І тарау . Елім-ай жыры туралы млімет.
Р ША ОБ йымдастыру комитетіне
Млімет
Жмыс секциясы:Тарих
Жмыс таырыбы: «Елім-ай жырыны шыу тарихы»
Автор:ожамжарова Аружан №41 жалпы білім беретін орта мектебіні 8 «A» сынып оушысы
ылыми жетекші:ТсіпбековаГлнрРымбекызы №41 жалпы білім беретін орта мектебіні тарих пніні малімі
Мектеп директоры Ж.С.Баймолдина
азастан Республикасыны ылым жне білім министрлігі
№41 жалпы білім беретін орта мектебіні оушыларыны
ылыми-зерттеу жмысы
Елім-ай жырыны шыу тарихы
Жмыс секциясы:Тарих
Автор:ожамжарова Аружан№41 жалпы білім беретін орта мектебіні 8 «A» сынып оушысы
ылыми жетекші:Тсіпбекова Глнр Рымбекызы №41 жалпы білім беретін орта мектебіні тарих пніні малімі
АРААНДЫ-2016
Мазмны
Кіріспе...........................................................................................................3-4
І ТАРАУ
Елім-ай жыры туралы млімет
ІІ ТАРАУ
Жырды шыутарихы туралы кзарастар
2.1. Брібай Кртен. «Елім-ай» дастаны................................7-8
2.2. Абай Тасболатов. «Есімдері ел есінде»..................9-10
орытынды.................................................................................................11
Пайдаланан дебиеттер тізімі.........................................................................12
Ылыми жмысты аннотациясы
1. Атауы: «Елім-ай жырыны шыу тарихы»
2. Жмыс секциясы: Тарих
Жобаны сипаттамасы:
1. ылыми жмысты масаты: аза халыны дебиет жне музыка неріні туындысы жайлы , бізге дейін белгісіз болып келген тстары жайлы айта отырып, бл дастанны аншалыты нды екенін тсіндіру;келер рпаты бойында патриотты, з лтына жанашырлы асиетін дарыту.
2. Жасалан зерттеулерді дістері: Таырыпты жаа кзарас трысынан саралауда азіргі кезеде алыптасан объективтік жне сыни талдау мен сыни зерделеу тсілдер олданылды. Сондай-а жмыста тарихи зерттеуді жалпы ылыми дістері мен талдау тсілдері, азіргі тарих ылымында алыптасып келе жатан жаа баыттаы ты ой-тжырымдар мен лтты трыдаы кзарастар басшылыа алынды.
3. ылыми зерттеуді негізгі нтижелері:
ылыми: аталмыш таырыпты масатын іске асыру трысынан пайдаланылан деректер мазмнындаы мліметтерді талдап, нтижесінде белгілі бір орытындылара келу.
Тжірибелік: зерттеу жмысын ауымды зерттеуден ткізіп, орытындыларын аза мдениетіні кне заман кезеіне енгізу, ластырып, ауымды зерттеуден ткізіп, орытындыларын аза оамында орнын анытау кезінде туындаан зекті мселелерін зерттеуде олдану, кейін оулытара енгізіп, болаша жастарды оытуда пайдалану.
І тарау . Елім-ай жыры туралы млімет.
Елім-Ай - жоар шапыншылыыны ауыр кезеіндегі (1723-1725 ) аза халыны басына тнген ауіп-атер, азап-иыншылыты, боскан елді м-зарын толайтын тарихи сазды ле. Ол соы кездерге дейін "халы леі" деп танылып келді. Кейінгі зерттеулерде оны наты авторы - ожаберген жырау Толыбайлы делінеді. "аратауды басынан кш келеді" леін е алаш рет баспасзде жариялаан - М.Тынышбаев. Бл жырды кейінірек А.Байтрсынлы, Ж.Доскараев, .Кекілбаев пен М.Маауиндер де жариялаан. Фольклор- танушы М.Оразаев тапсыран нсканы Ы.Дуйсенбаев зерттеген. Осы тарихи ле туралы С.Сейфуллин, .Жмалиев, Н.С.Смирнова, Б.Уакатов, Г.Турсыновалар маалалар жазды. Кейбір зерттеулерде (М.Оразаев нскасында) жырды авторы ретінде арын Топыш акынны аты аталады, алайда мндай кісі туралы дерек жок. Жыр зіні жрек тербейтін мазмнымен катар, демі де уезді уенге рылан.
аратауды басынан кш келеді,
Кшкен сайын бір тайла бос келеді.
Ел-жртынан айрылан жаман екен
ара кзден млтілдеп жас келеді –
деп ба-сталатын «Елім-ай» ніні шыанына 290 жылдан асты. Бл нді жне осы аттас кй мен тарихи дастанды халлымызды басынан ткен иын-ыстау «Атабан шбырынды, Алакл слама» кезінде шыаран ататы Толыбай сыншы лы ожаберген жырау (1663-1763) бабаныкі деген деректер бар.
«Елім-ай» дастаныны орны ерекше. Оны тек «дастан» деу аз сияты. Оны арнасы ке – лтты болу, болмауы, Отан тадыры. Бір асырлы тарихты саралап, лтты сан асырлы салт-санасын, мемлекет билеу жйесін баалап, жздеген мемлекет, скери, саяси айраткерлерін жеке-жеке даралап, дбірлеген оиалар болан жерді аралап жазылан лы эпопеялы туынды. «Елім-ай» шын мнінде лтты сананы биік шыы, лтты сергелдеге душар боландаы мы, болашаа лаш сілтеп, айсар, намысшыл азаты лт болмысын жаыртуа мтылысыны шаншыла атан айнар жыры да сыры. «Елім-ай» - лтымызды Илиада мен Одиссеясындай эпикалы мірше трагедиясы» - деген баа берді.
Орытынды
«Елім-ай» дастанында ана бкіл дуір суреттеледі. Жоар империясыны дуірлеп, кшею себептерін ашады. Екіншіден, жоарларды орыстар мен ытайлара ара сйегенін крсетеді. Орыс империясы зіне крші аза елін тыртып, жоарлара кіші зебірек жасауды йретіп, тыртып, екі тркітілді халытарды зара ырып салуына ммкіндік жасаанын ажайып суреттейді. шіншіден, трікпен, оан, Хиуа, Бхарды аза еліне деген астанды саясатын, збек пен тжікті жаттыын шкерелейді. Тртіншіден, з-Тукеден кейінгі аза хандыында болан текетірес, баталас берекесіздікті бетпердесін ашады. Бесіншіден, атабан шбырынды алай болды, халы алай, неге тозды деген сауалдара жауап береді.
Дастанны шыу тарихына байланысты бірнеше дау-дамайлар туып отыр. Бірі дастанды-халытікі десе, екіншісі- ожаберген жыраудікі деген пікірді станады.
Дастанды оып отыранда таы бір ааратынымыз, Туке хан тсында аза елшілеріні ару-жара сатып алу масатында Ресейге барандыы туралы деректер. Біра жоарды дейі айдап салып отыран орыстар келісім бермейді. ытай мемлекеті де ару беруден бас тартан. арулы алы скерге найза, ылыш, садапен арсы баран аза олы аяусыз таландалып, амалсыз шегінуге мжбр болады. Ал ойындаысы орындалан орыс саясаткерлері босап алан жерлерге мжытар мен скерилерді еркін оныстандырып, бекіністер салып жатты. згені олымен от ксеп, жазысыз халытарды ынадай ырып, жер бетінен із-тзсіз жойып жіберуді ашы масат еткен Ресейді анйлы арашылы саясаты бгінге дейін айтылмай келді.
орытындылай келе, азаты лан-асырлар бойы саталып келе жатан мдени тл туындысы – «Елім-ай» дастаны еш уаытта мытылмайтын ел басынан ткен аралы кезені символы, ескерткіші болып ала береді.