Табиаттаы тербелістер мен толындар

1. Тербеліс деп – белгілі бір уаыт аралыында айталанып тратын озалыстара айтылады. Мысалы, кнні шыуы мен батуы, саатты магнитіні тербелісі, айнымалы электр тоы, электромагниттік толындар, атты денедегі молекуланы тербелісі жне т.с.с. Тербелістерді толы сипаттау шін: период, жиілік, амплитуда, координата кшу жылдамдыы, деуі, энергиялары, деген физикалы шамалар істетіледі. Тербелістер здеріні табиатына арай: еркін гормониялы тербеліс, шетін тербелістер, релаксион – синусоида емес тербелістер, мжбрленген тербелістер, автотербеліске блінеді. Толын деп – тербелістерді таралу процесіне айтылады. Олар не тербелуіне жне ай жерде таралуына сйкес трлі табиатты болады. Мысалы, серпімді ортадаы дыбыс толындары, су бетіндегі толындар, вакуумдаы немесе заттаы электромагниттік толындар жне т.б.

Толындарды сипаттау шін: толын зындыы, период, жиілік, таралу жылдамдыы, координатаны жылжуы, энергия, амплитуда жне т.б. физикалы шамаларды білуіміз керек.

Толындар трі: клдене жне ума толындар, трын толындар болып блінеді.

Электромагниттік толындар — байланыс тізбегін райтын екі сымны арасындаы электрлік жне магниттік рістер бір-бірімен белгілі бір электромагниттік энергия млшерінде байланыста болатын толын.

Клдене толын негізгі толын болып саналады. Ол клдене Е толыны мен Н толынынан трады. Сым бойымен баытталан толындар болмайды. Клдене толын сымды байланыс жолымен жиілік ауымы шектелген сигналдарды тарату шін пайдаланылады. Яни, симметриялы немесе коаксиал жптарымен берілетін токты негізі ткізгіштік ток боланда пайдаланылады.

Электрлік Е мен магниттік толындар жоары ретті толындар болып саналады. Оларда клдене электр жне магнит рістерден баса бір-бірден электрлік немесе магниттік бойлы толындар болады. Мндай толындар те жоары жиілік диапазонда ыздырылады. Ондаы токты негізі ткізгіштік ток емес диэлектрлік ыыстыру тогы болады.

Аралас толындарда барлыгы алты (ш координатта) толын компоненттері болады. Мндай аралас толындарга диэлектрлік толын жолдардагы жне суле тарататын жарыжол (сулежол) толындары жатады.]

Электромагниттік толындардьщ толын зьшдыы, Т периоды, с жылдамдыы, v тербеліс жиілігі арасындаы атынастар механикалы толындардаы сияты згеріссіз калады: = cT = c/v.

 

 

Жарыты толынды – корпускулалы дуализмі. Жарыты толынды асиеттері: Интерференция, дифракция, дисфарция, поляризация.

Жары – уатты бір трі. Осыны арасында тірі жаратылыстарды барлыы, оны ішінде адам баласы да айналасындаы лемді кре алады. Жарыты зі кзге крінбейді,алайда зі баса заттарды барлыына круіне себепші болады. Жары дегеніміз электромагниттік толындарды бір трі. Нейтрондарды, атомдарды жне молекулаларды да дифракциясын анытауа арналан тжірбиелік жмыстар жргізілді. Тжірбиелік барлы нтижелер Луи де Бройльді гипотезасын растады. Сонымен, жары блшек ретінде де, толын ретінде де рекет ете алады, басаша айтанда, жары дуализм абілетіне Ие . Жары дифракциясы – жары толындарыны млшері сол толындарды зындыымен арайлас тосауылды (тар саылау, жіішке сым, т.б.) орап ту былысы. Жары дифракциясы болу шін жары тскен денені айын шекарасы болуы тиіс. Дифракция жарыа ана тн емес, баса да толынды процестерде де байалады (мысалы, механикалы толындарды жолында кездескен тосауылды орап туі, т.б.). Жары дифракциясы кезінде жарыты тзу сызы бойымен таралу заы, яни геометриялы оптиканы негізгі задары бзылады. Жары толындарыны зындыы те ыса боландытан, алыпты жадайда жары дифракциясы байалмайды. Жары дифракциясы – жарыты толынды асиетін длелдейтін негізгі былыстарды бірі. Бл былысты 17-асырда италиялы физик жне астроном Франческо Гримальди ашты, ал оны француз физигі Огюстен Жан Френель тсіндірді.

Жары интерференциясы – жары толындарыны абаттасуы нтижесінде бірін-бірі кшейтуі немесе лсіретуі. Жары интерференциясына атысты кейбір былыстарды Исаак Ньютон баылаан. Біра ол зіні корпускулалы теориясы трысынан бл былысты тсіндіре алмады. 19-асырды басында аылшын алымы Томас Юнг жне француз физигі Огюстен Френель жары интерференциясын толынды былыс ретінде тсіндірді. Кез келген жары толындары абаттасанда интерференция былысы байалмайды. Тек когерентті толындар ана интерференцияланады. Жары интерференциясыны кмегімен жары толындарыны зындыы лшенеді, спектр сызытарыны нзік тзілісі зерттеледі, затты тыыздыы мен сыну крсеткіші трізді асиеттері аныталады.

Жарыты поляризациясы- жарыты полярлануы.Жарыты полярлануы – жары толыныны электр жне магнит рістері кернеуліктері векторларыны жары суле жазытыына перпендикуляр жазытыта бадарлануыны реттелуі.Жарыты полярлануын полярланан приборлар,поляроидтар, т.б. арылы алуа болады. Жарыты полярлануы зат рылысыны кейбір ерекшеліктерін тсіндіруге ммкіндік береді. «Жарыты полярлануы» ымын И.Ньютон енгізген.(1704-1706)