Homo туыстастыыны эволюциясы

 

Саналы адам -

(лат. Homo sapiens; кейде Хомо Сапиенс деп айтылады - Сторектілер класыны Приматтар отрядыны гоминидтер тымдасыны Адамдар тегіні жалыз биологиялы трі.

Ислам бойынша Адамды Алла таала топыратан жаратан. Батыс елдерінде лі ара-айшылыа толы эволюциялы теориясын станады, оан сйкес адам — тірі жйелер эволюциясыны дамуыны е жоары сатысы.

Адамны табиаты жне жаратылысы осы кнге дейін философиялы жне діни атысты негізгі таырыбы болып келе жатыр.

Аылшын ылымы Чарльз Дарвин 1871 ж. шыан «Адамны тегі жне жынысты срыпталу» деген ебегінде: «Адам жануарлар леміні эволюциялы дамуы нтижесінде пайда болды», — деп длелдеген.

Шебер адам (лат. Homo habilis) — ебекке бейімі бар, адам таылеттес е уелгі тіршілік иесі. Оны сйектеріні алдытары шыыс Африкадан табылан. ылымда «Homo habilis» («шебер адам») деп аталып кеткен ол осыдан 1 миллион 750 мы жыл брын мір срген. Оны миыны аумаы 652 см³, яни ертедегі маймылды миынан жептуір клемді де салматы болан. «Шебер адамны» ебек ралы малта тасты сындырылан трлеріні ырлары пыша сияты ткір болып, кесу шін пайдаланылан.

Бл кне адамдар трі шамамен бдан 1,2-1,6 млн жыл брын пайда болды. Питекантроптар Африка шегінен шыып, адамдарды таралу аймаын кеейтіп, Еуропа жне Азияа орналасты. Олар біртіндеп згере жне бден жетіліп, миллиондаан жылдардан астам мір срді. Бдан тр бсекелестікте ттеп бере алмай, тіршілік шін кресте жеіліс тапты деуге болмайды. Ол кне адамдарды едуір ала басан трлері неандерталдытара бастама болды.

Кдімгідей тік жруге байланысты питекантроптарды каасында маызды згерістер болды. Ая басында кмбезпайда болды. Жамбас пішіні табака кбірек сас бола бастады. Питекантроптар шапша жріп, алыстау ашытыка жете алды. Осыан орай питекантроптар homo erectus немесе тік жретін адам деп аталды.

Австралопитек (лат. «australis» — отстік, грек, «pitekos» — маймыл) — адамны ары тегі. Австралопитекді аалары алаш 1924 ж. Отстік Африкадаы Калахари шлінде, Таунгс маынан табылан. Кейін Шыыс жне Ортлы Африканы баса да жерлерінен бас сйек алдытары табылды. Австралопитектерді аылшын алымдары Р. Дарт (1924 ж.), М. Лики, Л. Лики (1959—1962 ж.), американ антропологтары Д. Джохансон, М. Иди (1959—1962 ж.) зерттеген. Австралопитекті бойлары аласа, бас сйегі мен миы шаындау (500—600 см³), жа сйектері лкен, кздеріні айналасы шыр, мандайы ке, саусатары стауа икемді болан.

 

Бл ретте егер hомо сапиенс биологиялы эволюционизм задылытарыны негізінде дамымаан болса, алайша кроманьондытар соншалыты морфологиялы трлі нсілдерге ажырап кетті деген сауал туындайды. Мселе мынада: ара тері ультрафиолеттік нрланудан жасыра орайды, ал а тсті тері – Д витаминні синтезденуін амтамасыз етеді. ара тнділер мен а тсті адамдарды айырмашылытарын осымен тсіндіруге болады. Дарвин адамды нсілдерді алыптастыруда жынысты срыпталу анытаушы рл атарады деп есептеген. Бл трыда Я.Я.Рогинский мен М.Г.Левин «алашы ауымды оамдаы е кшті еркектер е сйкімді йелдерді здеріне тадап алан. Мндай ер адамдарды рпатары кп санды болан. Аырында, жынысты срыпталуды нтижесінде тайпа типі алыптасан болуы керек» – деп, болжамдайды[3].

Жаа заманда оршаан ортаа туелді болмастан мір срген адамдарды жиынтыталан нсілдік белгілеріні бейімделу шін маызы болмай алды. Алайда, этникалы здік сана мен жынысты срыпталу дерістері жинаталан биологиялы айырмашылытарды араласуына жол бермеді. Табии срыпталу тек мемлекеттік рылымны алыптасуына байланысты ана рлін жоалта бастаан. Адамны саналы жне масата аратылан ебегіні де маызы зор болды. Сонымен, зерттеушілер бастапы замандарда ана табии жне жынысты срыпталу серіні жептуір боландыын мойындайды. Айта кету керек, адамзат биологиялы тіршілік иесі боландытан, табиатпен байланысын зген жо. Сонымен бірге адам баласы саналы тіршілік иесі боландытан, моралды асиеттерін жоалтпауы тиіс. Табиат технократты даойлыты кешірмейді. «Бейімділікке абілет танытпаан нсілдерді» жоюа аратылан ресми мемлекеттік саясат та, анауды атау шін ебек жазан алымдар (Спенсер) да леуметтік дарвинизм тжырымдамасын ту етіп ктеруде.

 

32.Адамны тарихи дамуындаы биологиялы жне леуметтік факторларды сипаттаыз(филогенез)

 

Адам азасы баса тірі азалар сияты зіні биологиялы ажеттілігін анааттандыруа мтылады. Осы арылы аза зіні ішкі ортасыны тратылыын сатап отырады. Адам азасы з ажетін анааттандыру шін немі таматанады, тыныс алады жне т.б. Соан байланысты седі, дамиды жне тіршілігін жаластырады. Адам оамдаы з мінез-лыы аркылы леуметтік жне рухани ажетін анааттандырады. Мндай ажеттіктерге ебек етуі, білім алуы, шыармашылы жмысы, білгенін басалара йретуі жне т.б. жатады. Адам з ажеттіліктерін анааттандыру шін міндетті трде алдына масат ояды. Ішкі сезімге беріліп, ойлайды, иялданады, есіне тсіреді. Мны брі р адамны жеке ішкі сезімі арылы миында алдын ала бейнеленеді. Блар адамны психикасына тн асиеттер. И. М. Сеченов адам психикасы мен жоары жйке ызметіні рефлекстік сипатыны састыына ерекше мн берді. Психология ылымыны физиологиямен те тыыз байланысты екенін атап крсетті.

рбір адам белгілі бір леуметтік ортада тіршілік ететіндіктен, сол ортаны тыныс-тіршілігімен санасады. Адам оамда баса адамдармен арым-атынас жасамай, мір сре алмайды. Отбасында, жымда, оамда тіршілік етіп, сол аркылы психикасы алыптасады. Осындай арым-атынасты нтижесінде рбір адам жеке тла ретінде мір среді. Адамны психикасыны алыптасуында сзді де маызы зор. з ажетін анааттандыру масатында алыптасан крделі психикалы жне физиологиялы дерістер жиынтыы - мінез-лыты білдіреді

Адамны мінез-лыын жне жануарларды мінез-ылыын зерттейтін ылымды этология (гр. «еtоs» - мінез, «logos» - ілім) дейді. Рефлекс — жйке ызметіні негізі, оны трлері. Адам денесіндегі барлы тіршілік дерістерді тікелей жйке жйесіні басаруымен жретіні здеріе белгілі (жйке жйесін, рефлексті естеріе тсірідер). Азаа сырты жне ішкі ортаны згерістері тітіркендіргіш ретінде сер етіп, рефлекс пайда болады. Рефлекс арылы аза немі згеріп тратын сырты ортаны згерістеріне бейімделеді. Ішкі мшелермен мшелер жйелері ызметтеріні йлесімді жруі рефлекс арылы реттеледі. Рефлекс кезінде лкен ми сыарларыны ыртысында сырты жне ішкі ортадан келетін тітіркендіргіштерді сері талданады. Рефлекс ымын ылыма алаш рет егізген француз алымы - Р.Декарт (1596-1650).

Рефлекстерді шыу тегіне сйкес шартсыз жне шартты рефлекстер деп екі топа бледі. Шартсыз рефлекс орталы жйке жйесіні тменгі блімдері (жлын, сопаша, ортаы ми, мишы) арылы жзеге асады. Алдыы миды лкен ми сыарлары алып тасталан жануарларда шартсыз рефлекс саталады. Шартсыз рефлекстер адамны жасына сйкес немі згеріп отырады. Туа пайда болан ретті тізбек арылы бірімен-бірі байланысан шартсыз рефлекстер жиынтыы - тйсік - инстинкт (лат. «instictus» - тйсіну) деп аталады. Тйсік - едуір крделі мінез-лыты бір трі. Тйсік кбінесе топтасып тіршілік ететін бунаденелілерде де айын байалады. Тйсік арылы азаны ішкі ортасыны ажеті анааттандырылады.

 

33 Адамны жеке басыны дамуындаы биологиялы жне леуметтік факторларды атаыз (онтогенез)

Адмны жеке басыны дамуындаы биологиялы факторлармен леуметтік факторларды алатын орны мен рлі жайлы трліше пікірлер болад жне азір де бар. Мселен: Ч. Дарвинні Ілімін насихаттауда кп ебек сіірген неміс биологы Геккель адам мен оамны дамуын негізінен анытаушы биологиялы фаторлар, ал оам дамуымен адам эволюциясыны озаушы кші тіршілік шін крес жне табии срыпталу деп есептеді. Сондытанда дл осындай зараса негізделген леуметтік дарвинизмні тууын кбінесе Геккельді есімімен байланыстырады.
1869ж. Евгеника іліміні принциптеріні тыш тжырымдаан Ф. Гальтон деген Дарвинні немере інісі екенін жоарыда ескрткенбіз. Сол Гальтон адамны болаша рпатарыны тым уалаушы сапаларын (денсаулыын, дарындылыын,аыл-ой абілеттерін) жасартуа серін тигізетін факторларды зерттеуді сынды. Сонымен бірге озат ойлы алымдар евгениканы алдына гуманистік масаттар ойан болатын біра оны идеялары кп жадайларда нсілшілдікті, атап айтанда фашистік нсілшілдік атап айтанда фашистік нсілшілдік теорияларды актау шін пайдаланылады. азіргі заманы ылымда евгениканы кптеген проблемалары, медициналы генетика саласында шешімін табуда.
Фашизм жеілгеннен кейін трлі нсілдерді зара осылысуы зиянды болуы былай трсын, айта биологиялы жаынан пайдалы екендігін длелдеген ебектер щыа бастады. 1950 жне 1951 жылдары ЮНЕСКО-ны барлы нсілдеріні тедігін жариялаан Млемдеріні зор иаызы болды, йткені оларда трлі нсілдерді аыл-ой абілетіні р-трлі екндігін крсететін ылыми млеметтері жо екендігі, сондытан нсіл аралы неке ауіпсіз екені айтылан.
Дегенмен, трлі нсілдер арасында трлі генетикалы айырмащылытар бар, негрлерді аыл-ой коэфиценті тмен, йткні аыл-ой абілетіні коэфиценті тым уалау арылы, нсілі арылы аныталады деп насихаттаушы ебектер ліге дейін шыуда. Шындыында, наыз ылыми, жан-жатыда тере зерттелген ебектер генотипті ерекшеліктері нсілдік дегейде емес, жеке адамды дегейде крінетінін длелдеді. рбір адамны генотипі — р-трлі, ерекше (тек бір рытас егіздерде ана генотип бірдей болады). Аыл-ой коэфицентіндегі айырмашылы тек тым алауа байланысты емес, сырты орта жадайларына да байланысты. Р. Иннес деген белгілі оамды негр айраткері дамыан индустриялуы Солтстік АШ-ты негірлеріні жне дамымаан ауыл шаруашылыты Отстік АШ-ты а нсілдеріні аыл-ой абілетіні дегейі жоары екні аныталан. Фенотип –организмні жеке даму барысында алыптасан барлы асиет, белгілеріні жиынтыы.
Фенотип организмні дамуы іске асатын сырты ортамен зара рекеттесуіне байланысты айындалады. Генотиптен фенотипті айырмашылыы сол, фенотип организмні бкіл мір бойында згереді. Сйтіп, фенотип генотиппен сырты ортадан туелді болады. Бл рытас егіздердегідей, бірдей генотиптер трліше ортаа тап болса, трліше фенотиптер беруі ммкін. Фенотипке сер ететін факторларды брін ескере отырып, адамны фенотипін ратын бірнеше элементтерді атауа болады:
А) гендерде хабарланан биологиялы нышандар;
) табии жне леуметтік орта;
б) жеке адамны іс-рекеті ;
в) аыл-ой (сана, ойлау).
Адамны фенотипіні рылысы крделі екендігін негізге ала отырып, жоарыда аталан евгеника ылымыны пні тек бірінші ана элемент екенін, яни гендердегі биологиялы нышандар ана екенін атап крсеткен жн. Евгениканы кілдері дл осы биологиялы факторды асыра дріптейді. Фенотипті леуметтік факторлары оларды назарынан млдем тыс алан. Бл теорияны жатаушыларды ателігі міне осында жатыр.
Тым уалау мен ортаны адам дамуындаы зара арым-атынасы дам міріні бкіл нбойында болады. Алайда организмні алыптасу кезедерінде: рыты сіп-нуі, баланы емшектегі кезінде, сбилік, балалы, жас спірімдік кездерінде оны маызы ерекше болады. Міне дл осы кезедерде адам тласыны алыптасуы мен дамуы айрыша кшті болады.
Тым уалау организмі андай болуы ммкін екенін анытайды, біра адам екі факторды-тым уалауды да, ортаны да бір мезгілде бірдей сер етуі нтижесінде дамиды. Адамны бейімбелуі тым уалаудыы екі программасыны: биологиялы жне леуметтік програмаларды серінен жзеге асатыны кпшілік мойындайтын аиата айналады. Кез-келген жеке адамны барлы асиеттерімен белгілері, сонымен оны генотипі мен ортаны зара рекеттесуіні нтижесі болып табыладыекен, тек аныны группасы, сауса табалары сияты биологиялы асиеттері ана ортаны серіне кнбейді. Сондытан рбір адам рі табиатты блігі, рі оамды дамуды жемісі.