Биосфераны дамуы мен эволюцияны сипаты андай мысал келтірііз.

Биосфера бірден пайда болан жо. Ол те кне заманнан бері арай кні бгінге дейін біртіндеп дамып келеді. Биосфераны ертеден бері арай ралып келе жатанын длелдейтін палеонтологиялы материалдар арапайым тірі азаларды алдытары жер ыртысыны рбір абаттарынан табылады. Осы абаттара сйене отырып, алымдар биосфераны негізгі пайда болу жолдарын анытады. Биосфераны е бірінші заманы Архей деп аталады. Бл кезде биосфера андай жадайда дамыаны жне андай тірі азалар боланы туралы ешандай деректер жо. Протерозой эрасы – биосфераны екінші дуірі боп есептеледі. Бл заман 700 млн жыл бойына созылан. Протерозойда тірі азаны арапайым трлері тіршілік еткен. Оларды сол дуірде таса жабысан алдытары ртрлі тау жыныстарынан азіргі кезде де байалады. Биосфераны Палеозой эрасы немесе ертедегі тіршілік кезеі. Бл дуір шамамен аланда бдан 570 млн жыл брын басталып, 300 млн жыла созылан. Бл эра кембрий, ордовик, силур, девон, карбон жне пермь дуірлері болып бірнешеге блінеді.

Трттік дуір жер бетінде тіршілік дамуыны аыры жне е ыса дуірі болып саналады. затыы 1 млн жылдай ана болды. Бл дуірге тн жадай – сол суы кезедер жне мз дуірі жылы ылалды ауа райымен алмасып отыраны байалады. йткені сімдік лемі мен жер ыртысыны даму процесі біркелкі емес. Мздар жер бетін басан кезде жылылыты сйетін сімдіктер отстікке арай ыысып кетті. Бірте-бірте ауа райы жылынып, сімдіктерді суіне олайлы жадайлар туды.

Эволюция (лат. evolutіo – рлеу, ркендеу), биологияда – тірі табиатты айта айналып келмейтін жне тура баытталан тарихи дамуы. Эволюциялы ілім жасауда Чарльз Дарвинны ебегі зор. Ол ашан е маызды жаалыа дейін кптеген алымдарды ебегі болды. Эволюциялы дерістер зандылыы те крделі жне алымдар кні бгінге дейін толы анытай алан жо. Алайда эволюцияны неге жретіні бізге натылы белгілі.

Эволюция терминін алашы рет швейцарлы табиаттанушы жне философы Шарль Бонне 1762 жылы эмбриологияа арналан ебектерінде пайдаланды. Эволюция былысы тіршілік дегейлеріні барлы сатыларында (молекула дегейден биосфералы дегейге дейін) байалып, немі рылысы мен атаратын ызметтерінде брын болмаан жаа рылымдар мен оларды жаа ызметімен ерекшеленеді. Эволюцияны е арапайым дегейі – мутациялы згерістер болып есептелінеді. Табии срыпталу кезінде мутация арылы пайда болан жаа белгілер мен асиеттер организмдерді жаа орта жадайларына бейімделуіне жадай жасайды. Е алашы Эволюциялы процестер тіршілікті популяция дегейінде пайда болады. Бл кезде организмдерді генотипі згереді.

 

 

20)Срыпталу, згергіштік ,тымуалаушылы задылытарына тоталужне ДН

Табии срыпталу жне тым уалау згергіштігі. Оларды типтері, зара рекеттесуі жне нтижелеріолдан срыптау жне табии срыпталу.

Табии срыпталу табии популяциялара тн деріс. олдан срыптауды адам з мддесі шін жргізеді. Чарлз Дарвин теориясыны пайда болуына тарихи алдын ала жадайларды бірі XIX асырды басы мен ортасында Англиядаы нерксіптік ткеріс болды. Сол кезде ауыл шаруашылы ндіріс тыш рынокты талабына тез жне тиімді жауап айтаруа йренді. й хайуанаттарыны жаа олтымдары жне сімдіктер жаа іріктемелері кптеп шыарылды. Сонымен бірге ндірушілер бір маусымда алаан белгілері бар жануарларды немесе сімдіктерді шыаруа ол жеткізді. Бдан со глдерді ажап тсі мен пішіндері снге айнала салысымен алаан белгілері бар толып жатан сімдіктер кермелерден орын алды. Жылма-жыл орасан осымша салмак беретін ірі араларды бірегей олтымдары шыарылды.Срыптау - бл адам басаратын эволюция. Сендер кестені талдау арылы олдан срыптауды адам рекетіні нтижесі екеніне кз жеткізідер. Адам андай да бір іріктемені шыару шін пайдаланатын белгілер даратарды жалпы тіршілікке бейімділігін едуір тмендете алады. Кптеген олтымды иттерде иммунитет лсіреп, ауруа кбірек шалдыады. Алайда адам оларды ата тектерін тіршілікке бейімділік дрежесі бойынша емес, сырты бітім сапасы бойынша срыптады. Мдени сімдіктерді барлы трлері адам араласпаса, тіршілік шін кресте здеріні жабайы туыстарынан тылады. Олар жеміс млшері немесе гліні снділігі, таы баса белгілері бойынша срыпталды. Адам жаымсыз белгілері бар есімдіктерді іс жзінде кбеюден немі толы аыс алдырады. Срыптау трлерін салыстыруалайтын тауытан мол жмырта алуды ойлаан зоотехник немесе срыптамашы жадайыны андай екенін елестетуді зі иын. Тек жаымсыз белгілері бар даратарды атыстырмай, толы шыарып тастау арылы ана те шапша жылдамдыкпен олдан срыптауа ммкіндік болады. Алайда жылдамды, шін генетикалы дербестікті тмендетіп алуа тура келеді. й хайуанаттары олтымыны кепшілігі, кптеген сімдік іріктемелері трізді зара ойдаыдай жптаса (шаылыса) алады. Атап айтанда шаылыстырудан пайдалы сапалары йлескен жаа олтым немесе іріктеме калыптасады. Тым уалау згергіштігі кезінде дара з туыстастарынан ана ерекшеленіп оймай, осы згерістерді тым уалауа береді. згергіштікті бл трі азаны тым уалау белгілеріне атысымен байланысты. Ол еселену немесе мейозды жрісі бзылан кездейсо рдістер нтижесінде жне жаадан тым уалау крініс берген кезде мутациялы езгеріс болады. Сондай-а ата-енелері жне ата тектеріні гендері мен белгілері жаадан йлескенде йлесімді (комбинативной) тым уалау згергіштігі пайда болады.Тым уалау згергіштігінен баса модификациялы та згергіштік бар. Мндай кезде езгеріс ДН молекулаларына - гендер мен хромосомалара атысы болмайды. Жаа тым уалау асиеттері пайда болады. Ата-енелерінде брыннан бар жне оларды ата тектерінщ гендері мен белгілері рпатарында рамаланан болса, онда ол уйлесімді згергіштік болады.Тым уалау згергіштігінен баса модификациялы тым уаламайтын езгергіштік те болады. Ондайда ДН молекуласына - гендер мен хромосомалара згерісті катысы болмайды. згергіштік срыптауа материал жеткізіп береді. зірге тіпті бір тр дарактарыны згергіштігі болып трса да жыныстары жне жастары брібір біркелкі болмайды. Демек жабайы табиатта даратарды біреуі жасы, екіншілері нашар бейімделеді. Сйтіп срыптау айсысында тым уалау сапасы жасы болса, сонымен бірге сапасы нашарларды жойып, даратарды кбеюін сатап алады.Дезоксирибонуклеин ышылы (ДН) – барлы тірі клеткаларды негізгі генетикалы материалы болып табылатын крделі биополимер. ДН-ны негізгі рылымды бірлігі – ш бліктен ралан нуклеотид. Бірінші блігі – дезоксирибоза (бескміртекті ант); екіншісі – пуриндік негіздер: аденин (А) мен гуанин (Г) жне пиримидиндік негіздер: тимин (Т) мен цитозин (Ц); шіншісі – фосфор ышылыны алдыы. Нуклеин ышылдарында мономерлік алдытар (нуклеотидтер) зара фосфодиэфирлік байланыспен байланысан. ДН барлы тірі организмдерді болаша рпаыны рылысы, дамуы жне жеке белгілері туралы биол. мліметті сатап, оларды жаадан пайда болатын клеткалара блжытпай «жазу» жйесіні негізі болып табылады. 1940 жылды аяында америкалы биохимик Э.Чаргафф (1905 ж.т.) р трлі организмдерді ДН молекуласына талдау жасап, оны рамындаы А мен Т, Г мен Ц негіздеріні молярлы млшері те екенін крсетті (бны Чаргафф ережесі деп атайды). 1952 ж. аылшын биофизигі М.Уилкинс (1916 ж.т.) жне т.б. алымдар рентгендік талдау арылы ДН молекуласы рылымыны спираль бойынша о жа оралымын (В – ДН), ал 1979 ж. америкалы алым А.Рич (1929 ж.т.) молекула рылымыны сол жа оралымын (Z – ДН) ашты. Азотты негіздер спираль осіне перпендикуляр трінде орналасады. ДН-ны ш сатылы рылымыны кеістіктік моделін алаш рет 1953 ж. америкалы алым Д.Уотсон (1928 ж.т.) мен аылшын биологы Фрэнсис КрикФ.Крик (1916 ж.т.) жасады. Модель бойынша ДН молекуласы ос тізбектен рылан. ос тізбек бір-бірімен азотты негіздер арасында пайда болатын сутекті байланыстар арылы жаласады. Бл ос тізбекті негіздерге комплементарлы (сас) принцип тн, яни аденинге детте тимин, ал гуанинге цитозин сйкес келеді. ДН-ны бір-біріне арама-арсы баытталан екі спиральді полинуклеотидті тізбегі бір осьті айнала оралып жатады. Уотсон мен Крик моделіні кмегімен ДН-ны здігінен екі еселену (репликация) асиеті ашылды. Осы жаалытары шін Уотсона, Крикке жне Уилкинске Нобель сыйлыы берілді (1962). Екі еселену кезінде комплементарлы орналасан азотты негіздерді сутекті байланысы зіліп, ДН жіпшелері екіге ажырайды да, екі сас спиральді ДН тізбегі пайда болады. ДН-ны екі еселенуіні мндай процесі жартылай консервативтік деп аталады, себебі жаа тзілген ДН молекуласында бір тізбек брыны болады да, екінші тізбек жаадан тзіледі. Осыны нтижесінде организмні барлы клеткаларындаы генетик. материал згеріссіз алады. Бл ыл. жетістіктер тірі организмні тым уалаушылыы мен згергіштігін молек. дегейде тсіндіруге жол ашты