Экологиялы ы бзушылыты тсінігі мен рылымы.

Экологиялы занаманы бзаны шін занды жауапкершілік тандауыны негізі экологиялы ы бзушылыты жасау болып табылады, одан экологиялы ыы нормаларын реттеуді бзатын ыка арсы кінлі рекет немесе рекетсіздік, мемлекетке, табиат пайдаланушыа жне оршаан ортаа зиян келтіретін, ал осы арылы адамны денсаулыына да, не осындай зиян кел-іруді наты мазмны болатын оамды катынастар тсініледі.

Бл аныгамадан мынаны ааруа болады: экологиялы ы бзушылы бл табиат орау мен табии ресурстарды пайдалануды бзатын ыа арсы рекет.

азастан Республикасыны жекелеген табиат объектілері бойынша олданыстаы занамасында жер, су, орман жне т.с. с. бзушылы задарыны тізбесі келтірілген.

Осы заманы ыты теориясымен мыналар кзделген: кы бзушылыты рамына субъект, субъективтік тарап, объект, объективтік тарап жатады. Бл рамдас бліктер экологиялы ы бзушылыа да сипатты болады.

Экологиялы ы бзушылы субъектілері азаматтар, лауазымды адамдар, ксіпорын, мекеме, йым болып табылады.

Бл орайда жеке тлалара шетелдік азаматтар, сондай-а азаматтыы жо адамдар жатады, йткені олар да табиат пайдалану жніндегі ыты атынастарына атысуы жне экологиялы занаманы бзаны шін жауапты болуы ммкін.

Табиат орау мен табии ресурстарды тымды пайдалану саласындаы жеке тлаларды жауапкершілігі 16 жаса толан кезде басталады. ылмысты зада кзделген жадайларда жеке тлаларды жауапкершілігі 14 жастан басталуы ммкін (Мысалы, Р-ны К-ні 3-блімі 187-бабы — «Мемлекет орауына алынан табии кешендерді немесе объектілерді асаана жою немесе блдіру». Занды тлалара, экологиялы ы катынастарыны субъектілеріне мемлекеттік ксіпорыдар мен мекемелерді, кооперативтік, коммерциялы, шаын, шетелдік нысандары бар бірлескен ксіпорындарды жатызуа болады, олар да табиат пайдаланушылар рлін атарып, экологиялы жауапты болуы ммкін.

Экологиялы ы бзушылы объектісі ылмысты ниетті неге баытталанын сипаттайды. Экологиялы ы бзушылыгы жалпы объектісі табиат жне оны рамындаы элементтер болады, олар экологиялы ы атынастарыны кіші объектілеріде топырака, суа, жануарлар мен сімдіктер дниесіне т.б. блінеді. Мынаны атап крсету керек: экологиялы занамамен з болмысында табиат объектісі емес объектісі болатын ы бзулары, мысала айтса, табии ресурстарды меншік иесі ретінде мемлекетті зандылы кші кзделген. Мысалы, азастан Республикасыны Жер кодексіні 164-бабында былай делінген: меншік ыы мен жар пайдалану ыы азастан Республикасыны Азаматты кодексінде жне Казастан Республикасыны баса да за актілерінде кзделген тртіппен орал-ды. Су, Орман кодексіні нормаларын келтіруге болады, бларда экологиялы ы бзушылыты объектісі табиат пайдаланушы мен табиат иеленушіні задылыы болып табылады.

Бл ы бзуды объективті жаы кінлі адамны ыа арсы рекеттер жасауынан немесе рекетсіздігінен крінеді. Мысала, азастан Республикасыны ылмысты Кодексіде объективтік жаына прменді рекеттер жататын баптар бар — бл 288-бап – «Засыз ашылы», 287-бап — «Су жануарлары мен сімдіктерін засыз аулау», «Жануарлар мен сімдіктерді сирек кездесетін жне рып кату аупі тнген трлерімен засыз іс-ректтер» — 290-бап жне т.б. Екінші жаынан, азастан Республикасыны экологиялы занамасында экологиялы ы бзушылытар кзделген, оларды объективтік жаы рекетсіздік болып табылады: оршаан табии ортаны алпына келтіру жне табии ресурстарды молайту жнінде шаралар абылдамау; оршаан ортаа ластаушы заттарды ндірістік нормативтен тыс шыарулары мен тастандылары жне баса да зиянды авариялы ыпалдары туралы хабарламау; мемлекеттік экологиялы сараптама талаптарын орындамау. Мысалы, Р К «Экологиялы ластау зардаптарын жою жнінде шара олданбау»— 294-бап.

Экологиялы ы бзушылыты субъективтік жаы кінлі адам жасалан ылмыса, оны себептеріне, мдделеріне атысымен сипатталады. Экологиялы жауапкершілікті міндетті факторы бзушыны кінсі болып табылады. Мнда да олданыстаы занама кінні екі нысанын— жанама ниет жне абайсыздыты кздейді. Егер кінлі адам табиата немесе табиат пайдаланушылара зиян келтіретін рекет жасаан жне ол мны ынып, осыан ниет етсе, онда біз тікелей ниетті карастырамыз.

Абайсызды дегеніміз кінлі адам зіні мінез-лыны салдарларын алдын ала білуге тиіс болан, біра бан байыпсыз араан кезде ыпсыз мінез-лыты білдіреді.

Экологиялы жауапкершілік шараларын олдану шін экологиялы кы бзушылыгы барлы белгілеріні жне барлы элементтеріні болуы ажет.

Экологиялы ы бзушылыты трлері табиат объектісіне арай блінеді. Олар мыналара:

1) Жер ы бзушылыы;

2) Су ы бзушылыы;

3) Орман ы бзушылыы;

4) Тау-кен ы бзушылыы;

5) Жануарлар дниесін орау мен пайдалану жніндегі ы бзушылыы (фауналы ыбзушылытары);

6)Ауаны орау ы бзушылыы болып блінеді.

оама ауіптілік дегейіне арай экологиялы ы бзушылы ЭК-ті 315-бабы экологиялы ылмыстара блінеді, олар шін ылмысты жауапкершілік жне теріс ылы шін кімшілік жне мліктік жауапкершілік кзделген.

3. Экологиялы задарды бзаны шін ыты жауапкершілікті трлері.

Р ЭК-ті 320-бабына сйкес азастан Республикасыны экологиялы занамасын бзу азастан Республикасыны задарына сйкес жауаптылыа кеп соады.

оамды ауіптілікті жоары дегейі бар аса ауыр экологиялы ы бзу деп экологиялы ылмыс танылады. Экологиялы ылмыс деп Казастан Республикасыны заымен белгіленген экологиялы ы тртібіне, оамны экологиялы ауіпсіздігіне, оршаан табиат ортасына немесе адамны денсаулыына елеулі нсан келтіріп жасалан ол сушылытан крінетін зиянкестікті ыну керек. Экологиялы ылмыс жасааны шін кінлі адам азастан Республикасыны ылмысты Кодексінде кзделген ьшмысты жауапкершілікке жауапты болады. Р К-ні 11 тарауына – «Экологиялы ылмыстара» мына баптар:

277-бап — «Шаруашылы жне зге де ызметке ойылатын экологиялы талаптарды бзылуы»;

278-бап — «Ытимал экологиялы ауіпті химиялы, радиоактивті жне биологиялы заттарды ндіру мен пайдалану кезінде экологиялы талаптарды бзылуы»;

279-бап — «Микробиологиялы немесе баса биологиялы агенттермен немесе улы заттар жмыс істеу кезінде ауіпсіздік ережелеріні бзылуы»;

282- бап – «Атмосфераны ластау» т.б.

Экологиялы ылмыстар субъектілері азаматтар, сондай-а, біра барлыы да 16 жаса толан лауазымды адамдар болуы ммкін. Біратар ылмыстар бойынша ылмысты жауапкершілік кінлі адама брын кімшілік жауапкершілік шаралары олданьшан кінлі адама олдануды кздейді.

Экологиялы ьшмыстар объектісі табиат объектілері мен ресурстарыны сапасы, мемлекетті экологиялы ауіпсіздігі, адам денсаулыы болып табылады. Экологиялы ьшмыстарды мні ттастай аланда немесе наты табии ресурстарды сапасы, немесе оршаан орта болады. Сондытан экологиялы ылмыстарды топтастыруа болады.

1. Объектісі оршаан орта болатын ылмыстар. Мнда экоцид шін жауапкершілікті реттейтін бапты ерекше атауа болады.

2. Объектісі жекелеген табии ресурстар — жер, жер ойнауы, су, орман, жануарлар дниесі, атмосфералыауа болатын ылмыс.

3. Табиат ресурстары меншік иесіні немесе табиат пайдаланушыларыны меншік иесіні меншік ыы мен зге де мліктік ыына арсы ылмыстар. Бл жерде 284-бапты — «азастан Республикасыны рлыты шельфі туралы жне азастан Республикасыны айрыша экономикалы аймаы туралы задарды бзылуын» атауа болады.

4. Белгіленген экологиялы, шаруашылы ветеринарлы зге де талаптарды бзатын ылмыстар, оларды орындамау оршаан ортаа ыпал жасауы ммкін.

Объективтік жаынан экологиялы ылмыстар рекет нысанында, сондай-а рекетсіздік нысанында крінуі ммкін. Субъективтік жаынан жанама ниет жне абайсызды нысанында білдіріледі.

Экологиялы ылмыстарды жасааны шін Р-ны ылмысты Кодексі жазалауларды мына трлерін кздейді: айыппл салу; белгілі бір лауазымды атару немесе бір ызметпен айналысу ыынан айыру; тзеу жмыстары; бас бостандыын шектеу, амау; белгілі бір мерзімге бас бостандыынан айыру.

Экологиялы ы бзушылы шін жауапкершілік табиатты орау саласындаы аса ке таралан трлері болып табылады. кімшілік жауапкершілік шараларын олдану шін негіз кімшілік ылы жасау болып табылады. олданыстаы занама бойынша Р-ны «кімшілік ы бзушылы туралы» кодексіне сйкес мынадай кімшілік жазалары кзделген:

1) ескерту жасау;

2) кімшілік айыппл салу;

3) кімшілік ы бзушылыты жасау ралы немесе оны тікелей объектісі болан затты темін тлеп алып ою;

4) кімшілік ы бзушылыты жасау ралы немесе оны тікелей объектісі болан затты тркілеу;

5) белгілі бір азамата берілген арнаулы ытан айыру;

6) тзеу жмыстары;

7) кімшілік амау.

Р-ны кімшілік ы бзушылы туралы Кодексіне сйкес кімшілік жауапкершілікке 16 жаса толан азаматтар мен лауазымды адамдар, сондай-азады тлалар тартылады.

Р-ны кімшілік ы бзушылы туралы Кодексіні 19-тарауына 240- 306-баптар аралыыдаы оршаан ортаны орау, табии ресурстарды пайдалану саласындаы кімшілік ы бзушылытары кіргізілген. Баптар табиат объектілері бойынша блінген:

— атмосфералыауаны орау (243-249-баптар);

— жерді орау мен пайдалану (250-258-баптар);

— жер ойнауын орау мен пайдалану (259-275-баптар);

— суды орау мен пайдалану (276-281-баптар);

— орманды орау мен пайдалану (282-294-баптар);

— жануарлар дниесін орау мен пайдалану (295-299-баптар);

— рлытаы шельфті орау мен пайдалану (301-306-баптар);

— оршаан табиат ортасымен байланысты ызметке ойылтын жалпы экологиялыталаптар (240, 241, 245-баптар).

оршаан ортаны орау, табии ресурстарды пайдалану саласындаы кімшілік ы бзушылытар туралы істерді сот органдары, ішкі істер органдары, мемлекетік автомобиль инспекциясы, мемлекеттік ртке арсы ызметі, оршаан ортаны орау министрлігіні органдары мен осыан арнайы кілеттігі бар зге де органдар (ашылы инспекциясы, балы аулауды адаалау, жерге орналастыру ызметі жне т.б.) арайды.

Азаматты-ыты жауапкершілік экологиялы ы бзушылыпен келтірілген материалды нсан телген жадайда олданылады. Бл жадайда табиата келтірілген нсанны материалды сыйаысы болуа тиіс, мны зі табиатты, ауаны, суды, орманны жне т.б. ластануымен келтірілген нсанды есептеген кезде барлы ретте ммкін бола бермейді. Осымен байланысты занамамен азамат немесе зады тла келтірген нсанды есептеуді екі дай тетігі олданылады. Бірінші жадайда, экологиялы зады бзаны шін мліктік жауапкершілік тіркелген аша тлемдері, арнаулы наты тр немесе табиат кешеніні объектісі шін арнаулы кесімді баа нысанында белгіленеді. Бл кесімді баалар азастан Республикасында жер бетіндегі жануарлара, ормандара, балытара атысты белгіленген. Екінші жадайда, нсан Азаматты заны жалпы негіздері бойынша есептеледі, Р-ны Азаматты Кодексіне жне ЭК-ті 321-бабыны 4-тармаына сйкес азастан Республикасыны экологиялы занамасын бзу салдарынан оршаан ортаа келтірілген залалды теу ерікті трде немесе жргізілу тртібі Экологиялы Кодекске сйкес айындалатын залалды экономикалы баалау негізінде сот шешімі бойынша жргізіледі

Экологиялы ы бзушылытар жасаан тлалар здері келтірген залалды ЭК-ке азастан Республикасыны зге де занамалы актілеріне сйкес теуге міндетті.

Мыналарды:
1) табии ресурстарды жою мен блдіруді;

2) табии ресурстарды з бетімен жне тымсыз пайдалануды;

3) оршаан ортаны з бетімен ластауды, оны ішінде авариялы, келісілмеген жаппай шыарындылар мен тгінділерді, ндіріс жне ттыну алдытарын орналастыруды;

4) оршаан ортаны нормативтен тыс ластауды салдарынан оршаан ортаа, азаматтарды денсаулыына, жеке жне зады тлаларды, мемлекетті млкіне келтірілген залал телуге тиіс.

Экологиялы ы бзушылы жасаан тлаларды жеке тлаларды денсаулыына келтірілген зиянды, жеке жне зады тлаларды, мемлекетті млкіне келтірілген залалды теуі ерікті трде немесе азастан Республикасыны занамасына сйкес сот шешімі бойынша жргізіледі. Зиян жбірленушіні ебекке абілеттілігінен айырылу дрежесі, оны емделуіне жне денсаулыын алпына келтіруге жмсалан шыындар, ауруды ктіміне байланысты шыындар, зге де шыыстар мен жоалтулар ескеріле отырып, толы клемде телуге тиіс.

ызметі оршаан ортаа жоары ауіптілікпен байланысты жеке жне зады тлалар, егер зиянны есерілмейтін кш немесе жбірленушіні теріс пиылы салдарынан туындаанын длелдей алмаса, жоары ауіп кзі келтірген зиянды теуге міндетті.

ЭК-ті 322-бабына сйкес оршаан ортаа зиян келтірген тла келтірілген залалды ерікті трде жоюа не згеше тсілмен оны орнын толтыруа ылы. Тланы залалды жою не оны орнын толтыру туралы міндеттемесі кепілхатта жазылуа тиіс.

Зиянды теу оршаан ортаа зиян келтірген тланы з аражаты немесе сатандыру тлемдері есебінен нды нысанда жзеге асырылуы ммкін.

Зиянды теуді нды нысандарына оршаан ортаны зиян
келтірілгенге дейінгі жай-кйін алпына келтіруге, табии ресурстарды молытыру жніндегі іс-шараларды орындауа, талапкерге, алынбай алан пайданы оса аланда, зге шыындарды теуге арналан ашалай аражат жатады.

Тараптарды келісімімен сот шешімі бойынша зиян жауапкерге оршаан ортаны алпына келтіру жніндегі міндеттерді жктеу жолымен заттай нысанда телуі ммкін.

Зиянды теуді заттай нысандарына оршаан ортаны зиян келтірілгенге дейінгі жай-кйін алпына келтіру, жойылан не блінген табии ресурсты орнына оан ны те ресурс беру жніндегі шаралар жатады. Зиянды заттай нысанда теу келтірілген зиянды теуді тртібін, талаптарын, мерзімдері мен клемін регламенттейтін шарт жне (немесе) келісім жасасу жолымен жргізіледі.

Зиянды теуді ндіріліп алынатын сомасы мемлекеттік бюджетке, ал азастан Республикасыны занамасында белгіленген жадайларда жбірленуші тлаа аударылады.

Зиянды теу оршаан ортаа зиян келтірген тланы кімшілік жне ылмысты жауапкершіліктен босатпайды.

зін-зі баылау сратары: