Жаратылыстану – табиат туралы ылымдарды кешені
Жаратылыстану ылымдары — табиатты зерттеумен айналысатын ылымдарды жиынты атауы; табиат былыстары мен оларды дамуыны жалпы задарын танумен шылданатын ылымдар жйесі. Еуропада айта рлеу кезеінде (15 -ды 2-жартысы) табиатты жете зерттеуге байланысты алыптасты. Кейін, 18 -да Жаратылыстану ылымдары бірыай жйеге келтірілді. Жаратылыстану ауымы трлі табиат нысандарын (арышты жйеден бастап микродниеге дейін), дниені жалпы асиеті мен рылымын, тірі табиатты, бізді планетамыздан тыс жатан нысандарды, сондай-а, Жерді амтиды. Жаратылыстану ылымдары біріншіден, ылыми длдігімен жне жйелілігімен, екіншіден, табиат орларын пайдалану ралы ретіндегі зіні практикалы мнімен ерекшеленеді
2.Жаратылыстану ылымдары саласындаы зерттеулерді дістері
Жаратылыстануа енетін ылымдар былайша топтастырылады:
1) физика, химия;
2) биология, ботаника, зоология;
3) анатомия, физиология, генетика;
4) геология, минералогия, палеонтология, метеорология, география (физикалы);
5) астрономия (астрофизика жне астрохимия). Кейбір табиат зерттеуші алымдар математиканы Жаратылыстану ылымдарына жатызбайды, біра, осы ылымдарды таным ралы ретінде арастырады. Жаратылыстану ылымдарын зерттелу дісіне арай наыз деректер мен байланыстарды зерттей отырып, ережелер мен задарды орытып шыаратын сипаттаушы жне дерекпен байланысты математикалы формалармен толытырып отыратын дл ылымдар деп ажыратады. Табиат туралы наты ылым зерттеулермен шектелсе, олданбалы ылым (медицина, ауыл шарушылыы, орман шаруашылыы жне техника ылымдарын жалпы аланда) ылыми зерттеулерді жне табиатты згертуге пайдаланылады.
3.ылым – адамзат мдениетіні маызды блігі
ылым (араб.: (ілім)— білім, тану; лат. scientia — білім) — жалпы маынасы: жйелік білім мен тжірибе. Арнайы маынасы — ылыми жолмен жинаталан білім жйесі, сонымен атар зерттеумен келген ретті білім жинаы.
ылым – адамны табиат пен оам туралы объективті білімін алыптастыруа ммкіндік беретін танымыны е жоары пішімі, оны практикалы ызметіні бір саласы. Адамзат оамыны дамуы барысында ылым сол оамны маызды леуметтік институтына жне тікелей ндірістік кшіне айналды. ылымны басты масаты – ылым задарыны негізінде ашылып отыран болмыс былысы мен процесін болжау, тсіндіру жне жйелеп мазмндап беру.
Негізінен ылымдарды екі саната бледі:
Жаратылыс былыстарын (биологиялы мірді оса) зерттейтін жаратылыстану ылымдары жне
Адамзат мірі мен оамдарын зерттейтін гуманитарлы ылымдар.
Бл санаттар эмпирикалы ылымдар болып табылады, яни ондаы білім табиатта круге жне зерттеушілерді лдебір шарттарда тжірибе арылы тексеруге болатын былыстара негізделген.
азастанда ылымды йымдастыру алашыда р трлі ылыми-зерттеу мекемелерінде жне біратар жоары оу орындарында шашыраы кйде жргізілді. 1945 ж. азастан ылым академиясы рыланнан кейін, ылыми-зерттеу институттарыны бірыай ттас жйесі алыптасты. ылым академиясы рыланнан бергі уаытта онда лкен зерттеу жмыстары жргізілді; ндіріске нды жаалытар енгізілді.[1]
4.Жаратылыстануды антика дуірінен бгінгі кндерге дейінгі даму тарихы
Ертеде ылыми деректерді аздыынан тіршілікті пайда болуы туралы трлі кзарастар алыптасты. Ежелгі грек философы Аристотель (б.з.д. IV .) бит — еттен, андала — жануар шырынынан, шбалша — балшытан пайда болады деген кзарасты станды.
Грек философиясыны негізін салушылар Фалес жне т.б., органикалы дниені негізін оршаан ортадаы р трлі заттардан іздеді. Фалес ондай негізгі зат су деп есептеді жне содан здігінен тіршілік пайда болды деп корытынды жасады. Орта асырларда да ылыми деректерді жинаталуына арамастан тіршілікті пайда болуы жайлы трлі кзарастар орын алды. XVII асырды орта шеніне дейін тіршілік здігінен лі табиаттан пайда болады деген кзкарасты олдаушылар кп болды. Кейінгі кездегі микроскопты ашылуына байланысты азаларды рылысы жайындаы деректер натылана тсті. Осыан сйкес тіршілікті лі табиаттан пайда болуына кмн келтіретін тжірибелер жасала бастады.
Тіршілікті пия сырларын білу шін аылшын философы Ф.Бэкон (1561—1626 жж.) міндетті трде баылау, эксперимент жасап зерттеуді сынды. Осы сынысы арылы трлі діни сенімдерге батыл арсы шыты. алымны эксперимент жасап алынан деректерді талдап салыстыру керек деген кзарасы жаратылыстану ылымыны дамуына ерекше сер етті.
XVII асырды ортасында италиялы дрігер Франческо Реди (1626—1698 жж.) тжірибе жасап, тіршілік здігінен пайда болады деген теорияа карсы шыты. Ол 1668 жылы, трт ыдыса ет салып, оны ашы койды да, келесі трт ыдыстаы етті бетін дкемен жапты. Беті ашы ыдыстара шыбын жмырта саландытан, шыбындар сіп шыты, ал беті дкемен жабылан ыдыстардан шыбын шыан жо. Реди осы тжірибесі арылы шыбынны зі салан жмырталардан ана шыатынын, яни шыбынны здігінен пайда болмайтынын длелдеп берді.
5.азіргі жаратылыстанудаы тіршілікке атысты кзарастар
6.Тіршілікті пайда болуы жніндегі гипотезалар
Тіршілікті пайда болуы жайында, негізінен, бір-біріне арама- карсы екі кзкарас алыптасан. Оны
біріншісі — тіршілік лі табиаттан пайда болан деген абиогенездік теорияа келіп тіреледі.
Екінші кзарас — биогенездік теория. Бл кзарас бойынша тіршілікті здігінен пайда болуы ммкін емес. Тіршілікті пайда болуы жайындаы бл екі кзарас арасындаы зара келіспеушілік пікір осы кнге дейін жаласып келеді.
Тіршілікті здігінен пайда болмайтынын длелдеу шін 1860 жылы француз алымы, микробиолог Луи Пастер (1822—1895 жж.) арнайы тжірибе жасады. Ол шы латынны S-рпі трізді шыны ттікті олданды. Л.Пастер шыны ішіндегі оректік ортаны кайнатып, оны иір иінді ттікпен жаластырды да, ттікті шын ашы алдырды. Ттік ішіне ауаны еркін кіруіне ммкіндік жасалды. Микроорганизмдерді споралары шыны ттікті иір иініне жиналып, оректік ортаа тспегендіктен, шыны ішіндегі ерітінді за уаыт таза алпында саталды. Л.Пастер арапайым ана тжірибесі арылы аза тек тірі азадан ана пайда болады деген биогенездік теорияны дрыстыына кз жеткізді.
Абиогенез теориясын жатаушылар Л.Пастер тжірибесіні длелділігін мойындамады. Оларды бір тобы жер бетіндегі тіршілік мгілік рі оны жаратушы кш бар деген пікірді сынды. Бл кзкарас креационизм (латынша "creatio" — жаратушы) деп аталады. Осы кзарасты К.Линней, Ж.Кювье, т.б. колдады. Жер бетіне тіршілік тымы баса аламшарлардан метеориттер арылы немі таралып трады деген де кзарастар болды. бл кзарас ылымда панспермия теориясы (грекше "pan" — барлы жне "sperma" — тым) деген атпен белгілі. "Панспермия теориясын" 1865 жылы алаш неміс алымы Г.Рихтер сынан. Оны пікірі бойынша жер бетінде тіршілік бейорганикалы заттардан пайда болмайды, яни тіршілік баса аламшарлардан таралан. Бл кзарасты сол кездегі крнекті алымдар Г.Гельмгольц, Г.Томсон, С.Аррениус, П.Лазарев, т.б. олдады.
Тіршілік мгі, ол арыш кеістігінде кеінен таралан. XX асырды бас кезінде швед алымы С.Аррениус (1859—1927 жж.) панспермия тжырымын колдады. "Ол тіршілік арыш кеістігінде кн сулелеріні ысымы арылы бір аспан денелерінен екіншісіне ауысып отырады,"— деп тсіндірді. бл тжырымды олдаушылар тіршілік Жерге метеориттер арылы келуі ммкін деген пікірде болды.
Тіршілік жер бетінде мгілік деген теорияны 1880 жылы неміс алымы В. Прейер сынды. бл кзарасты аса крнекті орыс алымы В.И. Вернадский де жатады. бл теория: "Тірі организмдер мен лі табиатты арасында ешандай айырмашылы жо",— деген пікірге келіп тіреледі. Тіршілікті пайда болуы деген ым тікелей тірі азалар туралы деректерді кееюімен жене тередей тсуімен тыыз байланысты. Бл салада неміс алымы Э. Пфлюгерді (1875 ж.) нруызды заттарды шыу тегін зерттеуіні маызы зор. Ол нруызды цитоплазма рамыны негізгі блігі екендігіне ерекше мн беріп, тіршілікті пайда болуын материалистік трыдан тсіндіруге тырысты.
Жер бетінде тіршілікті пайда болуы туралы азіргі кездегі кзарас биопоэз теориясы деп аталады (биохимиялы эволюция теориясы деп те атайды). Бл теорияны 1947 жылы аылшын алымы Дж. Бернал сынды. Дж. Бернал биогенезді ш кезеін ажыратты. Оны
бірінші кезеі — биологиялы мономерлерді абиогендік жолмен пайда болуы.
Екінші кезеі — биологиялы полимерлерді тзілуі.
шінші кезеі — менбраналы рылымдар мен алашы азаларды (протобионттардьщ) пайда болуы.
азіргі кездегі биология ылымыны жетістіктеріне сйкес тіршілік деген ыма кптеген анытамалар беріліп жр. Соларды ішінде орыс алымы М.В.Волькенштейнніберген анытамасы ылыми трыдан дрыс деп есептеледі. Бл анытама бойынша: "Жер бетінде тіршілік ететін тірі организмдер — нруыздар мен нуклеин ышылдарыны биополимерлерінен трады жне олар зін-зі реттеп отырады. Тірі организмдер артына зі тектес рпа алдырып, тіршілік немі жаласып отырады". Бл анытама лем кеістігіндегі баса да аламшарларда жер бетіндегі тіршіліктен згеше тіршілікті болуын жокка шыармайды
2) Жаратылыстану ылымдары саласында олданылатын зерттеу дістеріне тоталып, мысал келтірііз. 1. ылым пайда боланнан бергі 2,5 мы жыл бойы ол дайы дамуда, йткені ол адамны здіксіз дниетану процесіні, бгін білмегенді ерте білуге баытталан практикалы іс-рекетіні нтижесі, орытындысы. ылым мазмны жаынан тередей тсіп, клемі жаынан лая тседі. Біра ылымны даму процесі рдайым біркелкі жре бермейді. Білім кейде инемен ды азандай там-тмдап жинаталса, ал енді бірде бан дейінгі дние жайлы кзарасты, тсінікті млдем згертетіндей жаалы ашып, тбірлі сапалы згеріске шырауы ммкін.
ылымны пайда болуы бізді эрамыза дейінгі VI-V.деп есептеледі. йткені оны тууына ажетті тарихи-леуметтік жадайлар осы кезде алыптасты. Осы кезде ертедегі Грецияда алашы теориялы системалар (Фалес, Демокритті т.б. ілімі) туды, ал теориялы системалар бан дейінгі мифологиялы тсініктерді негізсіздігін крсетіп, ылыми білімдерге жол ашты. ылымны тууы шін, сонымен атар материалды ндірісті жоары дегейде дамуы, оамды атынастарды згерісі, дене ебегімен аыл ой ебегін бір-бірінен бліп тастап, ылыми ебекпен арнайы айналысатын адамдар тобыны пайда болуы ажет еді. Сол кезден бергі ылыми тарихи оны дамуыны біратар жалпы задылытары мен логикасын ашып береді. ылымны даму логикасын ашу дегеніміз ылыми прогресті задылытарын, оны дамытушы кштері, себептері мен тарихи байланыстарын анытау деген сз.
ылымны крделі творчествалы іс деп саналуыны бір себебі сол, онда тжірибеден теорияа кшетін тікелей ткел жо. Оны ылыми жолы- салыстыру, абстракциялау, жалпылау, талдау, синтездеу сияты жалпы діс-тсілдерді олдану арылы іске асатын диалектикалы таным жолы.
ылыми танымны аталан дегейлеріні зерттеу объектілері бойынша да зара айырмашылытары бар. Танымны тжірибелік дегейінде зерттеуді объектісі тікелей табиат жне оам былыстары мен заттары болса, ал теория тек идеяландырылан объектілермен (материалды нкте, идеалды газ, абсолютті атты дене т.с.с) жмыс істейді. Эмпириктік дегейде олданылатын негізгі дістер: баылау, баяндау, сипаттау, лшеу, эксперимент т.б. Ал теория болса, аксиомалы дісті, системалы, рылымды функционалды талдау, математикалы моделін жасау дістерін т.б. пайдалануа тырысады. Ал эмпирикалы дістемелерге жататындар: баылау – объективті жадайды былыстарын масатты трде абылдау, сезіну; сипаттау – объектілер тралы мліметтерді тіл ралдары арылы жеткізу; лшеу – объектілерді сас асиеттері мен жатары бойынша салыстыру; эксперимент (тжірибе) – былыстарды айталау масатымен арнаулы жасалан жне баыланан жадайларды зерттеулер жргізу.
Сонымен атар, жалпы дістемелерді де бліп арауа болады, олар:
1) анализ - ттас заттарды толы зерттеу жргізу шін жеке рамдас бліктерге блу;
2) синтез – затты брыннан жіктелген жеке рамдас бліктерін бір ттас жйеге біріктіру;
3) абстракциялау – зерттелетін былыс шін маызы жо асиеттер мен атынастар арасынан ажетті асиеттер мен атынастарды бліп алып арастыру;
4) орытындылау – нтижесінде объектіні жалпы асиеттері мен белгілері аныталатын ойлау тсілі;
5) индукция – жалпы орытынды жекелеген жадайлардан жасалатын зерттеу дістемесі;
6) дедукция – жалпы орытындыдан жекелеген пікірлер тудыратын талдау тсілі;
7) аналогия – объектілерді бір белгілеріні састыы бойынша, келесі бір белгілеріні де састыын анытауа арналан ылыми тсіл;
8) жобалау – объектіні оны кшірмесін жасап, зерттеу;
9) классификациялау – барлы зерттелетін заттарды маызды бір белгілері арылы жеке топтара блу.
азіргі ылымда сонымен атар статистикалы дістемелерді маызы зор, олар зерттелетін заттарды барлыын сипаттайтын орташа мндерді анытауа ммкіндік береді.
азіргі кездегі жаратылстануды бір ерекшелігі зерттеу дістемелері алынатын соы нтижеге лкен серін тигізеді.
2. ылымды оамды сананы формасы ретінде тсіну жне аиат туралы наты білім беретін мдениет сферасы ретінде арастыру – толы емес жне аяталмаан жадай. ылыми білімні пайда болуыны формалары туралы мселелер толыымен шешілген жо. алымдар ылыми білімні негізгі формасы ылыми теориялар деп санайды.
Теория ылыми білімні е крделі жне дамыан формасы. Генетикалы жаынан, классификациялау секілді оны алыптасуына негіз болан формалардан кейін пайда болды. Сондытан, теориялар сондай программалар мен парадигмаларды негізінде пайда болады. Парадигма – дегеніміз – наты бір ылыми зерттеуді анытайтын жне ылым дамуыны белгілі бір кезеінде танылан алы шарттарды жиынтыы. Осы парадигмалар шеберінде теорияларда олданылатын е маызды базистік жадайлар аныталады, ылыми тсінік беру мен ылыми білімді йымдастыруды, оан баа беруді лгілері арастырылады. Ал бл базистік жадайларды ортатастыы ылыми программалар негізіне жататын философиялы принциптермен аныталады.
оам мдениетіні ркелкілігіне байланысты бір мдени-тарихи бірттастыты шеберінде бірнеше ылыми программалар алыптасады. Сонымен бірге бір ылыми теориялар тудырады. ылым мен мдениетті байланысын жете тсінбеу – ылым дамуы мен ылыми парадигмаларды ауысуын крсететін себептерді анытауды ммкін еместігі мселесіне келіп соады.
ылымилыты е басты критерийі – жйелілік. ылыми білім р ашан белгілі бір жйе ретінде арастырылады: бл жйені зіндік басталу принципі, іргелі тсініктері болады. Сонымен бірге бл жйеге аталан ылым шін зор маызы бар тжірибелік фактілер, эксперименттер, тжірибелік орытындылар мен сыныстар енеді.
ылыма ойылатын таы бір критерий – онымен айналысатын (оамда) бір дарынды адамдарды болуы жне ажетті материалдар мен технологияны болуы.
ылымилыты шінші критерийі – ылыми танымны масаты. Яни, масатсыз ылым дамуы ммкін емес, ылымны нтижесі адамзат игілігіне айналуы шарт.
Таы бір тртінші критерий – рационалдылы (тиімділік). Зерттеуді р трлі (дістемелерін ) тсілдерін згерте отырып, е тиімді жолын тадап алу.
ылыма ойылатын бесінші критерий – зерттеуді тжірибелік дістемесін олдану жне ылымды математикаландыру. Бл белгілер жаа уаытта пайда болды жне тжірибемен байланыстыра отырып, ылыма жаа сипаттар келді.
ылыми теорияларды мні жне пайда болуы туралы зерттеген кезде оларды классификациялауа да мн берілуі тиіс. ылым зерттеушілер детте ылыми теорияларды ш трге бледі.
Бірінші трге жататындар – сипаттамалы (эмпирикалы) теориялар жатады. Мысалы: Ч.Дарвинні эволюциялы теориясы, И.Павловты физиологиялы теориясы таы баса кптеген тжірибелік (эмпирикалы) мліметтерді негізінде бл теориялар белгілі бір объектілер мен процестерді сипаттайды.
ылыми теорияларды екінші трі математикаландырылан ылыми теорияларды райды. Теорияларды бл тріне теориялы физика саласындаы теориялар жатады. Кп жадайда бл теориялар аксиомалар трінде беріледі.
шінші трге жататындар – дедуктивтік ылыми теорияларды жйесі.
Алашы дедуктивтік теория Евклидті «Бастамалары». Бл теорияларды негізгі мазмны е басында беріледі де, ал бдан шыатын орытындылар теорияа соынан енгізіледі. Дедуктивті теориялар детте ерекше бір шартты тілмен беріледі.
Аталан рбір ылыми теорияларды мазмны мен ерекшеліктері – оларды пайда болуы – ылыми тсініктерді алыптасуымен тыыз байланысты.