, дивиденттер тлеуге, айтарылмаан арызды орнын жабуа арналады;

в) банкті за мерзімді міндеттемесі (за мерзімді вексельдері, облигациялары).

Жалпы, банкті акционерлік капиталыны ралуы тмендегідей кезедерден трады:

1. баалы ааздарды проспект эмиссиясын дайындау жне оны сараптамадан ткізу;

2. баалы ааздарды эмиссиялауды тіркеу;

3. эмитент-банкті баалы ааздарын тіркеу;

4. шыарылатын жне орналастырылатын баалы ааздарды нтижелерін тіркеу.

Акционерлік банктер акцияларды тмендегідей жадайларда шыарылады:

- банкті акционерлік формада ру;

- банкті жарылы орын лайту шін осымша акциялар шыару.

Банкті меншікті аражатыны тріне резервтік ор жатады. Резервтік ор – банк ызметінде пайда болуы ммкін зияндарды орнын жабу масатында рылан аражат оры.

Сондай-а, резервтік ор банкті траты ызмет етуін амтамасыз етеді. Резервтік орды шамасы зады трде жарылы капитала белгілі бір пайыз млшерінде, айталы, 25% млшерінде рылатын болса, оны млшері жарылы ормен теескен жадайда жарылы капитала толыымен аударылады. Резервтік орды ралуыны негізгі кзіне банк пайдасы жатады. Кейде, банкте пайда болмаан жадайда резервтік ор есебінен банкті артышылыы бар акциялары бойынша пайыздар тленеді.

осымша капиталдар - негізгі ралдарды тозуына байланысты аударылан аударымдар есебінен жне белгілі масата баытталатын пайданы блу нтижесінде рылатын аражаттар.

Арнайы орлар - негізгі орларды айта баалау негізінде, валюталы аражаттарды айта баалау оры, яни лтты валюта мен шетел валюталары арасындаы айырма нтижесінде рылады. Валюталы аражаттарды айта баалау оры шетел валютасында жарылы капиталды алыптастыру барысында маызды.

Келесі ора жекелеген банктік операциялар бойынша туекелді тмендету масатында рылатын арнайы резервтер жатады. Мндай резервтерге: несиелік туекелді жабуа жне баалы ааздарды нсыздануына байланысты рылан резервтер жатады.

Блінбеген пайда – акциялар бойынша дивидентті тлегеннен кейін жне резервтік ора аудараннан алан пайданы блігін білдіреді.

Банкті меншікті капиталын лайту жолдарына мыналар жатады:

- банк пайдасы;

- акциялар шыару;

- рылтайшылар жне пай осушылар санын арттыру;

облигациялар шыару жатады.

Банк капиталы банкті дербестігін амтамасыз ете отырып, оны аржылы тратылыына кепіл болады жне банкті басынан кешетін р алуан туекелдерді зардаптарын ретке келтіретін басты кз болып табылады.

 

Кесте 5 - азастан Республикасы екінші дегейдегі банктеріні пруденциалды нормативтерді орындауы

 

№ р/н Екінші дегейдегі банктерді атауы Реттеушілік меншікті капитал млрд.тг Меншікті капиталды жеткіліктілік коэф.(k1) Меншікті капиталды жеткіліктілік коэф.(k2) Банкпен ерекше атынаспен байланысты емес бір заемшыа келетін туекелді барынша жоары млшеріні коэф. (k3) Банкпен ерекше атынаспен байланысты бір заемшыа келетін туекелді барынша жоары млшеріні коэф. (k3`) Валюталы позицияны орындау (И/Жо) Пруденциалды нормативтерді орындау (И/Жо)  
 
 
«КАЗКОМ-МЕРЦБАНК» А 541 368 0,139 0,132 0,107 0,088 И И  
«азастан Халы Банкі» А 356 356 0,11 0,133 0,191 0,081 И И  
«ЦЕСНА-БАНК» А 206 622 0,086 0,123 0,134 0,048 И И  
«Сбербанк» ЕБ А 191 636 0,166 0,193 0,12 0,056 И И  
«АТФБанк» А 144 516 0,103 0,186 0,134 0,058 И И  
«Банк ЦентрКредит» А 127 272 0,09 0,129 0,208 0,092 И И  
«Fortebank» А 50 542 0,147 0,155 0,195 0,01 И И  
«KASPI BANK» А 38 590 0,113 0,141 0,212 0,015 И И  
Bank RBK 37 565 0,089 0,17 0,161 0,049 И И  
«Евразийский Банк» А 36 869 0,327 0,41 0,188 0,018 И И  
«Ситибанк Казахстан» А 19 462 0,1 0,129 0,243 0,032 И И  
«азастан Трын й рылыс жина банкі» А 16 635 0,289 0,432 0,038 0,001 - И  
Баса да банктер 641 375 0,12 0,131 0,108 0,087 - -  
Жиынтыы 0,144 0,195 0,199 0,048 - -  
Ескерту- азастан Республикасыны лтты банкті статистикалы бюллетені  

 

Банкті меншікті капиталыны жеткіліктілігі за уаыт бойы ылыми-зерттеу затына жне банктер мен оны реттеуші йымдар арасындаы пікірталаса айналып келеді.

Банктер здеріні активтерін арттыру шін капиталды тменгі млшерде боланын алайды. Ал банкті баылаушылар, банктерді банкроттытан аула болуы шін капиталды жеткілікті млшерде. болуын талап етеді. Банктерді банкроттыы ондаы басаруды нашарлыынан болуы ммкін, себебі банкті жасы басарса, ол тменгі капитал нормасында жмыс жасай алады деген пікірлер бар.

«Капиталды жеткіліктілігі» термині банкті жалпы тратылыын жне оны туекелге бару дрежесін крсетеді. Капиталды жеткіліктілігі - бл банк капиталыны млшеріні туекел дрежелері ескерілген банк активтеріне сйкес болуа тиісті. Сондай-а, коммерциялы банктер з жмыстарында банк капиталын шамадан тыс лайтуды теріс санайды. йткені, ол банкті ызметіне кері сер етуі ммкін. Банктерді кбі акция шыара отырып, аражат тартуа ынтасыз болып келеді. Сондытан банк жетекшілері бір жаынан, адаалау жне баылау йымдары екінші жаынан, банк капиталы мен коммерциялы банктерді баса да ызметіндегі параметрлер арасындаы олайлы атынасты табуа тырысады.

Банкті ресурсындаы меншікті капиталды те тменгі лесінде болуы да дрыс емес. Себебі, ол банкті салым иелері алдындаы жауап беру млшеріне сйкес келмейтіндігін сипаттайды.

Банк меншікті капиталын лайтуа негіз болатын тмендегідей факторларды ескеру ажет:

- банктерді дивидендтері нерксіптік ксіпорын активтеріне араанда, пайыз млшерлемесіні згеруіне, арыз алушыны несиелік абілетіні нашарлауына байланысты, оларды нарыты ндары згеріп отырады;

- банк кбіне трасыз ыса мерзімді арыз кздеріне кіл бледі, біра оларды кбі талап етуге байланысты айтарылып алынуы ммкін.

Сондытан, кез келген саяси немесе экономикалы мірдегі жадайлар банктердегі ресурстарды сырта аылуына себеп болуа тиіс. Бастапыда банк капиталыны активтерге атысты шекті атынасы 20% шамасында болса, ал азіргі оны шамасы 12 %-ды (пруденциялы нормативтердегі к2-ні мні) райды. Бл дегеніміз банк жйесіндегі тлем абілетінсіздік туекелді уаыт те келе арта тсетіндігін крсетеді. Себебі, банк жйесіндегі банктерді активтеріні сапасы лі де болса з дегейінде еместігін ескерсек, онда болашаты оны орнын жабатын меншікті капитал лесі жеткіліксіздігі байалады.