Биосфераны негізгі асиеттері.

25)Адамзатты шыу тегі, адам эволюциясы кезедеріне тоталыызАдамнын шыу тегі мен тарихи даму кезедерін, нсілдік ерекшеліктерін зерттейтін ылым саласы антропология деп аталады. Адам мен жануарларды дене рылысында кптеген ксас белгілер бар. Швед алымы К.Линней зінід "Табиат жйесі" атты ебегінде адам мен маймылды сторектілер класыны кілі ретінде бір туыска жатызан (1735). XIX асырды бас кезіыде француз галымы Ж.Б.Ламарк адамны жерде жруге бейімделген маймыл тектес ата-тектен шыкандыын айтты. Аылшын алымы Ч.Дарвин 1871 ж."Адамны шыу тегі ж\е жынысты срыпталу" атты ебегінде: "Адам — тіршілікті тарихи даму сатысындаы е жоары рі соы буыны" деп крсетті. Ол: "Адам мен адам трізді маймылдарды ары ата тегі бір»— деген тжырым жасады. Адамны жануарлар дниесі жйесіндегі алатын орны. Адамны жануарлар дниесіні кілі екендігі оны рытык дамуы кезіндегі калыптасатын белгілерінен айкын крінеді. рыты алашы даму кезеі — зигота бір клеткалы арапайымдылара саса, дамуыны келесі бластула кезеі вольвокске сайды. ры біртіндеп крделеніп гаструлаа айналанда, денесі екі абаттан тратын ауыз уысы ж\е ішек уысы бар гидрага сайды. Міне, осылай даму барысында рыты рылысы крделеніп, мшелер жйесі калыптаса бастайды. Адам рыыны дамуыны алашы кезеінде барлык хордалылар (желілілер) типіні кілдеріндегі сияты рыкты ара жаында жйке ттігі, оны астында хорда (желі), ал хорданы астын ала ас орыту мшелері орналасады. Ас корыту мшелеріні алдыы кеейген жткынша блімні екі бйірінде кптеген желбезек саылаулары болады. Адам хордалылар типіні ішіндегі омырткалылар тип тармаына жатады. йткені даму барысында омыртка жотасы, екі олы мен аятары алыптасып, денесіні бауыр жаында жрек, жйке ттігіні алдыы жаынан миды бес блімі тзіледі.
Адам сторектілер класына жатады. Себебі алдыы миды клемі лайып, рылысы крделенеді, балаларын стпен асырайды.тістері (азу тіс, ит тіс ж\е крек тістер), дене уысындаы ккет, лак алканы мен ортаы латаы ш дыбыс сйектері (тс, зегі, бала) тек сторектілерге тн белгілер екенін керсетеді. Адамны да рыы анасыны жатырында дамып жетіледі, рыты оректенуі рыжолдасы (плацента) арылы жреді. Адамны олындаы бас бармакты алан 4 саусаа карама-арсы орналасуы ж\е саусактарда жалпа тырнаты болуы, бана сйектеріні жасы жетілуі, сбилердегі ст тістерді кейінірек траты тістермен алмасуы адамны приматтар отрядына, оны ішіндегі адам трізді маймылдар отряд тармаына жататынын крсетеді. Адам осы отряд тармаыны тартанаулы маймылдар тобына жатады. Бл топтан адамдар тымдасы блініп шыгып, з алдына адамдар туысын райды. Бл туысты азіргі трі — саналы адам (Homo sapiens).
Адамны жануарлар дниесіндегі орны
Хордалылар типі Омырталылар тип тармаы Сткоректілер класы
рьщжолдастылар класс тармаы
Приматтар (маймылдар) отряды .
Адам трізді маймылдар отряд тармаы
Адамдар туысы Саналы адам трі
Адамны жануарлар дниесіні кілі екендігін длелдейтін рудименттік ж\е атавизмдік белгілер бар.
Рудименттік деп ата тегінен алан алды белгілерді айтады. Рудименттік белгілерге, мысалы, соырішек, ла айналасындаы блшы еттер, терідегі тктер, йымша, т.б. жатады. Бларды ызмет аткармайды.
Атавизм деп ары ата-тектін белгілеріні айталануын айтады. Ондай белгілерге сирек жадайда байалатын денесін алы тк басан баланы дниеге келуі немесе кп емшекті, йрыты нрестелерді туылуы мысал болады.
Антропогенезді биологиялы жне леуметтік факторлары. Антропология ылымы адамны ежелгі адам трізді маймылдардан шыып, осындай дрежеге дейін ктерілуі биологиялы ж\е леуметтік факторлара байланысты деп тсіндіреді. Адамэволюциясына сер еткен биологиялык факторлар: ткым куалайтын езгергіштік, тіршілік шін крес, табии срыпталу. Алайда "саналы адам" тріні пайда болуында леуметтік факторлар шешуші рол атарды. Олар: ебек, сз, оамдасып тіршілік ету, леуметтік задылытарды алыптасуы ж\е т.б.

26) Адам денсаулыы сатау шаралары мен демографиялы ахуалСалауатты мір салты (СС) — бл е уелі денсаулыты сатауа жне ныайтуа баытталан сауытыру жолындаы белсенді іс-рекет. мір Адамны мір салты здігінен алыптаспайды, ал салауатты мір салты мір сру барысында масатты трде алыптасады. азіргі мліметтер бойынша денсаулы 53-55%- а салауатты мір салтына туелді болады екен. Бдан салауатты мір салтын стануды аншалыты маызды екендігі айын. имыл белсенділігі

Бл салауатты мір салтын алыптастыруды негізгі шарты болып табылады. Ол мірлік маызды мшелерді жне мшелер жйесіні ызметін жасартады, сондытан салауатты мір салтын алыптастыруда лкен рл атарады. озалыс белсенділігін дрыс йымдастыру организмні су мен дамуына белсенді ыпал етеді, организмні жмыса абілеттігін жоарылатады, р трлі аурулара тзімділігін арттырады. Ал аз озалан кезде организмде згерістер дамиды.

Организмді шынытыру

р трлі ауруларды алдын алу шін организмді немі шынытыру ажет. Шыныуды арасында организм оршаан ортадаы температураны крт згеруіне бейімделеді жне организмні жпалара арсылыын жоарлатады. Шынытыру емшараларын тадау кезінде адамны жасы, денсаулыы , шыныуа бейімделу дрежесі жне т.б. жеке ерекшеліктерін ескеру ажет.

Денсаулыты сатауда уаытымен жне дрыс таматануды маызы зор. Жріп бара жатып, кітап оып отырып, теледидар алдында таматануа болмайды. Майлы, тзды, ттті таамдарды абылдауды шектеген жн, таматы аса кп жеуге, йытар алдында таматануа болмайды. Таам р трлі сапалы, экологиялы таза болуы тиіс. Трт мезгіл таматануды сатай отырып, белгілі бір саатта ас абылдаан дрыс.

Бл сыну, шыу, кйік, сік, улану сияты р трлі жараатты болдырмау. Жарааттара р трлі жадайларда душар болады: кшедегі ауіпсіздік ережелерін сатамаанда, электр ралдарын дрыс пайдаланбаанда, улы сімдіктер мен саылаулатарды пайдалананда т.б. жадайларда.

Жеке гигиена ережелерін блжытпай орындау, жпалардан орану тсілдерін білу, алдын алу екпелерін уаытымен абылдау.

Темекі шегуден , ішімдіктен, есірткі жне уытты заттардан бас тарту. Бл зиянды деттер организмге сер етіп, денсаулыа зиян келтіреді.

Бл адамны з кйін анытай білу, кіл-кйді денсаулыа серін білу, адамдар арасында тіл табыса білу, арым-атынас жасай білу, кіл-кйін басара білу - бны брі психикалы денсаулыты орауа ммкіндік жасайды.

Адам организміне оршаан орта факторларыны сері туралы білім, оршаан орта факторларыны зиянды серінен орай білу денсаулыты сатауа жне трлі ауруларды болдырмауа жрдемдеседі.

27)осы28)Табиат оршаан орта маызы: Адам р кезде де табиатпен тыыз байланыста мір среді, оны байлытарын пайдаланады жне з ызметі арылы табиата сер етеді. Адамны табиата сері зиянды салдар тудыруы ммкін. Мемлекет рашанда табии ортаны осындай зиянды рекеттерден орау шін белгілі бір ыты ережелер шыарады. Табии ортаны адамны зиянды рекеттерінен орауа баытталан нормаларды (ережелерді) жиынтыы экологиялы ы деп аталады. Адамны табиата зиянды серіні салдарынан XX асырды ортасында лемдегі экологиялы жадай крт тмендеп кетті. Экологиялы жадайды нашарлааны соншалы, бгінде ол лемні кейбір айматарында адамны трмыс тіршілігімен коса оны мірі шін де лкен атер тудырып отыр.2002 жылы Йоханнесбургте (ОАР) траты даму жніндегі ткізілген Бкіллемдік самитте (кездесуде) бгінгі кні биологиялы ртрлілік жылдам арынмен ысарып бара жатандыы атап айтылды. Адамны рекеті нтижесінде теіздердегі балы коры 75 пайыза дейін азайды, маржан рифтерінін 70 пайызы жойылу каупінде тр. Табиат тозуда, сонымен бірге адамзат та тозып барады, оршаан ортаны ластануы нтижесінде халыты денсаулыы да нашарлап келеді, ал мны соы адам тегіні бзылуына кеп сотырады, тым уалайтын аурулар, оны ішінде, е алдымен, психикалы жне туа біткен аурулар саныны суіне, маскнемдік, нашаорлы, СПИД, а ан ауыруы, атерлі ісік, жпалы жне вирусты аурулар таралуына келуде. Бгінгі тада барлы мемлекеттер зиян шеккен экологиялы ахуалды алпына келтіру жнінде іс-шаралар олдануда. Алайда оршаан ортаа тнген атерді ауіптілік дрежесіні жоарылыы соншалы, бгінде ол тек мемлекетті ішкі шаралары ана емес, сонымен бірге мемлекетаралы шараларды да олдануды талап етіп отыр. 1992 жылы маусымда Рио-де-Жанейро аласында ткен оршаан орта жне оны дамыту жніндегі Б-ны конференциясында осы мселе бойынша Декларация абылданды. Аталан декларацияа бізді еліміз де осылды.азіргі кезде халытын 20 пайызы аллергия ауыруына шалдыуда, кн сайын Жер шарында 25 мын адам лас суды пайдалану нтижесінде айтыс болуда, ндірістік алалардаы халыты 35 пайызы оршаан ортаны ластануы нтижесінде жйелі трде р трлі аурулармен ауырады. Кн сайын адамны тиімсіз жмысынын салдарынан 44 гектар жер шлге айналады, кн сайын жануарлар мен сімдіктердін бір трі жойылып отырады; кн сайын 40 мыннан астам бала аштытан луде. Оттек оры 10 млрд т азайан, 200 млн гектара жуы суармалы жер пайдаа аспай алды. Пайдалы азбаларды — мнайды, табии газды, кмір жне таы басаларды жоалуы байалып отыр, Жер аламыны рбір бесінші трыны таза су ішпейді.Белгілі америкалы эколог-алым Б. Коммонер экологияны негізгі задарын былай тсіндіреді:1) барлыы барлыымен байланысты;2) барлыы йтеуір бір жаа кетуі керек;3) табиат нені жасы екенін "біледі";4) еш нрсе тегін берілмейді.

Бл дегеніміз, бізді рбір ызметіміз оршаан ортаа алай да болса сер етеді дегенді білдіреді. оршаан ортаны орауды негізгі шартттары Мемлекет з органдарына оршаан ортаны орау бойынша экономикалы, техникалы, йымды жне ыты шараларды жзеге асыруды міндеттейді. Бл шараларды барлыы задар мен баса да ыты актілерді ережелеріне негізделуі ажет. з кезегінде барлы задар ыты аидалара негізделуі керек.

ыты аидалары — азастан Республикасы Конституциясында крсетілген негізгі бастамалар, басшы идеялар мен ы ережелері. оршаан ортаны орауды негізгі аидаттарын арастырайы:

олайлы оршаан ортаа жне траты дамуа адам ыыны басымдылыы аидаты. Адамдарды табиатпен йлесімділікте, салауатты жне жемісті мір сруге ыы бар;

мемлекетті табии ресурстарды пайдалануа егемендік каидаты. Мемлекет оршаан ортаны орау саласында тиімді зады актілер абылдайды;

рбір адамны оршаан ортаны орау ісіне атысу аидаты. Табиатты жадайы рбір адама байланысты болады, біз табиат шін жауаптымыз жне болаша рпа шін табиат байлыын сатауа бар кшімізді жмсауа тиістіміз;

оршаан ортаны ораудаы жауаптылы аидаты. Ол жер бетіні барлы бліктеріне: рлыа не теізге атысты олданылады. Табиатты слу ірлері ерекше оралуы тиіс. азастанда алашы табии кйінде саталан жне ерекше баылауа алынан трлі орытар мен орышалар бар.

табии ортаны пайдаланудаы басымдылы каидаты. Табиат байлытарын ысырап ылмай, ыпты пайдалану керек. азастанда мемлекетті ерекше орауа алынан сімдіктер мен жануарлар жазылатын ызыл Кітап бар. Мысалы, сексеуіл — шлде сетін сімдік, ол жойылып кету стінде тр, сондытан да оны кесуге жне пайдалануа тыйым салынан;

кедейлік пен айыршылыты жою каидаты. Демократиялы мемлекеттер зіні алдына кедейшілікті дегейін тмендете отырып, аыр аяында кедейшілікті жоюды масат етіп ояды. Ол шін мемлекет р трлі шаралар олданады — жмыссыздыпен кресу, леуметтік зейнетаы мен жрдемаылар таайындау, арзан трын йлер салу, р трлі леуметтік бадарламаларды жзеге асыру арылы халыты леуметтік жаынан ораусыз алан топтарына олдау жасау жне т.б;

оршаан ортаны ластауды жне табиата зге де зиянды сер етуді алдын алу аидаты;

коршаан ортаны орау саласындаы тыыз халыаралы ынтыматасты каидаты;

оршаан ортаа атысты мселелер бойынша халыты хабардар болу каидаты. рбір адам экологиялы сауатсызды тек оны жеке басына ана емес, сондай-а барлы трындара да зардабын тигізетінін білуі керек. Мысалы, орманда от жауа, трын жайлара жаын жерлерде полиэтилен материалдарын ртеуге болмайды, улы заттара ыпты болу керек жне т.б

30-да осыны жазамыз

29)homo туыстасыны дамуы: Evolution тірі организмдер, оларды кмегімен процестерді крделілігі болып табылады Жер бетіндегі рылды жне згерістер арылы кеейтілді жне згертілген нысаны мен функциясы. Адам эволюциясы биологиялы жне мдени дамыту болып табылады тр Homo Sapiens немесе адам. Адамдар, йткені маймылдар айналды оларды сас. Бл длелдер крсетілуі ммкін. Ерте адамдар болып табылады отбасы он трлі жіктелген.дамдар, осы келісімге сторектілерді отбасы Primates- тиесілі Бізді ата-бабаларымыз жаын жоалып бірге адамдар, бізді е жаын тірі туыстары, Африка маймылдар, кейде отбасы бірге орналастырылады Себебі генетикалы састытар Hominidae. Екі аяы жаяу бірі болуы, меніше, ірі hominine сипаттамаларын ерте. Адам барысында эволюция, ми лшемі еседен астам болды. суі ми лшемі адам мінез-лыты згеруіне байланысты болуы ммкін. шінші ірі hominine дамыту рдісі бет лшемі біртіндеп тмендеуі болып табылады жне тіс. 7 млн аралыында жне 20 жыл брын, арабайыр обезьяноподобных жануарлар болды кеінен Африка жне Еуразия рлыты таратылады. заманауи адамдарды ары ата тегі санатына блінеді Australopithecus жне Homo. Олар шамамен 5 миллион жыл брын пайда болды. дамны тарихы австралопитеков басталады. Барлы австралопитеков bipedal, сондытан ммкін hominines болды. Олар бес трге блінеді. трі Homo, сондай-а бес трлі топтарда блінеді. Сйкес Britannica энциклопедиясы, Australopithecus азірді зінде шамамен 4 млн жыл брын Кенияда мір срген. Бл australopithecine сл лкен ми лшемі болды шимпанзе. Кез келген трдегі ралдары осы алыс адама табылан жо ата-бабаа. ncarta Энциклопедиясына сйкес, адам прямоходящего, шамамен 1-ден мір срген 8 млн 000 30 жыл брын. Соы уаыта дейін адам прямоходящего бір арастырылды эволюциялы азіргі заманы адамдарды ата-бабаа немесе Homo Sapiens. Адам прямоходящего болан жо брын hominines лкенірек ми. Адам прямоходящего AN отырып, сондай-а, жоары болды біркелкі тістері тап жне аз. алымдар бл тр 2 млн жне 1,5 миллион жыл брын мір срген арасындаы Африкада сенеміз. Homo Habilis ерте белгілі трлі Homo мшесі. Homo Habilis австралопитеков араанда лкенірек ми болды.

31)Адамны пайда болуы дамуы: Адамтектес маймылдар мен адамдарды бір-бірінен ажырататын басты белгі — миды салмаы. Адамтектес маймылдарды миыны салмаы 750 г-нан аспайды. Миыны салмаы 750 г кезінде бала сйлей алады. Ежелгі адамдарды сздік оры те аз болды, ол тек жеке сздерден ана ралды. Олар сз арылы бір-бірімен байланыс жасап отырды. Е алаш ауымдасып тіршілік еткен адамдар ебек ете жріп, бір-бірімен немі арым-атынаста болды. Олар сз арылы з мірлерінен жинатаан тжірибелерін рпатан-рпака беріп отырды. Сз — адамны ойлау абілетіні дамуына, ебек ралдарын жетілдіруге жне оамды арым-атынастарды крделене тсуіне сер етті.

Адамны тікелей тарихи дамуы барысында негізгі ш кезеді ажыратады.

Олара ежелгі адамдар (архантроптар),

ертедегі адамдар (палеоантроптар) жне

азіргі адамдар (неоантроптар) жатады.

Ежелгі адамдар (архантроптар). 1891 жылы голланд алымы Эжен Дюбуа Ява аралынан таса айналан ежелгі адамны азба алдытарын тапты. Бл аа алдытарыны бдан брыны 1,9 млн — 650 мы жыл аралыында мір срген адамны сйектері екендігі аныталды. Оны Эйсен Дюбуа питекантроп деп атады. Ол гректі "Pithekos" — маймыл жне "anthropos" — адам сзінен — алынып, маймыладам деген ымды білдіреді. Оны бас сйегіндегі ас сті доасы ерекше ала арай шыыы, мадайы арта арай жазы тайы болып келген. Ал шйде сйегі арта арай шыыы. Бл адамтектес маймылдара ана тн белгілер. Оны миыны салмаы 900 г, яни адамтектес маймылдарды миынан біршама лкен.Адамны тарихи дамуындаы биологиялы жне леуметтік факторлар.
ткен таырыпта бдан 30-40 мв жылдай брын Homo sapiens (аыл-ойлы адам) алыптасаннан кейін адамны биологиялы эволюциясы млдем дерлік тотады дедік. Мны себебі неде ?- деген ср туады.
Адмны эволюциясы, жалпы аланда, оны міріні барлы кезедрінде тотамай жріп жатады. Біра азіргі эволюция адам міріні леуметтік жаына атысты, ал биологиялы эволюцияа келсек, адам жануарлардан блініп шыаннан кейін ол шешуші рл атармйтын боланы сзсіз. Енді адамны эволюциясына оны мірін мдени жаынан йымдастыру, яни оамды ндірісті тсілі, ебек ызметіні дамуы, трмыс жадайлары таы баса шешуші сер ететін болды. Тіпті денсаулыы лсіз адамдарда медицинаны кмегі арасында оам міріне белсене атыса алады.
Табии срыпталуды кші оам мірінде баран сайын лсіреуде, йткені денсаулы мекемелері жне баса леуметтік институттар жеке адамдарды биологиялы жаынан згергіштігін дайы лсіретеді. Мысалы, Еуропада адамны рт ауруынан лімі 1840ж. 1млн адамнан 4000 адам болан болса, азір 1млн адамны 13-і ана летін болды, ал бл рт ауруыны емдеуге арсыласуы бойынша срыпталуы млдем дерлік тотады деуге болады. Мндай мысалдарды баса аурулар бойынша да келтіруге болады.
Бгін тада, бір жаынан, срыпталуды салдарынан болатын генетикалы згерісті те баяулауы жне адамны трліше топтарыны арасындаы генетикалы састыты кшеюі байалса, ал, екінші жаынан, мдиниетпен трмыс жадайларыны алуан трлілігі, леуметтік згерістерді аса жылдамдауы байалады- мны брі адамзат оамында жріп жатан мдени эволюцияны крсеткіші болып табылады. Сондытан азіргі адамны эволюциясында мдириет шешуші рл атарады деп сенімді трде айтуа болады, йткені кптеген елдерде саяси, экономикалы жне леуметтік згерістер адамдарды трмыс жадайларын жасартып, денсаулыыны ныаюына алып келді, ал бл адамны табии срыпталу процесінен туелсіздігіне себепкер болды. Егер жануарлар шін табии срыпталу эволюцияны басты факторы болса, адам шін оны рлі- генофондыны (генні орын) сатауда жне денсаулыа теріс сер ететін мутациялы згерістерді болдырмауда ана.
Табии срыпталу адамда негізінен рыты клетка дегейінде болады. Балалар негізінен генетикалы трыдан денісау клеткалардан туады. Мны длелін ата-аналарды жынысты клеткаларыны ірі генетекалы бзылыса шырауы салдарынан кп жадайда рытанан тым клеткалары даму басталан алашы кезде-а ліп кететін фактілерінен круге болады.
Адамны леуметтік бейнесіні згеруімен бірге оны биологиялы табиатыда, сырт кейпі де, аыл-ой абілетіде згере ме? Денесі мен аыл-ойы жаынан адамны жаа рпаы брыныларынан грі дамыандай болама?- деген сратар тууы ммкін.
Алдымен дене рылысы жаынан алып араса, Homo sapiens тріні даму тарихы барысында оны дене рылымы мен денсаулыы айтарлытай жасараны аны: халыты орташа мір жасы сті. Ертедегі дние азаматты орташа жасы 20-22жыл болан болса, XVIII асырда 30 жаса деиін сті. XIX асырды аяымен XX . Басына арай Батыс Еуропа елдерінде ортша жас шамамен 56 жыла жеткен болса, бгін тада 75-78 жаса жетіп отыр. Ал социологиялы жне медицинлы зерттеулерге араанда, азіргі адамны “алыпты ” орташа жасы 80-90 жыл болуы тиіс екен.
Таы бір мысал. Социологиялы зерттеулерге сйенсек, XX . 50-60 жылдары скен жастарды бойы 30-40 жылдарда скен жастарды бойынан, орташа аланда, 6-8 см. зын, ал 80-90 жылдардаы жастарды бойы одан брыны 60-70 жылдардаы жастарды бойынан 5-7 см-дей зын крінеді. Бл, рине, е алдымен леуметтік трмыс жадайымен жасаруыны алдары деуге болады.
Енді адамзатты аыл-ой абілетіні дамуы туралы мселні арастырып крелік. Евгеника (адамны тым уалаушы денсаулыы жне оны жасарту туралы теория) деген ілімні негізін салушыларды бірі, аылшын психологантрополыгы Ф. Гальтон азіргі адамны аыл-ойы баран сайын тмендейді деп сендіруге тырысады, йткені дейді ол тменгі таптарыны кілдері аыл-ой коэфицент крсеткіші тмен ал оларды отбасы детте кп балалы болады, олай болса оамдаы адамдар саны негізінен тмен сол ебекші топтарыны балаларыны есебінен сетін боландытан, адамдарды аыл-ой дегейіні тмендеуі де табии нрсе деп орытындылайды Ф. Гальтон. Бл пікір XX - 60-жылдарына басына арай адамны аыл-ой коэфиценті леуметтік жадайы жне балаларыны саны арасында тікелей туелділік бар деген пікір жалан деп мойындалды. Онтогенез – организмні жеке дамуы а) эмбриогенез(рыты даму) Бір абатты рыты – бластуланы тзілуі. рытанан жасуша, алдымен, екіге, одан со тртке блінеді. Бдан кейінгі бліну клдене баытта жріп, сегізге, одан кейін бойлай бліну мен клдене бліну кезектесіп, нтижесінде, 16,32,64,128,т.б бластомерлерге айналады. Бір абатты іші уыс бластулаа айналады. Гаструла. ш абатты рыты пайда болуы Гаструла – іші уыс екі абат жасушалардан тратын ры. Бл екі абат ры жапырашалары деп те аталады. Гаструла сатысындаы сырты абатты – энтодерма немесе сырты ры жапырашасы деп атайды. Энтодерманы ішкі уысы бірінші реттік ішекті, ал оны сырты ашылатын тесігі бірінші реттік ауызды бастамасы болып есептеледі. Нейрула. Нейрула сатысы кезінде дернсілді немесе ересек организмні жеке мшелері дами бастайды. Эктодерма абатынан бірнеше жасушалар блініп тмен тседі де, одан жйке таташасы тзіліп, ол жйке ттігіне айналады

32-33 осы.

34)Адам миыны рылысы мен ызметі: Жлындаы сияты мида а жне ср заттар болады. А заттан ткізгіш жолдар тзіледі. Олар миді жлынмен, сондай-а ми бліктерін зара байланыстырып трады. ткізгіш жолдарды арасында бкіл орталы жйке жйесі бірттас ызмет атарады. Ср зат з алдында шоырланып, а зата ядролар трінде орналасады. Мнымен атар ср зат ми сыарларымен мишыты аптап, ми ыртысын тзеді.

Сопаша ми мен кпір жлынны жаласы болып табылады, олар рефлекстік жне ткізгіштік ызмет атарады.

Сопаша ми мен кпірді ядросы ас орыту, тыныс алу, жрек ызметін жне баса процестерді реттейді, сондытан сопаша ми мен кпірді заымдалуы мірге ауіпті. Шайнау, жту, ему процестеріні реттелуі, сондай-а су, тшкіру, жтелу сияты ораныш рефлекстері миды осындай блімдеріні ызметіне байланысты болады.

Сопаша миді стігі жаына мишы орналасады. Оны беті ср зат — ыртыстан трады, ыртысты астындаы а затта ядро болады. Мишы орталы жйке жйесіні кптеген блімдерімен байланысады.

Мишы адамны имыл рекетін реттейді. Оны алыпты ызметі бзылса, адам дл йлесімді имылынан айырылып, денені тепе-тедігін сатай алмайды. Мндай адамдар, мысалы, инені кзінен жіп ткізе алмайды, олар мас адамдарша теселіп жреді, жргенде ол-аяы сермеп, ебедейсіз имыл жасайды.

Ортаы мида ядролар орналасады, олар аа блшы еттеріне немі жйке импульстарын жіберіп, оларды шыриып труын — тонусын сатауа ммкіндік береді. Кру жне дыбыс тітіркенуін абылдайтын бадарлау рефлекстеріні рефлекс доалары ортаы ми арылы теді. Бадарлау рефлекстері бас пен денені тітіркендіргішке арай брудан блінедіСопаша ми, кпір жне ортаы мидан ми бааны тзіледі. Одан 12 жп бассйек — ми жйкелері таралады. Нервтер миды баста орналасан сезім мшелерімен, блшыеттер мен бездермен байланыстырады.Нервтерді бір жбы — кез келген жйке миды ішкі мшелер — жрек, кпе, арын, ішектермен жне т.б байланыстырады.Жйке жйесі эволюциялы даму кезінде бірнеше негізгі кезенен тті: І-кезе – торлы жйке жйесі (ішекуыстыларда); ІІ- кезе – тйінді жйке жйесі (омыртасыздарда); ІІІ-кезе – ттікті жйке жйесі (хордалыларда), ал омырталыларда ми пайда болды. Жйке жйесіні одан рі дамып, миды пайда болуы сенсорлы (иіс, жары сезу) жйені жетілуіне байланысты. Миды филогенездік І-кезеінде ш: арты, ортаы жне алдыы ми кпіршіктері пайда болады. Одан кейінгі эволюциялы даму барысында (ІІ-кезе) ми екіге: сопаша ми мен мишыа блінеді. Организмні оршаан ортамен зат алмасуыны згеруінен сопаша ми мен арты мида тыныс алу, ан айналым, ас орыту, т.б. орталытары пайда болады. ІІ-кезеде кру рецепторыны серінен ортаы ми кштірек дамыды (тіпті балытарда да). ІІІ-кезеде, жануарларды сулы ортадан рлыа шыуына байланысты алдыы ми дами бастайды. Одан рі алдыы миды клемі лайып, аралы жне соы ми (ми ыртысы) дамыды. Жануарларды судан рлыа тіршілік етуге бейімделуі арылы алаш рет ми ыртысыны жеке шоырлары жоралаушыларда байалады. Жйке жйесіні одан рі арай эволюциялы дамуы барысында ми ыртысы баран сайын барлы тмен жатан орталытарды ызметтерін зіне баындырып, ми ызметі біртіндеп ми ыртысына ауысты. Адамда миды одан рі дамуы – оны шыу тегіне байланысты задылытара баынады. Адам миыны салмаы 1100 г-нан 2 кг-а дейінгі аралыта ауытып отырады, клемі – 1456 см3, аумаы 1622 см2. Адамны аылдылыы миды салмаы мен клеміне байланысты емес. Мысалы, дарындылыы дегейлес екі жазушы – Иван Сергеевич Тургеневті миыны салмаы – 2012 г., ал Анатоль Франсты миыны салмаы – 1017 г.^[1]

Ми бассйекті ми сауытыны ішінде жатады. Миды орташа салмаы шамамен 1300-1400 г. Салмаы бл крсетілгеннен кбірек болатын адамдар да кездеседі. Адамны дарындылыы мен аылдылыы миды салмаына байланысты емес. Ми 20 жаса дейін дамиды. Оны блшыеттер трізді «жаттытыруа» болады. Ойлау жктемесін оу арылы немі жетілдіру нтижесінде нейтрондар жктемесі седі де ыса скіндер кбірек алыптасады, сйтіп олар тарматала тседі. Траты шылдану нтижесінде есте сатау, назар аудару, ойлау, кз алдына елестету жне баса да жоары жйке ызметіні дерістері жетіле тседі.

Жлындаыдай ми да а зат пен ср заттан ралан. Жлыннан айырмашылыы - миды а заты ішкі жаында, ср заты сыртында болады. Миды блімдеріне байланысты ср заты ттас немесе а затыны р жерінде топтанып жатады, оны «ядро» дейді. Миды а затынан ткізгіш жолдар тзіліп, миды жлынмен байланыстырады. Ми блімдеріні зара байланысы ткізгіш жолдар арылы амтамасыз етіледі.

Миды ішінде ми сйытыы толан уыстар бар. Оларды ми арыншалары дейді, себебі ішінде млдір рі ттыр сйыты болады. Ол оранышты, ыдырау німдерін шыару жне ми ішіндегі ысымды реттеу ызметін атарады.

35)Этология дегенЭтология — жануарларды мінез-ылыыны биологиялы за-дылытарын зерттейтін ылым саласы. Ал мінез-ылы деп жануарды тіршілік ортасымен арым-атынасты амтамасыз ету шін атаратын имыл-рекетіні жиынтыын айтады. Этология негізінен табии, туа біткен мінез ылытар мен дадылы рекеттерді, оларды дамуын зерттейді. Этология мінез-ылыты туа біткен рамаларын айындап, организмні турлі реакцияларыны сырты крінісін анытайды. Ал, физиология жануарларды мінез-ылыын амтамасыз ететін ми ызметіні нервтік механизмін зерттейді.

Жануарлар мінез-ылыы туа біткен жне жре пайда болган болып екі топа блінеді. Туа біткен мінез-ылы (оректік, жынысты, саты т.б.) рамалары тым уалайды, ешбір жаттыусыз, йретусіз-а атарылады, олар белгілі бір жадайда атарылатын дадылы рекеттерді жиынтыы болып табылады. Физиологиялы трысынан дадылы рекеттер эволюция барысында алыптасан шартсыз рефлекстерді крделі тізбегі. Жре алыптасан мінез-ылыты е жасы зерттелген трі — шартты рефлекстер.

азіргі кезде этологияны жаа баыты — адам мінезін зертгеу саласы дамып келеді. Оны негізін леуметтік психология мен білім проблемалары райды.

Этология баыты арастыратын негізгі мселелер шеберін Н.Тинберген наты крсетіп берді. Оны пікірінше, жануарлар рекет-лы актілерін талдау мынадай 4 сраа жауап беру негізінде жзеге асады:

· Белгілі бір рекет-лыты андай факторлар тзейді?

· рекет-лыты онтогенездегі алыптасу тсілдері андай?

· Филогенездегі рекет-лыты пайда болу жолдары андай?

· рекет-лыты бейімделгіш функциялары андай?

Бл йгілі “Тинбергенні 4 сраы” рекет-лы туралы ылымны теориялы негіздеріні алыптасуына сер етті. Бл сратара толы жауап беру шін салыстырмалы трде санды мліметтер талдауына сйену ажет, сондай-а филогенетикалы жне онтогенездік талдау ерекшеліктерін де ескеру ажет.