Мектеп жасына дейінгі балаларды аыл - ой трбиесіні міндеттері
Мектеп жасына дейінгі балалар жекелеген ебек тапсырмаларын да, орындауды йренеді жне негізгі затты тадаанда оларды шынайы арым-атынастарына негізге алады. Мектеп жасына дейінгі бала ойын іс-рекетінде заттарды ажыратып ана алмай, сонымен атар зіне андай да бір рольді алады де сол рольге сйкес іс-рекет жасай бастайды. Бала з атыны немесе орынышты аны орнына оя трса да, кбіне ол ересек адамдарды анасы рдісінде адамдар арасындаы арым-атынастар оларды ытары мен міндеттерін біртіндер ойына тседі.
Мектеп жасына дейінгі балалар іс-рекетіні негізгі трі - ойын болып саналады. Философтар, тарих, этнографтар, психологтар, педагогтар ойынны шыу тарихын оны бала міріндегі орнын, трбиелік міндеттерді шешу шін ойындарды тиімді пайдалану ммкіндіктерін зерттейді.
Ойын теориясына Н.К.Крупская елеулі лес осты. Балалар ойыныны леуметтік сипатын, онда мір былыстарын бейнелейтінін атап крсете келіп, ол алдымен ойынды оршаан болмас жніндегі жер мен ымды кеейту ралы деп білді. Мектеп жасына дейінгі балалар шін ойынны айырыша маызы бар: ойын-оу, ойын олар шін ебек, ойын олар шін трбиені мыты формасы. Балалар ойындарыны трбиелік маызын жоары баалай келіп, А.С.Макаренко былай деп жазды: «Бала мірінде ойынны маызы зор, ересек адам шін ебекті, жмысты, ызметті андайда маызы болса, на сондай маызы бар. Бала ойында андай болса, скен со жмыста да кп жаынан сондай болады. Сондытан, келешек айраткерлерді трбиелеу алдымен ойын стінде жзеге асырылады».
|
|
|
|
Ойынны тпкі ниеті – бл балаларды нені жне алай ойнайтынын жалпы анытамасы: мселен, дкенші, дрігер, шыш, ызымен анасы т.б. сол сияты болып ойнау ойынны тпкі ниетіне арай ойындарды мынандай типтік топтара блуге болады:
а) трмысты былысты бейнелейтін ойындар (жанясы);
б) жасампаз ебекті бейнелейтін ойын (метро салу, йлер т.б.);
в) оамды оиаларды, дстрлерді бейнелейтін ойындар (мереке, сауы кештер, онатарды арсы алу, саяхат т.б).
Ойын - бала шін наыз мір. Егер трбиеші ойынды аылмен йымдастырса, ол балалара ыпал жасауа ммкіндік алады. А.П.Усова былай деп атап крсетті: «Балаларды мірімен іс-рекетін дрыс йымдастыру – оларды трбиелеу деген сз». Трбиені тиімді процессі ойын жне ойынны зара арым-атынастары формаларында жзеге асырылатын себебі сол, бала мнда мір сруді йренбейді, з мірімен тіршілік етеді. Ойынны жекелеген трлері балалар санасыны жетілуіне р трлі сер етеді: сюжетті – рльді, драматизация ойындары, рылыс ойындары, дидактикалы ойындар.
Сюжетті-рльді ойындарды трбиешіні кейбір басшылыы мен балаларды здері жасайды. Бл ойындарды негізі – балаларды з нерпаздыы. Сюжетті-рлді ойындарды жоары баалай келіп, Н.К.Крупцкая былай деп жазды: «Балалара е сйікті, е ажетті ойындар – ойыншы ажетін, масатын й салуды, тама пісіруді, балаларды зі белгілейтін ойындар». Ойын процесі – сол масатты жзеге асыру шін бала жоспар жасайды, соны жзеге асыруды ралын тадап алады. Мейлі, ол мінген поезд орындытардан жасалан болсын, мейлі й ааш жааларынан трызылан болсын, гіме мнда емес. Шыдыты бала иялы толытырады. Бл жерде жоспар ру процесіні зі маызды. Психолог А.Б.Запарожец былай дейді: «Ертегі сияты, ойында баланы бейнелейтін адамдарды ойы мен сезіміне тере болуа йретеді, кнделікті жер шеберінен адамны айа мтылыстары мен аарманды істерді ке леміне шаырады». Сюжетті-ролді ойында бейнелеу ралы роль мен ойын рекеті болып табылады. зіні сипаты жаынан блар зіні еліктеу, шындыты крсету болады, «Дкенші» ойынын ойнаанда балалар сатушы мен сатып алушыны рекеттеріне, ал «Емхана» болып ойнаанда дрігер мен ауруды рекеттеріне еліктейді. Мысалы, дкен блімдері мадайшадаы жазуа бай келетін бейнелермен (жемістер, ккеністер, ойыншытар, киімдер жне баса) белгіленеді. Бейнелеу ралы ретінде театр киімдері де пайдаланылады.
Трбиені балаларды гімелеу, экскурсия, гімелер, оу жне т.б. кездерінде игерген нрселерін тез айта жасауа итермелеп, асытырмауа тиіс. оршаан мірді ойынды бейнелеу игерген мазмнды тікелей еске тсіру болып табылмайды: ол балаларды санасы мен сезімінде біраз уаыт шырмалып трады.
Ойын процесінде педагогты басшылыты з ерекшеліктері бар: ол ойынны тпкі ниетін дамытуа, мазмнын кеейтуге, ойын рекеттерін рлдерді анытауа, игі тілектілік арым-атынасты крінуіне кмектеседі. Трбиеші бл атынастарды бекіп, ойыннан тыс кезде де, балаларды шын арым-атынастарына айналуына кш салуы ажет. Жетекші сратар беру, аыл-кеестер айту, сыныстар жасау дісін пайдаланан жн.
Педагог балалар орындайтын рлдер арылы трбиелік ыпал жасайды. Мысалы, ол «дкенші» ойынында мегеруші рл атарушы баладан «касса айда?», «дкенші кім?», «дкенде не зат жо?», «мына зат неге жо?», «сатып алушыны зіне керекті затты тадап алуына олайлы жадай жасалан ба, сатып алан заттарды кім орап береді?» - деп срайды, сатып алушылар алыс айтады, ал сатушы дкенге зат сатып алу шін «таы да келііз» деп сыпайы ізет білдіреді деп ойыншыларды есіне салады.
Сюжетті-рлдік ойындара: («Сулетті й», «Шалан», «Маша мен аю» т.б.) жатады.
Драматизация ойындарында мазмны, рлдер, ойын рекеттері андай да бір деби шыарманы ертегіні жне т.б. сюжеті мен мазмнына шарттас болады. Олар сюжетті-рлді ойындара сас: екеуі де былыстарды, оиаларды, адамдарды іс-рекеттерімен зара арым-атынастарын шартты трде елестетуге негізделген, екеуінде де шыармашылы элементтері бар. Драматизация ойындарында негізі кбінесе ертегілер болып табылады.
Ертегіде аармандарды бейнелері нерлым жарын болады, ылыыны ширатылыымен жне айын длелдігімен балаларды тартып кетеді, іс-рекеттер бірі-бірі айын алмастырып отырады, сондытан мектеп жасына дейінгі балалар ларды ыыласпен еске тсіреді. Балаларды сйікті ертегілері «Бауырса», «Шалан», «Мата ызбен мысы», «Жеті ла», «ызыл телпек», «ш аю» жне баса да, оай драматизацияланады. Драматизация ойындарын рістету шін мыналар ажет: балаларды ойына ынтасын туызу жне дамыту, оларды шыарма мазмны мен мтіні білуі, киімдерді, ойыншытарды болуы. Киім кейіпкер бейнесін толытырады, біра ол балаа жайсыз болмауа тиіс.
Трбиешіні басшылыы мынада: ол е алдымен трбиелік маызы бар сюжетті балаларды игеруіне жне драматизация ойынына айналдыруа иын емес шыармаларды іріктеп алады. Балалармен ертегіні арнайы жаттыуды ажеті жо, тамаша тіл, тартымды сюжет, мтінді айталаулар оиа дамуыны ширатылыы – осыны брі оны тезірек игеруге кмек теседі. Ертегіні айталап айтанда балалар оны жадында жаксы сатайды да, ойына араласып, жекеленген кейіпкерлерді рльдерін орындай бастайды. Ойнай жріп бала з сезімдерін сзбен, ишаратпен тікелей жеткізеді. Драматизация ойындары кркем дебиет шыармаларын тереірек тсінуге жадай жасайды жне тіл белсенділігін арттырады.
рылыс ойындары – балалар іс-рекетіні бір трі, оны негізгі мазмны оршаан мірді алуан трлі рылыстарды жне солара байланысты іс-рекеттерді бейнелеу болып табылады. рылыс ойыны – сюжетті-рльді ойына сас келеді, оларды айнар-кзі оршаан мір. Балалар ойын стінде кпірлер, стадиондар, темір-жолдар, театр, цирк жне баса да кптеген рылыстар салады; рылыс ойындарында олар оршаан заттарды, рылыстарды кшірмесін жасап, р бейнелеп ана оймай, сонымен бірге здеріні шыармашылы ойын, конструкциялы міндеттерін зіндік шешімін енгізеді. рылыс ойындарыны трбиелік жне дамытушылы сері оларды бейнелейтін рылыстарды идеялы мазмнында, балаларды рылыс тсілдерін менгеруінде, оларды конструкторлы ой-рістері мен тілді дамуында, онда арым- атынастарыны ныаюында жзеге асырылады. Бл ойындарды дамуына аыл – ой трбиесіні сері рылыс ойындарыны тпкі ниетінде, мазмнда андайда бір аыл-ой есебі болуы мен аныталады, оны шешу алдын-ала ойлануында; «Не істеу керек?», «андай материал керек?», «рылыс андай жйемен жруге тиіс?» деген сауалдарды анытап алуды керек етеді. андай да бір рылыс есебін ойлау жне шешу конструкторлы ойлау абілетін дамытуа кмектеседі. Трбиешіні басшылыымен балалар геометриялы денелерді аттарын, кеістік атынасын білдіретін сздерді; биік – аласа, оа-сола, жоары-тмен, зын-ыса, жоары-тменірек, зыныра-ысара т.с.с. игереді.
Дрыс басшылы еткен жадайда рылыс ойындары адамгершілік трбие міндеттерін шешуге кмектеседі. Балалар рылысшыларды ізгі ебегімен танысады, здеріні рылыстарында брін ыпты жне демі жасауа, рбыларымен ересектерді уантуа тырысады, бір-біріне кмек крсетеді.
Мектеп жасына дейінгі балаларды дене трбиесі шін де рылыс ойындарыны зор маызы бар. Оларда баланы алуан трлі имыл белсенділігі, имылдарды сенімділігі, ептілігі дамиды. олды майда буындарын, кз млшерін дамытуды айырыша маызы бар. Ірі блшектерден рылыс салан кезде балалар здеріні шама-шарынша дене кшін жмсайды, шыдамдылы танытады. рылыс ойындары шін материалдарды арнаулы жиынтыы жасалан, оларды рамында алуан трлі геометриялы денелер (кубтар, кесінділер, призмалар, цилиндрлер, конустар, жарты шарлар), осымша материалдар (ермексаз, татайлар, аралар, саина, труба) мен рылыстарды кркемдеуге арналан кмекші материалдар бар. рылыс ойындарда жай кдімгі, кбінесе сюжетті-бейнелі ойыншытар да пайдаланады. Табии материалдар да: саз, м, са тастар, араай брлері, т.б. кеінен олданылады.
Трбиешіні масат кздеген, йретуші жне баыттаушы басшылыы балаларды нерпаздыымен жне белсенділігімен дрыс штасанда ана рылыс ойындары трбиелеуші жне дамытушы ыпал жасай алады. Бл трыда трбиеші мынандай міндеттерді жзеге асырады:
а) балаларды ымын кеейту жне оларды назарын рылысшыларды ебегіне, олар пайдаланатын техникаа аудару.
) рылыс тсілдеріне йрету, ойлау дербестігі мен бейсенділігін, конструкциялы-шыармашылы абілетін трбиелеу жне дамыту.
б) балаларды ебек сйгіштігін алыптастыру, зара дрыс арым-атынасын дамыту, оларды біріктіру.
рылыс ойындарын йретуші жне трбилеуші ыпал жасауыны маызды шарты балаларды шыармашылы нерпаздыын сатай отырып, ойындара басшылы ету, балаларды техникаа ызыушылыын дамыту, крнекі ралдары (иллюстрацияларды, фото суреттерді, жай ана техникалы суреттерді) пайдалану, жазы бейнені клемді рылыса кшіру тсілдерін йрету болып табылады.
Трбиеші балалара майда тастардан алаа рнек салуды йретеді: «рнек шін лгі нса беруге, сюжетін, тастарды сынуа болады. Мндай ойындар баланы бадарлау абілетін дамыту жне анытау шін пайдалы. Ересек балалар трбиешіні басшылыымен араай брлерін кішкене адамдар, адар жасайды, олара арнап бтатардан ойыншы рылыстар салады».
Мектеп жасына дейінгі балалар ардан йлер, амалдар, айытар, кпірлер жасайды, учаскені мз, ардан жасалан мліктермен безендіреді. рылыс ойындарына дрыс басшылы еткен жадайда трбиелеу мен йретуді маызды ралы болып табылады. Олар балаларды оршаан мір былыстарын бейнелеу абілетін техникаа, конструкциялы ойа ыыласын дамытады, зара досты арым-атынасын алыптастырады.
Орытынды
Бізді зерттеулеріміз мектеп жасына дейінгі балаларды аыл-ой трбиесі жайындаы мселеге арналан. Кптеген психологиялы, педагогикалы дебиеттермен зерттеулерге талдау жасай келе жне бізді тжірибие жмыстарымызды нтижесіне сйене отырып, мектеп жасына дейінгі балаларды дамуына аыл-ой трбиесі жмыстарыны айтарлытай алар орны ерекше екенін анытады.
Балаларды аыл-ойын дамытуда трбиешіні, ата-анасы жне оршаан ортаны, сондай-а балаларды зіндік білімдеріні маызы зор. Демек, мектеп жасына дейінгі балаа біріншіден, табиат пен ішкі жан-дниесіні байланысы, екіншіден білім алатын ортасы, шіншіден жасы жетекшісі, тртіншіден жасы асиеттерді бойына сііру, бесіншіден жаняны саналылы пен ыпал ету жадайлары боланда, аыл-ой трбиесі арта тспек.
Яни, аыл-ой трбиесі балаларды ойлау абілетін арттырады, дамытуды, интелектуалды аыл-ой санасын, дниеге деген ылыми кзарасын жетілдіріп, ой ебегі мдениетін алыптастыруа баытталан іс-рекетті бірегейі, аыл-ой трбиесі жеке тланы оамны ркениетті даму баытына сай, жан-жаты трбиелеуді рамды бліктеріні бірі. Ол білім жйесін мегеруге, балаларды рухани кшіні дамуына ыпал жасайды. Аыл-ой трбиесіні басты міндеттері: балаларды табиат, оам, адам жайындаы ылыми негіздері мен аруландыру, оршаан дниеге ылыми кзарасын, сенімін алыптастыру, оны ойлау абілетін (абстрактілі ойлау, ойлау операциялары – талдау, синтездеу, салыстыру, жинатау, топтау, негізгісін ажыратуа жіктеу т.б.) дамыту.
Ол ой ебегі мдениетін мегеруге, интелектуалды іс-рекетпен за шыладана білуге, балаларды дербес жмыс істеуге дадыландырады. Аыл-ой трбиесі – балаларды ерекшеліктеріне арай дидактикалы талаптар (саналылы, белсенділік, здігінен жмыс істеуге йрену, ыну т.б.) ояды. Бл талаптар оу жоспары, бадарламалар, оулытар арылы жне трбиешіні тынымсыз ебегі арылы ана жзеге асады.
Елбасымыз Н..Назарбаевты 14 желтосан 2012 жылы «азастан-2050» Стратегиясы алыптасан мемлекетті жаа саяси баыты» атты азастан халына жолдауында: «Мектеп жасына дейінгі балаларды бастапы ммкіндіктерін теестіру шін «Балапан» бадарламасы туралы мселені озаан болатын. Ол жзеге асырыла бастаан сттен бері 3956 жаа балабаша мен шаын орталытар іске осылды. Туу крсеткішіні жоарылыын жаласып жатан демографиялы сімді ескере келе, мен «Балапан» бадарламасын 2020 жыла дейін зартуа шешім абылдадым. кімет пен кімдерді алдына балаларды мектепке дейінгі білім беру жне трбиелеуге 100% амтуа ол жеткізу міндетін оямын».
Яни, Елбасымыз мектепке дейінгі трбиеге ерекше назар аударды деген сз.
Аталан бадарламаны масаты – трын халыты мектепке дейінгі трбие жне оыту йымдарыны сапалы ызметтеріне деген ажеттілігін анааттандыруды кздейді.
Бадарламаны міндеттері:
- мектепке дейінгі йымдарды тапшылыы мселесін шешу шін ажетті аржылы-экономикалы жадай жасау;
- мектепке дейінгі йымдарды білікті кадрлармен толы амтамасыз етуді жне немі оларды біліктілігін арттыруды жзеге асыру.
Біз зерттеген жмыстара орытынды жасай келе, мектеп жасына дейінгі балалар міріндегі аыл-ой трбиесін дамыту жне оларды оыту мен трбиелеу оам шін бгінгі кні те ажет себебі, «Бала – мірді айнасы».
Сонымен, мектеп жасына дейінгі балалар міріндегі аыл-ой трбиесіні алыптасуына жанясы, трбиеші мен бкіл оам болып, яни «Бір жаадан - бас, бір женен - ол» шыатындай кш саланда ана іс жзінде жзеге аспа.
Натылап айтса, баланы аыл-ой трбиесін дамыту арылы баланы жеке тла ретінде алыптасуын кздейді.
Пайдаланылан дебиеттер тізімі:
1) Совет-хан аббасов «педагогика мен психология негіздері» - «Таймас» баспа йі, Алматы 2008 жыл (23-25, 50-54, 72-91, 341-364 беттер)
2) Л.П.Тарасова «Балабаша» мегерушілерге арналан кітап, «Мектеп» баспа йі, Алматы 1987 жыл (39-46, 197-202-209, 210-212-221, 226 беттер).
3) К.С.Жмасова «Психология», «Фолиант» баспа йі, Астана аласы 2006 жыл (87, 128, 145, 161, 178, 200, 217, 231 беттер).
4) Н.Оразаынова, Н.міреев, Н.Сапаова «аза тілі» сз мдениеті 10 сыныбына арнлаан оулы. «Мектеп» баспа йі, Алматы 2006 жыл (67, 225 беттер).
5) Сайраш бішызы «азастан мектебі» №12 2004 жыл. Д.Блабаев «лтты трбие бесігі» мааласынан зінді, «Дуір» ЖШС РПБК баспа йі, Алматы 1925 жыл (51 бет).
6) Е.Т. Батурина «Балалар башасындаы трбие программасында» арналан ойындар жинаы. «Мектеп» баспа йі, Алматы 1981 жыл (3-9, 13-15-17, 20-22-38, 50-66-88, 124 беттер).
7) Зинаш Байжанова «Жалпы педагогика», «Таймас» баспа йі, Алматы 2008 жыл (57, 70-76-79, 84-88-95, 102-108-112-117 беттер).
8) А.П.Усова «Балабашадаы оыту», «Мектеп» баспа йі, Алматы 1987 жыл (46-48-52, 73-119-122-124 беттер).
9) Н.Б.Халезова, Н.А.Курочкина, Г.В.Патнюхина «Балалар башасындаы пішіндеу жмыстары», «Мектеп» баспасы, Алматы 1985 жыл (3,28, 38 беттер).
10) Райхан Мженызы «Сарбаз» балдырандара арналан скери ліппе «Астана полиграфия», Астана 2009 жыл (4-54 беттер).
11) Б..Аяан, А.Н.ашынбаев, М.С.Бекенова, М.О.Оташев «азастандаы білім мен ылым жасампазды хроникасы», «Раритет» баспа йі, 2011 жыл (74 бет).
12) А.Бакраденова, Б.Баймратова «Орыс тілінде жмыс істейтін балабашада аза тілін оыту методикасы», «Рауан» баспа йі, Алматы 1992 жыл (85 бет).
13) азына Аймаамбетова «Бастауыш сыныптарда дниетануды оытуды теориялы негізі», «Балауса» баспасы, Алматы 2003 жыл (7-23 беттер).
14) Ж.Д.Адамбаева «аза тілі бойынша дидактикалы материалдар», «Рауан» баспа йі, Алматы 1990 жыл (4-53-116 беттер).
15) С.алиев, К.Аюбай «азаты тлімдік ойлар антологиясы», «Жедел басу баспаханасы» ЖШС, Алматы 2010 жыл (281, 291 беттер).
16) алиев Серазы алилы, Аюбай Ккімбек алилы «лемдік педагогикалы ой-сана» (140 томды), «Таймас» баспа йі, Алматы 2010 жыл (9-38-42 беттер).
17) В.С.Мухина «Алты жастаылар мектепте», «Мектеп» баспа йі, Алматы 1989 жыл (11,36-38, 80-104, 120-123 беттер).
18) Оразбек Нсабаев «Мектеп – жас рпаты леуметтендіру институты», «азастан» баспасы, Алматы 1997 жыл (111-123 беттер).
19) арлыаш Сарбасова «Инновациялы педагогикалы технологиялар», «Атлас баспасы- 2001», Алматы 2006 жыл (6-31 беттер).
20) Л.И.Рувинский «Мамандыа кіріспе», «Ана тілі» баспа йі, Алматы 1991 жыл (104, 146, 177-183, 197 беттер).
21) Мажан Жмабаев «Педагогика», «Рауан» баспа йі, Алматы 1993 жылы (5-112 беттер).