Салыстырмалылы теориясы
Бл теорияны е алашы бастамасы салыстырмалылы принципі болып табылады.
ХХ асырды басында салыстырмалы принципі оптика мен физикада жне физикалы баса салаларына атысты екендігі белгілі болды. Салыстырмалы принципі зіні мнін кеейтіп, мынадай анытамаа ие болды: ошауланан материалды жйеде кез-келген процесс бірдей жреді, жне ол жйе бір алыпты тзу сызыты озалыс жадайында болуы керек. Немесе физиканы задары барлы инертті жйелерде бірдей формаа ие.
Бір инертті жйеден келесіге ауысу Лоренц айта згертулері арылы жзеге асырылады. Біра жары жылдамдыы тратылыы туралы мліметтер айтадан жаа тсініктерді ажет ететін мселелерге келіп тіреді. 1904 жылы Х. Лоренц озалыстаы дене зіні озалыс баыты бойынша ысаратындыын жне ртрлі жйелерде байалатын уаыт аралытары лшененітінін айтты. Біра, келесі жылы А.Эйнштейн Лоренц айта руларындаы байалатын уаытты наты уаыт ретінде арастырды.
Жалпы салыстырмалылы теориясында кеістік- уаыт атынастарыны материальды процестерге атысыны жаа жатары ашылды. Жалпы салыстырмалылы теориясы инерциялы жне гравитациялы массаларды эквиваленттік принципінен шыады. Атап айтанда, массаларды эквиваленттік принципіні негізінде салыстырмалылы принципі алыптасты, ол жалпы салыстырмалылы теориясында табиат задарыны инварианттылыын бекітті.
Салыстырмалылы теориясы кеістікті ауырлы кшіні серінен майысатындыын жне уаыт барысыны кшті гравитациялы рістерде баяулайтынын анытады.
Жалпы салыстырмалылы теориясыны фантастикалы болжамдарыны бірі – те кшті тартылыс рісінде уаытты толы тотайтындыы туралы. Тартылыс кші артан сайын уаытты баяулауы да кшейе тседі. Уаытты баяулауы жарыты гравитациялы ызыл орын ауыстыруы арылы байалады да, толындар зындыы артан сайын оны жиілігі азая береді. Белгілі бір жадайда толын зындыы шексіздікке, ал жиілігі нлге мтылады.
Салыстырмалылы теориясы уаыт пен кеістікті бірлігін крсетті, кеістік-уаытты тртлшемдік контимуум туралы тсінік алыптасты.
Сарыстырмалылы теориясы масса мен энергияны Е-МС атынасымен байланыстырды, мнда С – жары жылдамдыы.
Салыстырмалылы теориясында екі за – зат массасыны жне энергиясыны саталуы задары бірігіп, энергия жне зат массасыны саталуы деген бір заа айналды.
Салыстырмалылы теориясы бастамасы салыстырмалылы принципінде негізделеді. ымды 1906 жылы Макс Планк енгізген. XX асырды басында салыстырмалы принципі оптика менфизикаа жне физикалы баса салаларына атысты екендігі белгілі болды. Салыстырмалы принципі зіні мэнін кеейтіп, мынадай анытамаа ие болды: ошауланан материалды жйеде кез-келген процесс бірдей жреді, жне ол жйе бір алыпты тзу сызыты озалыс жадайында болуы керек. Немесе физиканы задары бар-лы инертті жйелерде бірдей формаа ие.
Бір инертті жйеден келесіге ауысу Лоренц айта згертулері арылы жзеге асырылады. Біра жары жылдамдыы тратылыы туралы мліметтер айтадан жаа тсініктерді ажет ететін мселелерге келіп тіреді. 1904 жылы X. Лоренц озалыстаы дене зіні озалыс баыты бойынша ысаратындыын жне ртрлі жйелерде байалатын уаыт аралытары лшенетінін айтты. Біра, келесі жылы А.Эйнштейн Лоренц айта руларындаы байалатын уаытты наты уаыт ретінде арастырды.
Жалпы салыстырмалылы теориясында кеістік- уаыт атынастарыны материалды процестерге атысыны жаа жатары ашылды. Жалпы салыстырмалылы теориясы инерциялы жне гра-витациялы массаларды эквиваленттік принципінен шыады. Атап айтанда, массаларды эквиваленттік принципіні негізінде салыстырмалылы принципі алыптасты, ол жалпы салыстырмалылы теориясында табиат задарыны инварианттылыын бекітті.
Салыстырмалылы теориясы кеістікті ауырлы кшіні серінен майысатындыын жне уаыт барысыны кшті гравитациялы рістерде баяулайтыкын анытады.
Жалпы салыстырмалылы теориясыны фантастикалы болжам-дарыны бірі - те кшті тартылыс рісінде уаытты толы тотайтындыы туралы. Тартылыс кші артан сайын уаытты баяу-лауы да кшейе тседі. Уаытты баяулауы жарыты гравитациялы ызыл орын ауыстыруы арылы байалады да, толындар зындыы артан сайын оны жиілігі азая береді. Белгілі бір жадайда толын зындыы шексіздікке, ал жиілігі нлге мтылады.
Салыстырмалылы теориясы уаыт пен кеістікті бірлігін крсетті, кеістік-уаытты тртлшемдік контимуум туралы тсінік алыптасты.
Салыстырмалылы теориясы масса мен энергияны Е-МС атынасымен байланыстырды, мнда С - жары жылдамдыы.
Салыстырмалылы теориясында екі за - зат массасыны жне энергиясыны саталуы задары бірігіп, энергия жне зат массасыны саталуы деген бір заа айналды.
57)Квантты механиканы пайда болуы: Квантты теорияны шыуы
Физикада болан е лы токерiс ХХ асырды бас кезiне дл келедi. Тжiрибеде байалан жылуды суле шыару (ызан денені электромагниттiк толындар шыаруы) спектрлерiне энергияны лестiрiлу задылытарын тсiндiру ммкiн болмады. Максвеллдi сан рет тексерiлген электромагнетизм задарын затты ыса электромагниттiк толындар шыару проблемасына олданбашы боланда, кенет «арсылы керсеттi». Бл задарды антеннаны радиотолындар шыаруын тамаша сипаттауы жне з кезінде электромагниттiк толындарды барын осы зандар негiзiнде алдын ала айтуы тааларлы едi.
Максвеллдi ызан дене электромагниттiк толындар шыару салдарынан унемi энергия жмсап шыындана отырып, абсолют нлге дейiн салындауы тиiс деген электродинамикасы маынасыз тжырым жасауа келтiрiлген-дi.
Классикалы теория бойынша зат пен толкын шыару арасында жылулы тепе-тедiк болуы ммкiн емес. Алайда кнделiктi тжiрибеде шындыында мндай ешнрсе жо екенiн керсетедi. Кызан дене озiнi барлы энергиясын электромагниттiк толын шыаруа жмсайды.
Физикада болан е лы революция ХХ асырдыі бас кезіне келеді тжірибеде байалан жылулы суле шыару спектрлерінде энергияны лестірілу зажылытарын тсіндіру ммкін болмады. Максвеллді сан рет тексерілген электромагнитизм задарын заттарды
Классикалы теория бойынша зат пен толын шыару арасында жылулы тепе-тедік болуы ммкін емес. Алайда кнделікті тжірибеде шындыында мндай ешнрсе жо екенін крсетеді. ызан дене зіні барлы энергиясын электромагниттік толын шыаруа жмсамайды.
Теория мен тжірибе арасындаы осы арама- айшылытан шыуды жолын іздеу барысында неміс физигі Макс Планк атомдар электромагниттік энергияны Макс Планк жеке порциялармен – кванттармен шыарады деп болжаан.
рбір порцияны Е энергиясы оны шыару жиілігі v-ге
E=hv
Прпорционалды коэфиценті Планк тратысы деп аталады.
Жарыты химиялы сері. Фотосурет.
Молекулаларды - кез келген трленуi — химиялык - процесс. Кбiнесе жарыты серiнен молекула ыдыраанда, тiзбектелген химиялы трленулер басталады. Кн сулелерiнi серiнен матаны оуы жне кнге тотыу — блар жарыкты химиялы серіні мысалдары.
Ааштар мен шптi жасыл жапыратарында, ылан жапыратыларды ыландарында, таы баса кптеген микроорганизмдерде жарыты серiнен аса маызды химиялы реакциялар жредi. Кнні серiнен жасыл жапыратарда Жердегi барлык тiршiлiк шін ажеттi процестер журедi. Олар бiзге орек бередi, сондай-а бiзге дем алу шін оттегiн бередi.
Жапыратар ауадан кмiрышыл газды жтады да, оны молекулала- рын рама блiктерiне: кміртегi мен оттегiне ыдыратады. Орыс биологы Климент Аркадьевич Тимирязев анытаандай, бл хлорофилл молекулаларында кн спектрiнi ызыл сулелерiнi серiнен орындалады. Кмiртегi тiзбегiне жерден тамыр арылы алынатын баса элементтер атомын бiрiктiре отырып, сiмдiктер адам мен жануарлар шін оре — белоктарды, майды жне коміртегіні молекулаларын растырады.
Аныталмаанды принципі — физикалы жйені сипаттайтын (осымша физ. шамалар деп аталатын) шамаларды (мыс., координат жне импульс) бір мезгілде дл мндер абылдай алмайтындыын тжырымдайтын квантты теорияны іргелі аидасы. 1927 ж. неміс физигі Вагнер Гейзенберг ашан. Аныталмаанды принципі материя блшектеріні (электрондар, протондар, т.б.) корпускулалы-толынды табиаты болатындыын айындайды. Санды трыдан Аныталмаанды принципі былай тжырымдалады: егер — жйені инерция центріндегі координатыны аныталмаанды мні, ал импульсыны осіне проекциясыны аныталмаанды мні болса, онда осы аныталмаандытарды кбейтіндісі Планк тратысынан () кем болмайды Макроскопиялы шамалармен салыстыранда аз шама боландытан, бл атынас атомды масштабтаы былыстара атысты ана орындалады. Аныталмаанды принципі атом ішіндегі былыстарды задылытарын тсіндіру жнеквантты механика саласыны алыптасуы кезінде аса маызды рль атарды. Егер 
жне 
сйкесінше координатты жне импульсты орташа квадратты ауытулары болса: 
,
мндаы 
— келтірілген Планк тратысы. Аныталмаанды атынасы - екі орайлас физикалык шамалар мніндегі аныталмаандытарды кбейтіндісі (мысалы,импульс пен координатаны, энергия мен уаытты) Планк тратысынан кіші болуы ммкін емес дейтін тжырым.[1] озалып келе жатан, импульсі р блшекпенбайланысан де Бройль толыныны интенсивтігі блшекті кеістікті берілген аумаынан табу ытималдыын анытайтыны ткен таырыпта айтылды. Жазымонохромат толын х осіні бойымен таралып жатсын. Онда бл толына сйкес блшекті импульсі р = рх бірмнді дл аныталан. Біра жазы монохроматтолынны амплитудасы барлы жерде бірдей, сондытан біз блшекті ай жерде екенін біле алмаймыз, яни оны координатасы аныталмаан. Бл иындытан шыу шін блшекті монохромат толынмен емес, жиіліктері бір-біріне те жаын бірнеше толындарды осындысымен, яни зындыы х болатын толынды пакет арылы модельдеп крейік. Толынды пакетті амплитудасы блшек орналасан кеістікті кішкене аумаынан баса жерді брінде нлге те, ал блшекті жылдамдыытолынды пакетті топты жылдамдыына те болсын. Енді біз блшекті координатасын андай да бір х длдікпен анытай аламыз, біра толын зындыын =х/n (мндаы n — х зындыа сыятын толы периодтарды саны) дл анытай алмаймыз. Себебі толынды пакетті шекарасы дл таайындалмайды. Олай болса, =h/p боландытан, импульсті мні де рx шамасына аныталмайды. n нерлым лкен болса, толын зындыын, ол арылы импульсті сорлым дл анытаймыз. Біра n скен сайын координатаны анытау длдігі тмендей береді, себебі толынды пакетті зындыы артады. Біз бл жерде сйкес оське атысты координата мен импульсті проекциясын бір мезетте анытау туралы айтып отырмыз.
58) Атомды физиканы дамуы: Барлы заттар блiнбейтiн аса са блшектерден – атомдардан трады деген ым ерте алыптасан болатын. Егер атом шындыында затты блiнбейтiн алашы кiрпiштерi болса табиаттаы кездесетiн сан алуан заттара сан алуан атомдар сйкес ойылуы тиiс. Блай болуы бiр жаынан кмн туызады.
Физика ылымыны дамуы барысында ХIХ асырды аяына арата атомны асиеттерiне байланысты жаа тжiрибелiк деректер жинала бастады. Мысалы М.Фарадей 1833 жылы электролиз былысын зерттеу барысында электролит ертiндiлерiндегi ток иондарды реттелген озалысы екенiн анытады. Ал 1897 жылы Дж.Томсон сиретiлген газдардаы электр разрядын зерттеу барысында ыздырылан немесе ультраклгiн жарыпен сулелендiрiлген кез-келген химиялы элементтi атомы зiнен терiс зарядталан блшектердi шыатынын анытады. Осылай алашы элементар блшек – электрон ашылды. Атом рлысыны крделiлiгiне нсайтын таы бiр блтартпас факт 1869 жылы орыс алымы Д.И.Менделеев ашан химияды элементтердi периодтылы заы. Атомды масса скен кезде элементтердi асиеттерiнi айталануын атомны рамына кiретiн блшектердi саны скен кезде оны iшкi рылымыны андай да бiр ерекшелiгiнi айталануымен тсiндiруге болатындай.
Атомды крделi жйе деп йарып, оны алашы моделiн сынан алым – Дж.Томсон. Томсон моделi бойынша атом дегенiмiз радиусы шамамен 10-10 м болатын шар. Бл шарды бкiл клемi о зарядталан, ал терiс зарядталан электрондар оны iшiнде су тамшысыны iшiнде жзiп жрген тйiршiктер трiздi озалып жредi. Томсон моделi атомны бiратар арапайым асиеттерiн сттi тсiндiргенiмен кп жадайда иыншылыа тiрелетiн.
Осы трыдан атом пиясына тереiрек iлiп, оны жаа бiр моделiн сынан алым аылшын оымыстысы Э.Резерфорд болатын. Ол з тжiрибелерiнде аса шапша -блшектер жа алтын фольгадан шашыраан кездегi брышты таралуын зерттей келе атомны планетарлы моделi деп аталатын моделiн сынды. Резерфордты бл моделi бойынша атомдаы о зарядтар Томсон моделiндегiдей бкiл клемде таралмай, керiсiнше, оны орталыында жинаталады. Оны атом ядросы деп атайды. Ал электрондар болса Кн жйесiндегi планеталар трiздi ядроны айнала озалып жредi (7.2 - сурет). Электрондарды массасы аса аз боландытан атомны бкiлдей дерлiк массасы ядрода шоырланан. Ядроны лшемi атомны лшемiмен салыстыранда шамамен 105 еседей кiшi.
Бор постулаттары. Бор жасаан сутегi атомыны моделi
Атомны ядролы моделi -блшектердi жа алтын фольгадан шашырауын дрыс тсiндiргенiмен екiншi жаынан баса иындыа жолыты. Оны мнiсi мынада болатын. Классикалы электродинамика задары трысынан атомны планетарлы моделi трiздес жйелер орныты болмауы тиiс едi. Себебi, электрон ядроны айнала дей озалатын боландытан зiнен электромагниттiк суле шыаруы тиiс. Ал блай суле шашу оны энергиясын кемiтедi де соны салдарынан электронны айналу радиусы бiрте-бiрте кемiп, тбiнде ол ядроа лап тсуi тиiс болатын. Бiра тжiрибе бан млдем керi нтиже бередi. Атом орныты жйе жне ол озбаан кйде болса зiнен ешандай да суле шыармайды.
Теория мен тжiрибенi арасындаы осындай арама-айшылыты шешу жолында алымдара бiраз тер тгуге тура келдi. Бл баыттаы зерттеулер барысында алашы елерлiктей табыса дат алымы Нильс Бор жеттi. Ол классикалы физиканы атомды жйеге атысты барлы кзарастарын айта арай келiп, оны атомдара атысты жаа тжiрибелiк деректердi тсiндiруде дрменсiз екенiне кзi жеттi. Бл жерде классикалы физика ымдарыны ауымынан тысары шыу ажет болатын. Нильс Бор 1913 жылы солай жасады да, ол атомны жарыты шыаруы мен жтуы жнiндегi зiнi тсiнiгiн мынадай екi постулат трiнде тжырымдады :
1. Атомдар, тек стационарлы кйлер деп аталатын андай да бiр кйлерде ана бола алады. Бл кйдегi электрондар ядроны айнала дей озаланымен зiнен суле шыармайды.
2. Суле шыару немесе жту тек бiр стационарлы кйден екiншi стационарлы кйге ткен кезде ана болады. Ал шыарылан немесе жтылан суленi жиiлiгi мына шарттан аныталады
hv=En- Em
Мндаы En жне En осы стационар кйлердi энергиясы, ал h – Планк тратысы.
Атомдарды энергетикалы кйлерiн энергия дегейлерi арылы белгiлеп, суле шыару жне жту рдiстерiн крнектi трде крсету ыайлы.
59)Квантты механика: Квантты механика - атомды дегейдегі блшектерді озалысы мен серлесулеріні жалпы задылытарын зерттейді жне осы задылытара сйене отырып атом ядросыны, атомны, молекулалар мен атты денелерді рылысы теориялары мен асиеттерін таайындайды.
Классикалы физиканы атомдарды асиеттері мен рылысын жне оларды жарыпен серлесуін тсіндіре алмауына байланысты физиканы жаа блігі–квантты механика пайда болды.
Квантты механика, физиканы баса да бліктері сияты, наты физикалы былыстарды математикалы кескіндер (рнектер, атынастар) трінде сипаттайды. Бл кескіндер негізгі математикалы объектілерден: функциялардан, матрицалардан, операторлардан жне оларды арасындаы атынастардан ралады. Осы математикалы образдар мен физикалы объектілер – электрондар, атомдар жне молекулалар арасындаы сйкестік негізгі физикалы ымдар арылы таайындалады. Бір жаынан, бл физикалы ымдар математикалы задылытар мен дістерді пайдалануа болатын математикалы объектілермен сипатталуы ажет, ал екінші жаынан, физикалы кбылысты мазмны осы физикалы ымдар арылы сипатталатын физикалы былыстар мен тжірибелерді арастыру нтижесінде таайындалады.
Квантты механика азіргі заманы физиканы негізгі теориясыны бірі. Квантты механика - микроблшектерді (элементар блшектерді, атомдарды, молекулаларды) озалыс задылытарын зерттейтін теория.
Квантты механиканы алашы даму тарихын арастыра отырып, негізгі ш кезеді ерекше бліп алуа болады. Бірінші кезе: XIX асырды аяы - 1912 ж. (алашы тжірибелер жне оларды тсіндіру рекеттері). Екінші кезе: 1913 - 1922 ж.ж. (Борды квантты теориясы). шінші кезе: 1923 - 1927 ж. ж. (квантты механиканы пайда болуы жне дамуы).
XIX асырды аяында жне XX асырды басында рентгендік сулелер, электрондар, спектрлер, радиоактивті былыс жне т.б. физикалы былыстар ашылды. Осыан байланысты алымдар микрообьектілерді зерттеуге ммкіндік алды. Алашы квантты ымды енгізген неміс физигі М.Планк. 1900 жылы 14 желтосанда Планк «алыпты спектрдегі энергияны лестірілу теориясына» деген ебегін Немісті физикалы оамыны мжілісінде баяндады. Осы кнді квантты теорияны туан кні деп есептеуге болады. Классикалы сулелену теориясы бойынша жары зіліссіз трде шыарылады. Бл ым бойынша физиктер абсолют ара денені сулеленуіні эксперименттік исыын тсіндіре алмады. Осы иыншылыты жою шін Планк, жары зікті трде, яниатомдар энергияны жеке порциялармен шыарады деп болжаан. Энергияны бір млшерін ол латынны квант (анша) деген сзімен атады. Планк гипотезасын(ылыми болжамын)пайдалана отырып неміс алымы А. Эйнштейн 1905 жылы фотоэффект былысын жне 1907 жылы атты денелерді жылу сыйымдылыыны температураа туелділігін тсіндірді. 1911 жылы аылшын физигі
Э. Резерфорд - блшектерді ауыр элементтер атомдарымен сотыысуын зерттей отырып, атомны планетарлы моделін сынды.
Квантты механиканы пайда болуына дейін микрообъектілерде болатын физикалы былыстарды классикалы физиканы (Ньютон механикасы, классикалы электрдинамика жне т.б.) кмегімен тсіндіру рекеттері болды. Біра эксперименттік берілгендер классикалы физиканы задылытары кеістікті микроскопиялы аймаында орындалмайтындыын крсетті. Мысалы, атомдар Ньютон задарына баынбайды. Классикалы физика атомдарды электрмагниттік сулеленуімен зара рекетін, мысты не себепті ткізгіш, ал шыныны - ошаулаыш болатынын тсіндіре алмады. Себебі, классикалы физика затты микрорылысы рл атармайтын былыстарды арастырады. Сонымен, ХХ асырды басында классикалы физика тсіндіре алмайтын эксперименттік фактілер кптеп жинаталды. Оларды тек квантты теорияны кмегімен тсіндіруге болды.
Квантты механиканы негіздерін руда классикалы физикада олданылатын бірсыпыра крнекі жне йреншікті ымдардан бас тартуа тура келді. Мысалы, классикалы механикада материялы нкте траектория бойынша озалса, квантты механикада блшек траекториясы ымы жо. Классикалы физикада барлы объектілер энергияны зіліссіз трде шыарса, квантты теория бойынша атомны суле шыаруы зікті сипатта болады. Классикалы физикада задар динамикалы сипатта болса, квантты задар статистикалы сипата ие болады.
Квантты механиканы осы жаа ымдары крнекілік асиеттерге ие болмайды. Микрообъектілерді асиеттерін тсіндіру шін млде басаша теория ажет болды жне соан сйкесті жаа математикалы аппарат олдану керек болды.
Квантты физика атомдар, ядролар жне элементар блшектер физикасын, яни квантты былыстарды зерттейді. Осы квантты былыстарды азіргі заманы математикалы теориясы квантты механика деп аталады. Квантты механика, арастырылатын блшектерді жылдамдытарына байланысты екі трге блінеді: релятивистік емес квантты механика (бл жадайда блшектер жылдамдыы жары жылдамдыы - дан те кіші, ) жне релятивтік квантты механика ( ).
Квантты механиканы кмегімен кптеген физикалы былыстарды тсіндіруге болады. Оны негізге ала отырып, атомды спектрлерді, молекулалар рылысыны, элементтерді периодты жйесіні, металды ткізгіштік, химиялы байланыс жне т.б. теориялары жасалды. Осы сияты рісті квантты теориясы да біз арастыратын квантты механикаа негізделген.
Классикалы механикада Ньютонны тедеуі жне электродинамикада Максвелл тедеулері андай рл атарса, квантты механикада Шредингер тедеуіні рлі сондай болады. Ньютон жне Максвелл тедеулері сияты, Шредингер тедеуі орытылмайды. Шредингер тедеуі постулат трінде абылданады, яни белгілі тжірибелерді орытындысы болып саналады.
Резерфорд сынан планетарлы моделі бойынша, ядроны айнала озалатын электрон зіліссіз энергия бліп шыара отырып, белгілі бір уаыттан кейін ядроа лауы керек. Біра бл тжырым атомны электрлік бейтарап жне орныты жйе екендігіне айшы келеді. Осы айшылыты жою шін Бор (1913 ж.) атомны классикалы планеталы моделін тмендегідей екі постулатпен толытырды.
1 постулат: рбір атом дискретті стационар кйлерге ие, бл кйлердегі электрондар дей озаланмен де, энергия бліп шыармайды. Бор теориясы бойынша, бл стационар кйлер адиабатты инварианттарды h -Планк тратысын кванттау арылы аныталады.
2 постулат: Электрон энергиясы , n E n квантты кйден, энергиясы E n n ¢ - ¢ квант- ты кйге n n E ¢ < E ауысанда атом энергиясы те суле бліп шыарады жне бл сулелерді жиілігі мынадай атынас бойынша аныталады. Бор постулаттарыны дрыстыы 1913 ж. Франк-Герц тжірибесіні негізінде таайындалды. Атом кйлеріні дискретті екендігі Франк-Герц (1913 ж.) тжірибелерінде длелденді.
Жарыты толынды – корпускулалы дуализмі.
Жеткілікті жоары температураа дейін ыздырылан денелер жары шыару абілетіне ие болады. Мыс, атты ыздырылан атты дене ттас спектр беретін а жары шыарады. Дене температурасы тмендегенде оны шыаратын сулесіні интенсивтігі тмендеумен атар, спектрлік рамы да згереді. Сонда баран сайын зын толындарды басымдылыы кшейе тседі. Дене бдан рі суыанда оны крінетін жарыты шыаруы млдем тотайды- дене тек крінбейтін инфраызыл сулелерді шыарады. Суле шыаратын денені ішкі энергиясы есебінен пайда болатын ж-е осы денені температурасы мен оптикалы асиеттеріне туелді электромагниттік суле жылулы суле д.а.
Планкты йаруынша, жарыты квантты асиеттері тек шыару актілерінде, яни жарыты затпен серлесуі кезінде ана байалады. Ал жарыты кеістікте таралуы здіксіз теді ж-е Максвеллді классикалы тедеулерімен бейнеленеді. А. Эйнштейн теориялы пайымдаулар мен эксперимент деректеріне сйеніп мынадай болжам сынды: жары кеістікте андай да бір блшектерді жиынтыы сияты таралады ж-е рбір блшекті энергиясы 0= Планк формуласымен аныталады. Кейіннен осындай блшектер жары кванттары не фотондар д.а. Бл рине жарыты Ньютон сынан жары теориясын абылдау емес. Фотондарды классикалы механикадаы материялы нктелер сияты белгілі бір траекториялар бойынша озалатын жары блшектері деп арстыруа болмайды. йткені фотондара интерференция ж-е дифракция былыстары тн. Фотондар корпускулалы асиеттермен атар толынды асиеттерге де ие. Фотондарды осы ерекшелігі корпускулалы- толынды дуализм д.а.
Квантты энергия млшері оны негізгі сипаттамасы болып табылады. Квант энергиясыны шамасы жарыты асиетін анытайды. Монохромат жары аыны энергиялары бірдей квантардан трады. Квантты тсініктерге сйкес р трлі суле трлеріні бір-бірінен айырмашылыы кванттарыны энергиясына байланысты. Электромагниттік толынды теория трысынан р трлі суле трлері бірінен бірі электромагниттік тербеліс жиілігі бой-ша ажыратылады. Міне, осы тербеліс жиілігі толынды крініс бой-ша суле асиеттерін анытайтын негізгі параметр бол.таб.
р трлі осы , параметрлер бір сулені асиеттерін сипаттайды.осы екі шама- квант энергиясы ж-е тербеліс жиілігі арасындаы байланыс dR()=r()d рнегімен аныталады.
Сонымен, жиілігі монохроматты толын ретінде сипатталатын жары аыны квантты крініс бой-ша энергиясы = фотондар аыны бол таб. Жары аыны І интенсивтігі секундына 1м² бет арылы тетін фотон санымен аныталады: І=N, мнда N арылы бір секунд ішінде 1м² ауданнан тетін фотон саны белгіленген.
60)Ядролы физиканы экологиялы проблемалары:Ядролы физика – азіргі физиканы атом ядросы мен элементар блшектерді зерттейтін саласы. Ядролы физика – атомнерксібіні ылыми негізі.
Ядролы ару жаппай ырып-жою ралы ретінде ыса мерзім ішінде кімшілік орталытарды, нерксіп жне скери нысандарды, скерлер тобын, флот кштерін таландау, оршаан ортаны радиоактивтік ластандыру, жаппай блдіру, суа батыру, т.б. масаттар шін олданылады. Ядролы ару адамдара кшті моральды жне психологиялы сер етеді. Оны уаттылыы тротилдік эквивалентпен бааланады. азіргі заманы бл аруды уаты ондаан тротилден бірнеше ондаан млн. тротилге дейін жетеді. Арнайы дебиеттерде ядролы аруды уаты килотоннамен (кт) жне мегатоннамен (мт) де крсетіледі. Бл аруды арулы кштерді барлы трлері олдана алады. Ядролы ару уаттылыы бойынша стратегиялы, оперативті-тактикалы жне тактикалы болып блінеді. Ядролы ару жарылан кезде: екпінді толын, жарыты сулелену, тпелі радиация, радиоактивті заымдану мен электр-магниттік импульс сияты заымданушы факторлар пайда болады.
Атом энергиясы – адам мірінде маызды орын алады. Энергия жеткілікті боланда оамны дамуы арыштап ала басады. Оан жиырмасыншы асыр длел. Бгінгі кнгі негізгі энергия оры болып саналатын – кмір, мнай, газ бір кезде зіні шегіне жетуі ммкін. Соны болжай білген алымдар энергия кзін ашты. Бл – атом энергиясы. Атом энергиясы адам мірінде ке олданылатын энергия тріне айналып келеді. Бл энергия трімен жмыс істегенде, оны адам азасына тигізетін серін жне соан байланысты физиологиялы згерістерді біліп, денсаулыты сатау маызды мселе.
Биологияны барлы салаларыны табии былыстарымен тыыз байланысты ріс алтынын ылымны бгінігі даму дегейі айын крсетіп отыр. сімдіктер кн сулесіні энергиясын зіне сііріп, тіршілігін жаластырса, жануарлар жне адам организміндегі физиологиялы былыстарды тіп труы да энергияны ажет етеді. Табии энергияны тым жоары немесе тмен болуына байланысты тірі организмні пайда болып, дамып, крделенуі немесе Жер бетінен жойылып кетуі эволюциялы кезедерде кездесіп отыран.
Кп жылдардан бері атомны энергиясы халы игілігіне пайдаланып келеді.Гидрологияда ядролы діслкен рл атарады,бл діс су кздерін ашуда кмектеседі,сондай-а шл жне шлейтті жерлерде ауыз су кздерін іздестіруде де бл діс кеінен олданылады.Су рамындаы кездесетін изотоптара арап,жер ыртысыны ыры мен сырын білуге кмектеседі.Бндай ядролы діс ауыл шаруашылыында да олданылады.Гамма жне нейтронды суле шыару сімдіктерді будандастырып,німдерді жаа трін алуа,німділіктіарттыруа кмектеседі.1960 жылы бндай радиациялы жолмен будандастыру барысында німні 15 трі алынан болса,ал азір німдерді1300-ден астамы осы діспен алынады.Мысалы:ытайда 8млн. гектар жерде осындай жолмен алынан німдер сіріледі;Италияда 60%-астам атты бидай осы жолмен деледі.Ядролы діс р трлі насекомдармен тыайтыштар ретінде пайдаланылады.Бан кбінесе азот изотоптарын олданылады.ндірісте ядролы діс радиациялы индикаторларды кмегімен технологиялы процестерді баылау жне тексеру шін олданылады.
Соы кезде ядролы медицина кеінен лаш жаюда. Радиацияны кмегімен азір алдын-алуа ,диагноз оюа болады.Радиацияны кмегімен р трлі медициналы операциялар ралдар:олаптар,шприцтер стериленді.Ауруханалармен емханалар азір 24 мынан аса ралдар пайдаланып ,олармен 24млн. Тексерулер мен операциялар жасалынады.сіресе,рак ауруларын емдеуге радиациялы діс кеінен олдау табуда.азір сулелі терапия кеінен ріс алды.Рак ауруларыны 50-60 % -і осы сулелі терапия дісімен емделеді.
1949-89 жылдар аралыында Семей сына аймаында 200-ден астам уе жарылысы мен 340-тан астам 1964-1989жылдар аралыында жер асты жарылыстары болан. Осы сынатар нтижесінде «атом клі » пайда болып,ауаа радиоактивті газдар тарады.Жер асты сынатары экологиялы тепе-тедікті бзып,бгінге дейін жаласып отыран шлейттену процесіне келді.Сына кезінде кллі Менделеев таблицасындаы элементтерді изотоптары пайда болатыны бл кнде ешкімге пия емес.Соларды арасында е зияндысы -«Стронций-90» ,«Цезий-137»,«Плутоний-238» таы басалар. Семей сына аймаында барлы жалпы уаты 20 мегатонна болатын 100-ден аса биіктігі 2 метрден 2000метрге дейін ктерілетін р трлі ядролы жне термоядролы опарыш заттар пайдаланылан.