Мектеп жасына дейінгі балаларды аыл-ой трбиесі
Аыл-ой трбиесі р заманда балалара білім беруді негізгі ралы болып саналады. Білім алуа жне ылыма мтылыс халы санасыны тереінен рдайым орын алады. Халы табиат пен оам дамуыны задылытары бейнеленген ылымны деректерін, тсініктерін жне задарын масатты игеруді нтижесі деп біледі.
Тек, аылды адам ана тере білімдерді мегере алатынын тсінеді. Білімні мнін «Аылдан ымбат байлы жо», «Адам кркі - аыл», «Асыл- тастан, аыл-жастан», «Аыл-тозбайтын тон, Білім-таусылмайтын кен», «Аыл – білімге бастар жол» деген халымызды даналы сздерінен-а, байауа болады.
Аыл-ойды дамуы – бл, баланы жасына, тжірбиесіні молаюуы мен трбиелік ыпалдарды серіне байланысты ойлау рекетінде пайда болатын сан жне сапалы згерістерді жиынтыы. Мектеп жасына дейінгі баланы біліміні дамуы жылдам арынмен жргізіледі, тіпті алыптасады. Таным процесстері жетіледі, бала аыл-ой рекетті арапайым дістерін мегереді. Мектеп жасына дейінгі баланы аыл-ойыны дамуын амтамасыз етуін оны барлы кейінгі іс-рекеті шін зор маызы бар.
Баланы аыл-ойын дамыту леуметтік ортаны ыпалымен жзеге асырылады. Ол айналадаылармен араласу процессінде тілді сонымен бірге алыптасан ымдар жйесін игереді. Соны нтижесінде мектеп жасына дейінгі бала тілді мегеріп алатындыы сондай, оны арым-атынас ралы ретінде еркін пайдаланады.
Мектеп жасына дейінгі баланы аыл-ойыны дамуы алашында арым-атынаста, затты рекеттерде, ойындарда ал сонан со оу, ебек, німді жмыс (сурет салу, мсін жасау, аппликация, растыру) процесінде жзеге асырылады.
Аыл-ойды нерлым тиімді дамуы оыту жне трбиені ыпалымен жргізіледі.
азіргі педагогика ылыми аыл-ой дамуыны негізгі крсеткіштері білімдер жйесін игеру, оларды орын жинау, шыармашылы ойды дамыту жне білім алуа ажетті танымды ызмет дістерін мегеру деп есептеледі.
Мектеп жасына дейінгі балаларды аыл-ойын трбиелеуді дрыс йымдастыру шін оларды аыл-ой дамуыны задылытары мен ммкіндіктерін білу керек. Оларды ескере отырып, аыл-ой трбиесіні міндеттері, мазмны, йымдастырылуы мен дістері белгіленеді.
Психология мен педогогика аыл-ой трбиесі ммкіндіктерін тиімді шешу жолдарын табу, бір жаынан баланы ммкіндіктерін барынша пайдалану жне екінші жаынан организмді алыптастыратын шамадан тыс міндеттер жктеуді болдырмау шін мектеп жасына дейінгі аыл-ой дамуыны ммкіндіктері мен задылытарын зерттеумен шылданады.
алымдар аыл-ой мен трбиені дамытуды кптеген мселелерін зерттеуде мектеп жасына дейінгі балаларды аыл-ой жаынан трбиелеуді негізі ретінде сенсорлы трбиені мазмны мен дістерін талдауа ажетті тсінік пен абылдауды даму задылытары реттеліп отыр, оларды крнекі-имылды, бейнелі образды жне ымды логикалы ойлауыны алыптасуы зерттелуде. Аыл-ой кштері балаларды білім орын жасауа негізгі ойлау трлерін жзеге асыруда лкен рл атарады.
Аыл-ойды трлері: диалектикалы, логикалы, абстрактілік, категориялы, теориялы, индуктивтік, дедуктивтік, алгоритмдік, техникалы, німдік жне репродуктивтік жйелілік болып табылады.
Диалектикалы ойлау – былыстардаы арама-айшылытарды бірлігін кру, даму баыттарын анытау, жааны пайда болуын кру, былыстарды зара байланысын пайда болу себептерін табу.
Логикалы ойлау – білімді деуді логикалы тсілдермен байланысы. Талылау, длелдеу, теріске шыару, орытынды болжам жасау тсілдері байланыстарды табуа, жаа білім алуа кмектесіп, білімді жйеге келтіреді.
Абстрактілік ойлау – адама мнсіз белгілерді кріп, жалпы мндіні блуге, абстрактілі ым алыптастыруа кмектеседі.
Категориялы ойлау – айырмашылытары мен састытары негізінде ымдарды топтара біріктіру іскерлігі.
Теориялы ойлау – білімні ылыми негіздерін, даму принциптерін тсініп, задылытарды кріп, былыстар арасындаы мнді байланыстарды тсіну іскерлігі.
Индуктивтік ойлау – ойды жекеден – жалпыа, фактілерден орытындыа арай озалысы.
Дедуктивтік ойлау – ойды жалпыдан – жекеге, орытындыдан – фактілерге арай озалысы.
Алгоритмдік ойлау – нсауа, ережеге толытай сйеніп, міндеттерді бліп, іс-рекет стратегияларын анытау.
Мектеп жасына дейінгі балаларды бойларында айналадаы былыс жнінде арапайым білімні жеткілікті лкен оры жиналады, олар негізгі ойлау тсілдерін мегереді жне заттармен былыстарды елеулі жне елеусіз белгілерін айыруа, кейбір себеп-салдар байланыстарын анытауа абілетті болады, оларда оу іс-рекетіні бастамасы алыптасады. Аыл-ой дамуыны толысуы жасы йымдастырылан іс-рекет нтижесінде ана іске асады, сондытан да трбиешілерді міндеті - бл шін жадай тудырумен бірге балаа масатты трбиелік ыпал жасау болып табылады.
Аыл-ой трбиесі – балаларды белсенді ойлау ызметіні дамуына ересектерді масатты ыпалы. Ол оршаан дние туралы тсінікке жеіл білімдерді хабарлауды, оларды жйелеп отыруды, танымды мдделерді интелектуалды дадылар мен іскерлікті алыптастырады, танымды абілеттерді дамытуды амтиды.
Балаларды мектепке дейінгі оытуда аыл-ой трбиесіні рлі те ерекше. Білім орын игеріп, аыл-ой белсенділігі мен дербестігін дамыту, интелектуалды іскерлік пен дадылара ие болу – бл мектепке табысты оыту шін жне алда тран ебек ызметіне даярлау шін маызды алы шарттар.
«Балалар башасындаы трбие бадарламасында» мектеп жасына дейінгі балаларды аыл-ой жаынан трбиелеуді мынандай міндеттері белгіленген:
оршаан мірді арапайым былыстары жайлы дрыс ымдар алыптастыру: Танымды техникалы процесстерді дамыту, білуге штарлыы мен аыл-ой абілетін дамыту, интелектуалды іскерлігі мен дадыларын дамыту, аыл-ой рекетіні арапайым тсілдерін алыптастыру.
Мектеп жасына дейінгі бала шін оршаан мір жайлы ымдарды алыптастыру арылы кн сайын жаа былыстармен, заттармен танысады, айналадаы мірді баылап, здігінен тсініп орытынды жасаысы келеді.
Л.Н.Толстой мектепке дейінгі ша туралы: «Блкім, азір бойымда бар нрсені бріне мен сол кезде ие болан шыармын жне кп, тез иеленгенім соншалы алан бкіл мірімде мен соны жзден біріне де ие болмаан шыармын. Бес жастаы баладан маан дейін бір адым ана. Ал жаа туан баладан бес жастаыа дейін аламат ашыты» - деп жазды.
Алайда, тиісті басшылысыз білім мен ымды жинатау жйесіз жреді: олар стіртін, кбінесе жаса болуы ммкін.
Бала «блтты-мата», «жлдыздарды-электр шамдары» деп ойлайды. Айналадаы мірді баылай отырып, ол зінше тжырым жасауа тырысады. Балаларды білім орын дйекті трде лайту оларды ретке келтіру натылау, жйелеу оытушылы міндеті болып табылады.
Бала тірегіндегі заттар, оларды олданылуы, кейбір сапасы (трі, клемі, формасы) жне асиеттері (соылу, сыну, зілу, тгілу) жайлы, оны андай материалдан жасаланы туралы айын тсінік алу керек. Сондай-а, ол табиат былыстары туралы, оларды зара байланыстары мен задылытары (жыл мезгіліне тн белгілері жне осы белгілерді зара байланысы кейбір хайуанаттарды мір салтымен байланыстылыы) жайлы білім алады. лі табиат былыстарын сімдіктерді, жндіктерді, хайуанаттарды дамуын баылау процесінде трбиеші балаларды бойында дние жайлы материалитсік ымдарды бастамасын алыптастырады.
оамды былыстармен, оиалармен, адамдарды ебегімен, мерекелермен, Елордамыз Астана аласыны крікті де, сем табиатымен таныстыру арылы балаларды дниетанымын, табиат, оам, Отан туралы сйіспеншілік сезіміні жне кплтты негіздеріні алыптасуына жрдемдеседі.
Аыл-ой трбиесіні маызы - танымды техникалы процестерді дамыту, психикалы процестерді тсіну, абылдау, есте сатауды, иялдауды, ойлауды сондай-а, сйлеуді дамыту болып табылады.
оршаан дниені тану тсіну мен абылдаудан басталады. Оларды даму дегейі нерылым жоары болан сайын, оршаан болмысты тану ммкіндігі сорылым мол болады. Мектеп жасына дейінгі балада абылдау іс-рекеттері жетілдіру зіні негізінде бізге брыннан таныс задылыты, яни сырты бадарлау іс-рекетіні абылдау іс-рекетіне айналуын креміз. Сырты бадарлау іс-рекеті (бларды бала бкіл мектепке дейінгі ша ішінде мегереді).
абылдау жрдемімен балалар лі шеше алмайтын міндеттерді байап кру жолымен шешуге ызмет етеді. Мектеп жолына дейінгі баланы кй-сарынын ааруы, сздегі дыбыстарды ажырата білуі естілетін дыбыстарды ерекшеліктеріне сйкес, оларды айталау шін дауыс апаратыны имылын ммкіндігінше згертуді мегеру дрежесіне арай пайда болып дамиды.
Мектеп жасына дейінгі баланы тілін дамытуды рлі ерекше. Адам ана тілін зіні ойын айтуа жне зіні айтанын тсінуге пайдаланады. Сйлей білу балаа заттарды немесе былыстарды тікелей абылдау арылы ана емес, сондай-а болмыс туралы білімдерін жанама трде (гіме, кркем шыарма, трбиешіні тсіндіруі т.б.) арылы алуа ммкіндік береді. Балалар башасында сздік орын кбейту, грамматикалы рылымды алыптастыру, байланыстырып сйлеуді дамыту сияты міндеттер шешіледі.
Тілді дамуы – мектеп жасына дейінгі балаларды арым-атынасы шебері кеейе тседі. Балалар біраз есейе бастаан со, шаын отбасылы байланыстар шегінен шыып, адамдарды кбеюуі баладан е бастысы тіл болып табылатын арым-атынас ралын толы мегеруді талап етеді жне тілді дамуына жоары талаптар ойылады.
Тілді дамуы бірнеше баытта жреді: баса адамдар мен араласу кезінде оны іс жзінде олдану арылы жетіле тседі жне де тіл психикалы рдістерді айта арауды негізгі ойлау ралы болып табылады. Сз орыны дамуы жне тілді грамматикалы рылысы – мектеп жасына дейінгі баланы сздік оры тек зат есімдерді жне шылау сздерді есебінен тез седі. Егер бала грамматикалы задары бойынша сйлеудегі сздерді тіркестіре білуді атар мегермесе, сздік рамны з бетінше суіні онша лкен мні болмас еді. Мектеп жасына дейінгі балаларды сздік пікірлесуді олдануды балалар абстрактілі ымдар кмегімен ойлайды екен. Бала сздеріні маызыны сол сздерді ересек адам олданандаы маызынан елеулі айырмашылыы болатынын крсетіп берді.
Бл айырмашылы сздік жалпылауды формасына да, мазмнына да атысты. Алты жасар ыздан кптеген суреттер ішінен жануарлар бейнелерін іріктеп алу тапсырылды:
- «Аю-жануар»
- Неге олай ойлайсы?
Ол орманда трады, ол лкен жануар жне бал жегенді натады.
Пілде жануар. Ол Африкада трады. Міне, тлкіде жануар. Ол ояндарды стайды.
Мысалы, 6 жасар баланы сздік пікірлесуі осындай болып келеді. Тіл баланы жалпылауларыны жай осымшасы емес. Сз-оамды тжірбиені бір блігі. Ол баланы ойлау іс-рекетін белгілі трде баыттайды, біртіндеп жоарынаыз ымды форманы игеруге жеткізе отырып, оны жалпылауларын алыптастырады. Тілді мегермейінше, мектеп жасына дейінгі баланы дрыс психикалы дамуы ммкін емес, десек те тіл психикалы жадайды жасайды деп айтуа болмайды. Олар іс-рекетті алуан трлі процесстерге тілді атысуы стінде трбиелеу мен оытуды шешуші ыпалымен алыптасады.
Балалар сырты бадарлау іс-рекетіні кмегімен заттар мен былыстар арасындаы байланыстар мен атынастар орнатуды талап етеді. Сондай-а, мселелерді шешуден бейнелерді пайдалана отырып, арапайым ойлау іс-рекетіні кмегімен ойша шешуге кшеді. Басаша айтанда, ойлауды крнекі іс-рекет формасы негізінде ойлауды крнекі бейнесі формасы алыптаса бастайды.
Ойлау – таным процестеріні ішіндегі е биік сатыда тран жоары процесс. Длдеп айтанда ойлау – адам баласына ана тн меншікті психикалы процесс.
Ойлау дегеніміз – шындыты жалпылап бейнелеу боландытан, ол адамны іс-тжіриебесіне сйене отырып, ойлау ісін атарады. Ойлау сзбен тыыз байланысты. Ойды тілсіз кні жо, йткені ойлау рекеті адамдарды зара арым-атынас жасауын жзеге асырады. Бл табии ажеттілік. оам мірінде жеке адамны рекеті ой мен тілді атынасына байланысты дамып отырады. Тіл – адамдарды негізгі арым-атынас ралы.
|
 |
Мектеп жасына дейінгі баланы ойлауын дамытуы аыл-ой рекетін алыптастыруымен жзеге асады. Бл алыптасуды басталар жері – материалды заттармен жасалынатын шынайы рекеттер. Мндай рекеттен балалар материалды заттарды шынайы елестеткен ішкі ышамдалан рекеттерге жне аырында наты заттар елестермен немесе ымдармен ауыстырылан. Бтіндей наты жадайда іске асатын іс-рекетке ауысады. Ойлауды дамытуды жоары кезедерінде оны логикалы формасында аыл-ой рекеттері іштей сйлеу трысынан жзеге асырылады. Трлі табалар жйелері пайдаланылады. Мектеп жасына дейінгі балаларды ойлауы табалардан грі, бір жадайларда натылы заттарды бейнелеп, баса заттарды бір шама жалпылама жне схемалы болатын бейнелерді кбірек пайдаланады. 2 жас пен 7 жас арасында аыл-ой трысында міндеттерді шешу натылы аыл-ой эксперименті ретінде те алатыны Ж. Пиажені тжірбиелерінде крсетілген болатын.
Осындай байланыстарды басты тріні бірі – себептер мен салдар атынастары. Баланы ойлануына тсінікті міндеттер аумаыны кеейе тсуі аны. Баран сайын жаа білімдерді игерумен байланысты білім алу балалар ойлауын дамытуды міндетті шарты болып табылады. Бл білімні бірсыпырасын бала тікелей лкендерден, ал згелерін лкендерді жетекшілігі жне баыттауы арылы з баылаулары мен іс-рекетіні тжірбиесінен алады.
Білім орыны біраз артуы лі ойлауды дамуын тсіндіре алмайды. Білімді игеруді зі ойлауды нтижесі болып табылатын ойлау міндеттерін шешетін іс. Игерілген жаа білім ойлауды одан рмен дамуына енеді, баланы ойлау іс-рекеттеріні жаа міндеттерін шешуге пайдаланылады. Ойлау іс-рекетіні алыптасуы мен жетілуі ойлауды негізін райды.
Бейнелі ойлау - мектеп жасына дейінгі бала ойлауыны негізгі трі. Ол арапайым формалар, сбилік шата-а, кріне бастайды, баланы затты іс-рекетінде арапайым ралдарды олданумен байланысты шаын ауымды мселелерді тжірибе барысында шешуде байалады. Балалар ойлауыны схемалыын екінші крінісі оларды трлі кейіптері схемашылы бейнелерді те оай да, тез тсініп, оларды табысты пайдалануы. Мектеп жасына дейінгі балалар бес жастан бастап бір рет тсіндірген со блмені жоспары деген не екенін ына алады жне жоспардаы белгіге арай отырып блмені ішінде жасырылан затты тауып алады. Олар заттарды схемалы белгілерін таниды,жолдар жйесіні тарамдарындаы ажетті баытты тадап алу шін географиалы картаа сас схемаларды т.б.пайдаланады.
Мектеп жасына дейінгі балалар з кздерінше ермек саз жабыстырылан шар мен дгелекшені айсысында ермексаз кп екендігі жніндегі сраа да осыан сас сипатта жауап береді. Бала дгелекшеде ермексаз кбірек деп сендірмекші болады. Алайда, мектеп жасына дейінгі бала ыдыстаы сйытыты зі еріп тран дегейін осы затты жалпы санынан шар мен дгелекшені крініп тран ауданын ажырата білмейді, бларды бір-бірінен байланыссыз арастыра алмайды. Бейнелі ойлауда олар бірігіп кеткен секілді болады. Санды кзбен круге абылдананда шамалап бліп алып крнекі трде кзге елестетуге болмайды.
Осыан сас, тапсырмаларды дрыс шеше білу бейнелер негізінде пайымдаудан белгілерді пайдаланатын пайымдауа яни, дерексіз логиканы ойлауа кшуді ажет етеді. Натылы заттар мен жадайларды орнына белгілер тріндегі сздер, сандар арылы игеруді алы шарттары сбилік шаты соында, бала санасыны белгілі функциясы алыптаса бастаанда аланады. Балаларда бар тсініктер здігінен ымдара айнала алмайды. ымдарды алыптастыру шін тсініктерді пайдалануа болады. йытарды зінде жне оларды олдануа негізделген ойлауды логикалы формаларында балалар да балалар ылыми білімдер негіздерін игеру барысында мегереді.
ІІ-ТАРАУ