Табиат пайдалану мен оршаан ортаны орауды экономикалы тетігіні тсінігі мен рамдас элементтері.

оршаан ортаны орауды экономикалы реттеуді масаттары тлемдер жйесін алыптастыру мен табии ресурстарды молайту жне тымды пайдалануды траты экономикалы негізін ру, сондай-а мемлекетті мдделері мен табиат пайдаланушыларды мдделерін экономикалы жаынан орау болып табылады.

Экономикалы дістер мыналара баытталан: шаруашылы ызметіні субъектілері материалды шыынды анытау арылы зіні шаруашылы ызметінде оршаан ортаны ластануын азайтуа мдделі болуы керек. Сйтіп, экологиялы атынастар субъектілеріне ыпал етуді экономикалы дістеріні жйесі оршаан ортаны орау жніндегі ызметті экономикалы ынталандыруа жрдемдеседі.

Осы кзарасты сондай-а Б.В. Ерофеев те станып отыр, ол былай деп есептейді: «оршаан ортаны экономикалы жаынан реттеу заны экологиялы талаптарын сатауда экономикалы мддені алыптастыру масатында жзеге асырылады».

Табиат орау ызметіні тиімділігі аржы ынталылыын жасаумен аныкталады, ал табиат пайдаланушыларды табиат орау шаралары мен табии ресурстарды тымды пайдалануды жргізуге ынталандыруды зі оршаан ортаны орау мен табиат пайдалануды кмегімен жргізілуге тиіс.

Экономикалы тетік ымына келсек М.М. Бринчук былай деп есептейді: «Табиат орауды экономикалы тетігі дегенннен оршаан ортаны орау мен табиат пайдалануды занда кзделген экономикалы шараларды камтамасыз етуді жиынтыы ынылады».

Сондай-а инновацияларды жне табии ресурстарды тымды паидалануды енгізу, нерлым тиімді аз калдыты технологияны дамытумен енгізу.

В. В. Петровты пікірі бойынша, экономикалы тетікті рамына траты жмыс істейтін институттар, оларсыз калыпты ызмет атара алмайды, сондай-а нарыты атынастара кшетін атынастар негізінде пайда болан жаа институттар жатады. азастан Республикасы Президентіні 2003 жылы 3 желтосандаы Жарлыымен малданан азастан Республикасыны 2004-2015 жывдара арналан экологаялы ауіпсіздік Тжырымдамасына сйкес табиат пайдалануды жаа экономикалы тетіктері баа белгілеуді жйесіне экологиялы сипаттамаларды, табиат пайдалануа аы тлеу жйесін жетілдіруді жне міндетті экологиялы сатандыруды кздейді.

Р-ны ЭК-ні 95 бабында оршаан ортаны орауды жне табиат пайдалануды экономикалы реттеу тетiктерiнi трлерi кзделген:

1) оршаан ортаны орау жнiндегi iс-шараларды жоспарлау мен аржыландыру;
2) оршаан ортаа эмиссиялар шiн аы тлеу;

3) табии ресурстарды жекелеген трлерiн пайдалананы шiн аы тлеу;
4) оршаан ортаны орауды экономикалы ынталандыру;

5) нарыты тетiктер жне оршаан ортаа эмиссиялар шiн квоталарды сату;

6) экологиялы сатандыру;

7) оршаан ортаа келтiрiлген залалды экономикалы баалау оршаан ортаны орауды жне табиат пайдалануды экономикалы реттеу тетiктерiнi трлерi болып табылады.

Экономикалы тетікті рлі е алдымен мынамен аныталады: ол табиатты жне оршаан ортаны тымды пайдалануды амтамасыз етуге баытталан. Бл міндет осы тетікке жататын барлы экономикалы шараларды дйекті трде жзеге асыру арылы іске асырылады.

Экономикалы шаралар мен оны дістері салалы табии ресурстар актілерінде де кзделген. Мысалы, Р-ны 2003 жылы 8 шілдедегі Орман кодексіні 104-бабына сйкес орман орын кзетуді, орауды, пайдалануды, ормандарды молытыру мен орман сіруді экономикалы принциптері мен дістері:

1) мемлекеттік орман оры учаскелерінде ормандарды кзету, орау, молытыру мен орман сіру іс-шараларын жоспарлау;

2) мемлекеттік орман орында азастан Республикасыны кіметі бекіткен нормалар мен нормативтерге сйкес орман шаруашылыын жргізуді аржыландыру;

3) орман ресурстарын жне ормандарды пайдалы асиеттерін аылы трде пайдалану;

4) ерекше оралатын орман аумагарын аылы трде пайдалану;

5) азастан Республикасыны аумаында орманды ірлерді лайтуды ынталандыру;

6) мемлекеттік орман оры учаскелерінде орман пайдалануды жзеге асыратын мемлекеттік орман иеленушілерді жне орман пайдаланушыларды жауапкершілігін сатандыру болып табылады.

Р-ны Су кодексіні 132-бабына сйкес экономикалы реттеуді негізгі трлері:

1) су пайдаланушыдан азастан Республикасыны салы задарында кзделген тлемдер мен алымдарды алу;

2) су объектілерін тымды пайдалану мен орауды бекітілген бадарламаларын зірлеу жне аржыландыру;

3) азастан Республикасыны зандарына сйкес жеке жне занды тлаларды ресурстар сатауа алдыы аз технологияларды жне энергияны дстрден тыс трлерін енгізу жне игеруі, су ресурстарын орау мен тымды пайдалану жніндегі баса да тиімді шараларды жзеге асыруы кезінде олара кредиттік жне зге де жеілдіктер беру;

4) оамды орлар ру жне оларды су объектілерін алпына келтіру мен орау шін пайдалану болып табылады.

Табиат пайдалану мен оршаан ортаны орауды амтамасыз етуде экономикалы шаралар рлін сипаттаан кезде мынаны атап крсету керек: табиат орау ызметін басаруды экономикалы жне кімшілік дістері бір-біріне баламалы болып табылмайды. Керісінше, олар бір-бірін толытырады жне табиат орау ызметімен басаруды кімшілік жне экономикалы дістерін олдануды оларды отайлы штастыру баытында реттеуді маызы зор.

Петров В.В. сондай-а былай деп пайымдайды: «азіргі кезеде экологиялы атынастарды реттеуді негізгі белгісі экономикалы ынталандыру арылы оршаан табии ортаны орауда кімшілік-ыты ралдарды штастыра жргізуде болады».

Экономикалы тетікті ынталандырушылы ызметі оларды атына ойылан экономикалы заны талаптарын табиат пайдаланушыларды ынталылыы жадайын жасауда болып табылады.

Р-ны ЭК-ні 103-бабына сйкес Табиат пайдаланушыларды оршаан ортаны орау жнiндегi iс-шараларды тиiмдi жзеге асыруын экономикалы ынталандыру масатында азастан Республикасыны кiметi оршаан ортаа эмиссиялар шiн тлемаыны шектi ставкаларын бекiтуi ммкiн.

Сонымен бірге экономикалы ынталандыру шаралары салалы нормативтік-ыты актілерде де кзделуі ммкін. Мысалы, Р-ны Орман кодексіні 106-бабына сйкес азастан Республикасыны орманды аумаын арттыруды экономикалы жаынан ынталандыру мыналар арылы:

1) Казастан Республикасыны зандарына сйкес босалы жерлерден ауыл шаруашылыында пайдалануа жарамсыз зге де жер санаттарынан орман орына жер блу;

2) азастан Республикасыны салы зандарына сйкес, орман сіруді ынталандыру жне арнайы масаттаы плантациялар, агроорман мелиорациялы жне зге де ораншылы екпелер жасау;

3) Республикасыны срек ресурстарына мгажын амтама-сыз ету масатында німі жоары плантациялы екпелер отыры-зуа ынталандыру;

4) селекциялы-гендік негіздегі тым уалау сапасы жасартылан орман тымдарын жне отырызылатын материалдарды ндіру мен олдануды ынталандыру;

5) шаруашылыына инвестициялар тарту шін олайлы жадайлар жасау жолымен жзеге асырылады.