Азастан Республикасындаы коммерциалы банктерді ызметін жетілдіру жолдары

 

Нарыты экономикаа кшу жадайында банктік салада банк р трлі операцияларды жргізу кезінде зіне абылдайтын туекелдік баылау дрыстыыны маызы артады.

азастанны нарыты экономикаа туін, оны жмыс істеу тиімділігіні артуын, ажетті инфрарылымны рылуын несиелендіру атынасын олданбай жне оны ары арай ркендетпей амтамасыздандыру ммкін емес.

Нарыты атынастарды алыптасуына байланыеты туекелдік тсінігі банктер міріне наты кіруде. Жоспарлы экономика жадайында банктер атал трде КСРО Мембанкісіні жоспар-нсауы бойынша ызмет етті, сондытан банктік тжірибеде «туекелдік» деген тсінік те болан жо. Егер клиентті шотында есеп айырысу жаттарын тлеу кезінде аша аражаттары болмаан жадайда банк автоматты трде оан тлем несиесін сынатын.

лтты банк халыаралы банктік тжірибеде олданылатын пруденциялы нормативтер мен орындауа міндетті баса да нормалар мен лимиттерді белгілеуге ылы. Ол, сонымен атар банктерді пруденциялы нормативтерді жне орындауа міндетті баса да нормалар мен міндеттерді бзаны шін жауапкершілікті белгілейді.

ойылан талаптара банкті аржылы жадайыны сйкестігі туралы мселені шешу масатында лтты банк белгілі млшерде банкті капиталыны клемін анытауа ылы.

Пруденциялы нормативтер немесе орындауа міндетті баса да нормалар мен лимиттерді нормативтік белгілері мен есептеу дістемесін, белгіленген кнге банкті капиталыны клемін, ашы валюта позициясыны лимиттерін жне оларды есеитеу тртібін, резервтік талаптар нормасын жне оларды есептеу дісін, есеп беруді сйкес формалары мен оны тапсыру мерзімін лтты банк белгілейді [29].

Банктік ызметті жзеге асырумен байланысты шыындарды табу масатында банктер резервтік ор руа міндетті. Резервтік орлар банктерді дивиденттерді тлеуге дейінгі табысыны есебінен рылады. Банктер резервтік орларыны клемін лтты банк белгілейді.

Банктер жргізетін операцияларыны трлері мен келеміне байланысты здеріні ызметіні сенімділігіне баылауды амтамасыз ету шін олар азастан

Республикасындаы банктер туралы заа сйкес, лтты банк бекіткен тртіпте кмнді жне мітсіз арыздара арсы арнайы провизиялар ру арылы берілген несиелер мен баса да активтерді жіктеуге міндетті.

лтты банк зіні негізй ызметтерін жергілікті жерлердегі облысты басармасы Алматы алалы филиалы арылы атарады. Бл филиал лтты банк атынан жмыс істейді. Б филиалдары мен кілеттіліктері з ызметтерін Б бекіткен кілеттігі шегінде ана жзеге асырады.

лтты банкті функциональды рылымына департаменттер мен баса да блімшелерден тратын орталы аппараты, филиалдары, кілетіліктері мен йымдары кіреді.

азіргі кездегі банктік нары туекелдіксіз ммкін емес. Ол кез келген операцияда болады, тек туекелдік р трлі клемде болуы ммкін. Сондытан банктік ызмет шін туекелдікті млдем жою емес, оны алдын ала болса, е тменгі дегейге дейін жеткізу маызды болып табылады. [29]

Туекелдік негізінде ытималдылыты, ал натыра айтса, банкті аржылы операцияларды жргізу кезінде з ресурстарыны табысы бір блігін жоалту немесе осымша шыын шыару аупін тсіндіреді. Банктік ызмет зиянсыз болуы шін келесі категорияларды ескеру керек: жоалтулар, шыындар, залалдар.

Банктік ызметке тн туекелдікті сипаттайтын жалпылама крсеткіш ретінде жоалтуларды, банктік табысты тмендеуі ретінде тсінеміз. Осы крсеткіш зінде шыын мен залалды йлестіреді, сондытан туекелдік дегейін жасы бейнеде сипаттайды. Туекелдік пен жоалту тсініктері зара тыыз байланысты. Сол себептікті туекелді жоалту категориясын олдану арылы сан жаынан да бейнелеуге болады. Бл тсіл туекел теориясыны дамуы шін негіз болып табылады.

Шыындар. Банктер з ызметі барысында бегілі бір шыындар шыарады. Бл салымшылара тленетін пайыздар; баса аржылы институттардан арыза алынатын несиелік ресурстар шін тлем; есеп айырысу операцияларымен, баалы ааздармен байланысты шыындар; жмыскерлерді, имараттарды, т.б. стауа кететін шыындар. Шыын категориясына атысты туекелдік, кзге крінбейтін жадайлара байланысты белгіленген млшерден кбірек шыын шегу нтижесінде пайда болады [28].

Табысты толы ала алмай немесе кзделген млшерден арты шыынны жмсалу формасында крініс табатын за­лалдар алдаы операцияларды, есептеулерге жасалатын талдауды жеткіліксіздігінен немесе жадайды болжана алмауына байланысты болады. Сол секілді залалдар туекедігі нашар несиелік портфельмен (ресурстарды нашар орналастыру), конъюктураны толы есептелінбеуімен байланы­сты боланда банкке рашан олайсыз жадайлара шырауына ауіп тндіреді. Жалпы кез келген ызмет трі міндетті трде белгілі бір туекелмен байланысты. Нары жадайында жмыс істейтін кез келген ксіпорын сияты банк те жоалтулар мен банк туекелдігіне шырауы ммкін.

Шынында да, банк жетекшілері пайданы жоарылатуа тырыса отырып, шыын мен зиянды барынша азайтуа мтылыс жасайды.

Мны барлыы белгілі бір шамада бірбіріне арама-айшылы тудырады, оан банк иелері мен оны салым-шыларыны мдделеріні арсы келуі негіз болады. Біріншілер, осымша пайда табу шін туекелдікке баруа дайын болса, ал екіншілер шін, банкке сеніп тапсырылан аражаттарды саталуы е маызды. Табыстылы пен туекелдікті арасындаы ышамды атынасты стап отыру, банкті басаруды біршама крделі мселелерін райды.

Банк шін неізгі туекелдік трлері оны портфелімен байланысты болып келеді, яни банкті аражатына жмсалынан аржылы активтермен байланысты.

Тжірибеде трт басты портфельдік туекелдік трлері белгілі: несиелік, тімділік, пайыз млшерлемесіні згеру туекелі, валюталы туекелдік.

Несие тэуекелдік - арыз алушыны з аржылы міндеттемесін орындамауымен байланысты банктік арыз бойынша тлем тлемеу туекелдігі.

Ол арыздар портфеліні сапасымен тікелей байланысты. Несие туекелдігін ш трге белуге болады: иянатшылы жасау туекелідігі, шетел несиелері бойынша туекелдік, ішкі займдар бойынша тлем телемеу туекелдігі.

иянатшылы жасау - 1991-1993 жж. бізді республикамызда банкті мітсіз арыздарыны нерлым кп таралу себебі.

Тексеру нтижесінде маусымды егіндік жмыстара, асты жинауа, меншікті аражаттарды толытыруа бліген масатты несиелік ресурстарды кзделген масатында пайдаланылмауы туралы кптеген фактілері аныталан. Мндай жеілдік несиелері баса банктерден алан несиелер бойын­ша арызды етеуге машиналар сатып алуа баытталан. Сондай-а бл несиелерді нарыты мелшерлеме бойынша коммерциялы рылымдара айта сатып валютаа айналдыру, т.б. жадайлар жиі болып отыран.

иянатшылы жасау - банктік жйеде 80-жылдарды басында кеірек тарап, оларды лесіне АШ-ы барлы банк­рота шыраан банктерді жартысынан астамы тускен. Бл жерде банк директорлары мен жоары лауазымды ызметкерлерді ріптестеріне, туыстарына, достарына, «досты» несиелерді ешандай да амтамасыз етусіз жне арыз алушыны аржылы жадайын тексерусіз бергендігі туралы сз озалады.

Шетел несиелері бойьшша туекелдіктер - дамушы елдерді арыз алушыларыны несиелер бойынша жаппай тлем тлемеуіне байланысты 70-жылдарда аныталды. Бл АШ-ты біратар ірі банктеріні банкрота шырауына себеп болан [30].

Ішкі зиймднр бойыншп тлемеіздік арыз алушыны тлем абілетіне ыпал ететін барлы факторларды есепке алу иындыымен байланысты туындайды.

Несиелік туекелдікті тмендетуді бірнеше тсілдері бар:

1. Банктік арыздар портфелін диверсификациялау, яни бір арыз алушыа берілетін несиені млшерін несиелеу шегін белгілеу арылы азайту. Бл тсіл банк клиентіні несиелік абілетіні жеткіліктігіне сенімсіз болан кезде олданылады. ысартылан несие млшері, оны айтармаан жадайда зиян шегу шамасыны ысаруына ммкіндік жасайды.

2. Несиелы абілетін талдау, яни арыз алушыны несиені теу ммкіндігін талдау. Кптеген банк осы дісті алайды, себебі ол несиені айтарылмауына байланысты ммкін болар барлы зиянны алдын алады.

Несиелік абілетті баалау арыз алушыны аржылы жадайыны туекелдігін жне оларды талдауын сипаттайтын крсеткіштер есебін білдіреді. Ондай крсеткіштерге келесілер жатады:

- абсолюттік тімділік коэффициенті - бл ашалай аражаттар + баалы ааздарды ыса мерзімді міндеттемелерге атысады;

- аралы теу коэффициенті - бл ашалай аражаттар + баалы ааздар + есеп айырысудаы аражаттарды арыз алушыны ыса мерзімді міндеттемелеріне атынасы.

- жабуды жалпы коэфициенті - бл айналым капиталы арыз алушыны ыса мерзімді міндеттемелеріне атынасы.

Сонымен атар, банкке несиені алдаы уаьпта айтару кзі ретінде ашалай тсімдерді, сондай-а арыз алушыны аржылы тратылыыны крсеткіштерін де баалау ажет.

Соы уаытта шетелдік банктік тжірибеде арыз алушыны баллды баа беру арылы негізделген діс кеірек олданылуда. Ол клиентті рейтингін жасауды сынады.

3. Несиелерді сатандыру, несиені айтарылмай алу туекелі оны сатандырумен айналысатын йымдара толы теуін сипаттайды. Несиелерді сатандыруды бірнеше жолдары бар, біра оларды іске асырумен байланысты шыындарды барлыы арыз алушыа тиісті болып келеді. Бізді республикамызда несиелерді сатандырумен сатандыру компаниялары айналысады.

тімділік туекелдігі. Е жасысы оны балансталмаан тімділік туекелдігі деп атау керек. Ол аржылы активтерді тез арада шыынсыз тлем аражаттарына айналдыру ммкінсіздігімен байланысты. Банктерде етімділікті амтамасыз етуді екі трі болады: ішкі жне сырты.

Ішкі тімділік - инвесторды кзінше ашаны орналастыруды сенімді объектісі болып табылатын, траты нарыы бар тез іске асырылатын активтер. Бан мемлекетті баалы ааздары - 1,3,6,9 ай ішіндегі азыналы вексельдер жатады.

Сырты тімділік, оны тімді аражаттар орын лайтатын кейбір міндеттемелерді банкті нарытан сатып алу жолымен (баса банктер федералды орларды алдытарын сатып алу, олдан-ола ауыспалы салым сертификаттарын, т.б. сатып алу) амтамасыз етілуі ммкін.

Егер де банктер ертеректе тез іске асырылатын активтер ру арылы ішкі тімділікті амтамасыз етуге мтылан болса, ал азір олар активтер мен пассивтерді бірттас баскару есебінен баланс тімділігін амтамасыз етуге тырысады.

Бл тста са банктер тімді активтер круды дрыс крсе, ірі банктер пассивті басару саясатын (керек уаытта баалы ааздарды сата отырып, кейіннен айта айтарып алу туралы келісім-шарт жасасу жолымен банктік активтерді сату-сатып алу, коммерциялы баалы ааздарды олма-ола шыару жые т.б.) жргізуді алайды.

Бл туекелді лтты банкті белгіленген міндетті тімділік нормасын сатау жолымен, сол сияты орналастырылан активтер мен банк пассивтеріні айтарылу мерзімдерін клбеу жолымен басарады.

тімділік дегейін амтамасыз ету тсіліне тмендегілер жатады:

- пайыз млшерлемесін згерту жолымен жаа депозиттер тарту;

- айналыста жретін депозиттік сертификаттар, облигациялар, т.о. шыару;

- арыздар жне баалы ааздар портфеліні бір блігін сату;

- пассивтерді диверсификациялау, яни арыздарды са млшері бойынша жинатау;

- несиелерді айтарып алу;

- лтты банктен, т.б. несиелер алу. ажетті тімділік дегейін стап отыру шін, банк пас-сивті тмендеуі жне несиеге деген сраиысты лаюы, яни коньюнктуралы згеру ммкіндігін болжауа тиіс.

Пайыз млшерлемесіні згеру туекелідігі - бл пайыз млшерлемелеріні ауытуы салдарынан ммкін болатын зияндар. Соы уаытгарда, Батыста инфляция жне реттеу сая­сатын жргізу нтижесінде пайыз млшерлемелеріні трасыздыы байалуда. Пайыз млшерлемесіні артуы, траты пайыз келетіи баалы ааздар баасыны тсуіне жол беріп, нтижесіне банкті портфеліні нсыздануына жне баамды зияндарды болуына келеді. р турлі нары сегменттеріндегі пайыз млшерлемелеріні секірмелі згерісі банкті операцияларыны пайымдылыына атты эсер етеді.

Пайызды туекелдікті нарыты деп атауа болады, егер ол ашы нарыгаы баалы ааздар бойынша операциялармен байланысты болса. Мндай туекелдік біратар себептерге байланысты пайда болады. Соларды ішінде арызды пайыз нормасыны ауытуы, эмитент-компанияларды (акция туралы сз болса) пайдалыы мен аржылы жадайыныц, сондай-а инфляцияны згерісі де бар. Бірінші факторды ыпалы баалы ааздарды нарыты ны мен арызды пайыз нормасыны арасындаы кері байланыстан аныталады (пайыз млшерлемесіні суі баалы агазды нсыздануына келеді). Екінші факторды ыпалы акция баасыны олара толенетін дивидентгерге байланысты анытамасын ескерсек, онда ол з кезегінде эмитент-компанияны пайдасына байланысты аныталады. Ашаны инфляциялы нсыздануы тіркелген кірісі бар баалы ааздар бойынша наты табысты томендеуіне жол беріп, нтижесінде оларды сынысын лайтады жне баасын томендетеді.

Пайызды туекелділік, арыздар мен тартылан аражаттарды айтару мерзімдері сйкес келмесе немесе активтік жне пассивтік операциялар бойынша млшерлемелер р трлі тсілдермен белгіленген жадайда пайда болады. Соысын мысал ретінде, лтты банк ресурстарды жоары пайызды жеілдікпен несиеге берген жадайдан коруге бо­лады.

Пайыз туекелділігін келесідей тсілдер кмегімен; тмендетуге болады.

- пайыз туекелдігін сатандыру - несиелік туекелдіктен сатану сияты туекелділікті толыымен сактандыру йымына беруді білдіреді;

- згермелі пайыз млшерлшесімен несиені беру - банкке шарт згерген жадайда, соан сйкесі пайыз млшерлемесін згертуге ммкіндік береді;

- мерзімді келісімдер - банк пен арыз алушыны арасында арнайы форвард келісімін жасау, яни арызды келісілген мерзімде белгілі бір сомадан жне белгіленген мерзімге беру туралы келісім жасаумін бай­ланысты туекелден орану дісі;

- пайызды фючерстік (болаша) контрактілер. Олар пайыз млшерлемесіндегі ойындар шін пайдаланылатын мерзімді контрактілерді білдіреді. Шарт бойынша жатты (арыз немесе депозитті) белгілі бір мерзім ткеннен кейін, келісілген уаытта болашатаы траты баада сатып алады;

- пайызды опциондар - опцион стаушыа ыса мерзімді арыз немесе депозитті траты баада мерзімді арыз белгілі бір кн жеткенге дейін сатып алуа немесе сатуа ы беретін келісімді білдіреді;

- пайызды своптар - бл белгілі бір сомаа, біра р трлі шартпен жасалатын несиелік міндеттеме бойынша пайызды тлемдерді айырбасын (мысала, пайыз млшерлемесі р трлі арызды капиталдар нарыындаы млшерлемелерге баытталан немесе траты, згермелі болуы ммкін) тсінідіреді.

Валюталы туекелдік - лтты валютаа атысты шетел валюталарыны баамдарыны згерісімен байланысты. валюталы (баамды) зиян шегу аупі. Валюталы туекел бір валюта баамдарыны р трлі валюта нарытарында сйкес келмеуінен немесе эр трлі уаыт кезеінде валюта баамдарыны айырмашылыынан тзілетін алып-сатарлы табыс алуа тырысатын банктерде те жоары келеді.

Валюталы туекелдікті тмендету масатында кбіне пайызды туекелдік олданылатын дістер пайдаланылады: валюталы фьючерс контрактілері, валюталы опциондар, валюталы своптар. Сонымен атар, несиелік келісім-шарттаы ашалай міндеттемелерді валюта баамдарыны згеруіне байланысты згерісіні алдын алу шін тлем ралы ретінде траты валютаны тацау дісі (рине, літы валютаны тадауа болады егер американ доллары траты пайдаланыланатын болса) олданылады. Сондай-а, мнда шінші бір ел валютасы немесе халыаралы аша бірліктері (СДР, ЭКЮ) де пайдаланылады.

Банктік тжірибе валютаны туекелдігін тмендету шін шетел валюталары баамдарыны ауытуын немі баылау (диверсификация), сатандыру, форвард контрактілерін жасау жне баса да дістер олданылуда.

Сонымен, біз ай туекелдікті банктік ызметте болатыны жне оны тмендетуді негізгі дістерін арастырды. Мндай шараларды жасау туекелдік шеберіндегі банк стратегиясыны маызды компоненті болып табылады.

Демек, нары шаруашылыындаы банктік ызметті басты туекелдікті жне банкротты тмендету арылы операциялардан тсетін пайданы барынша жоарлатудан трады [31].

Банк стратегиясы тмендегідей аидалардан ралады:

- алай да арзана сатып алу;

- рентабельдік млшерлеме бойынша оны жне крсетілген ызметтерді сату;

- келесідей жолдармен туекелдік зияндарын тмендету: сенімді клиенттер тадау жне кепілдемелер алу, операцияларды диверсификациялау жне р трлі арызды капиталдар нарыын игеру.

 

Орытынды

орыта келе, таяуда ана бізді Р лтты банкіне жне отанды банктерімізге атысты Халыаралы валюталы ор тарапынан айтылан сына назар аударатын болса, шынында да бгінгі кні банктерді шыаран еврооблигациялы займдарыны жалпы сомасы елді кіметі мен корпоративтік секторды шыаран еврооблигациялы займдарыны жалпы сомасынан асып отыр. Бл дрыс былыс емес. Ірі банктерді де басы арты ресурстарын елімізден тысары жерлерге шыарып немесе ішкі ресурстарымыз жеткілікті жадайда сырттан арыз тартанымыз ешандай да аыла симайтын дние. Сондай-а, оны кері серін біз азірді зінде басымыздан кешіп отырмыз, атап айтса, ол біріншіден, елдегі инфляцияны дегейіні Р лтты банкіні биылы жыла белгілеген шамада стауына кнбеуі, екіншіден, банктерімізді сырттан арзана тартан арыздарын халыа ипотекалы несиеге ымбата беруіні нтижесінде жылжымайтын млік баасыны шексіз суі жне т.с.с.

Бізді ойымша, екінші дегейдегі банктер отанды аша орларын немесе институтционалды инвесторларды олында бар уаытша бос аша аражаттарын жмылдыру механизмін жасауа тез арада кіл блуі ажет. Себебі, аншалыты сырттан арыз алан сайын, сонша млшерде іштегі аша массасыны лаятынын ескерсек, оны салдарыны инфляцияна рі арай ршіте тсетіндігін естен шыармауа тиіспіз.

Сонымен атар, бгінгі тада отанды банктерді сырта аражат салуына да шек ою ажет. йткені, ол сырта арай капиталды аымына жол береді, нтижесінде зге елді экономикасын аржыландыруа баытталады, одан кретін пайдамыз шамалы. Е тиімдісі, банктерді арты ресурстарын немесе ішкі ордаланан ашалай орларымыздаы аражаттарыны бір блігін жетекші банктер арылы жне кіметті кепілдігімен отанды импортты алмастыратын нім шыаратын ндіріске баыттау жолдарын іздестіру ажет.

Осы кнге дейінгі капиталды суі банктерімізді Халыаралы стандарта ту Бадарламасына жне Б-ні капиталдануа байлансты оятын талаптарын орындауымен байланысты боланы жасырын емес. Натыра айтса, капиталды суі банктерді алан пайдасы жне жарылы капиталын лайту есебінен жзеге асырылды.

Банктер здеріні активтерін арттыру шін капиталды тменгі млшерде боланын алайды. Ал банкті баылаушылар, банктерді банкроттытан аула болуы шін капиталды жеткілікті млшерде болуын талап етеді. Банктерді банкроттыы ондаы басаруды нашарлыынан болуы ммкін, себебі банкті жасы басарса, ол тменгі капитал нормасында жмыс жасай алады деген пікірлер бар.

Банкті ресурсындаы меншікті капиталды те тменгі лесінде болуы да дрыс емес. Себебі, ол банкті салым иелері алдындаы жауап беру млшеріне сйкес келмейтіндігін сипаттайды.

Банк меншікті капиталын лайтуа негіз болатын тмендегідей факторларды ескеру ажет:

- банктерді дивидендтері нерксіптік ксіпорын активтеріне араанда, пайыз млшерлемесіні згеруіне, арыз алушыны несиелік абілетіні нашарлауына байланысты, оларды нарыты ндары згеріп отырады;

- банк кбіне трасыз ыса мерзімді арыз кздеріне кіл бледі, біра оларды кбі талап етуге байланысты айтарылып алынуы ммкін.

Сондытан, кез келген саяси немесе экономикалы мірдегі жадайлар банктердегі ресурстарды сырта аылуына себеп болуа тиіс. Бастапыда банк капиталыны активтерге атысты шекті атынасы 20% шамасында болса, ал азіргі оны шамасы 12 %-ды (пруденциялы нормативтердегі к2-ні мні) райды. Бл дегеніміз банк жйесіндегі тлем абілетінсіздік туекелді уаыт те келе арта тсетіндігін крсетеді. Себебі, банк жйесіндегі банктерді активтеріні сапасы лі де болса з дегейінде еместігін ескерсек, онда болашаты оны орнын жабатын меншікті капитал лесі жеткіліксіздігі байалады.

Демек, банк капиталыны жиынты дегейіні жеткіліктігі банк жйесін олдайтын басты шарттарды біріне жатады.

Банктердегі немесе жалпы банктік жйедегі капитал клемін тура анытау иын, біра жоарыда арастырылан ызметтерді орындалуы шін, салым иелері мен баылаушы йымдарды сенуі шін капитал жеткілікті млшерде болуы ажет. ажетті капиталды сомасы банкті туекел дегейіне байланысты болуа тиіс. Мысалы, егер банкті берген несиелеріні туекел дрежесі те жоары болса, онда банкке кп млшерде орлар руа тура келеді.

Осындай жадайлара байланысты кейбір банктеріміз капитал жеткіліктігін сатап, туекелді алдын алу масатында несиелеу клемін шектеуде. Банкті табысы берген несиелерді сапасына тікелей байланысты десек, онда несие клемін шектеу банк табыстылыын шектеуге, соны нтижесінде банк капиталын лайту кзіні ысаруына келетінін білеміз. Ендеше бгінгі банктерімізді меншікті капиталын лайту кзі ретінде тек ана акцияларды шыару амалы алуда. Бір айта кететіні, кейбір ірі банктеріміз здеріні акцияларын депозитарлы олхат арылы шетел нарыына орналастырып отыраны да жасырын емес. Бл шаралар аталан банкке атысты Р аржылы адаалау агенттігі тарапынан кмн туызуы ммкін. Себебі, мндай жадай отанды банк акциялары иелеріні жмба болуын баяндайды.