Таырып 4. азастан Республикасыны конституциялы ы негіздері.

Таырып 2. ы жне ыты былыстар туралы негізгі тсініктер.

ы кп жаты, крделі былыс. Сондытан оан берілетін анытамалар да сан ырлы. ы (жалпы леуметтік маынада) тиісті ммкіндіктерді зада крсетілген, крсетілмегендігіне арамастан адамгершілік, дет-рып трысынан рекетті негізделуі мен еркіндік ретінде танылады. ыты функционалды анытамасы – азіргі кездегі экономикамен негізделген халыты, кпшілікті еркін білдіретін, нормативті аныталан жне бзылудан трбиелеу, сендіру жне ажетті жадайда мемлекеттік мжбр ету шараларымен оралатын, оамды атынастарды реттеу ызметін атаратын, ыты демократиялы мемлекет алыптастыру масатында оамды келісім ралы болатын нормалар жйесі ретінде крсетеді.

ыа мынандай белгілер тн:

-еріктілік сипаты болады;

-жалпыа бірдей міндеттілік кші танылан;

-нормативтілік;

-мемлекетпен алыптастырылады жне оралады;

-жйелілік;

-оамды атынастарды реттеу ызметін атарады.

ы мнін анытау барысында екі трлі кзарасты ескеру ажет.

1.Тапты зарас, онда ы экономикалы стем тапты задастырылан еркін білдіретін, мемлекетпен кепілдендірілген нормалар жйесі ролін атарады.

2.Жалпы леуметтік кзарас бойынша ы оамны р трлі топтарыны, таптарды арасындаы келістіруші ролін атарады.

ы типін анытау азіргі кезеде екі трлі нысанда жзеге асырылады. Бірінші кзарас бойынша ы типі формациялы трыдан аныталады. Оны басты лшемі ретінде леуметтік-экономикалы белгілер алынады. Экономикалы базис типіне сай л иеленуші, феодалды, буржуазиялы жне социалистік ы типтері аныталан. Екінші кзарас бойынша ы наты географиялы, лтты-тарихи, діни, арнаулы зады белгілеріне байланысты жіктеледі. Жалпы ы, романо-германды ы, славянды ы, мсылманды ы, индусты ы жне таы басалар.

ы нормасы – мемлекетпен танылатын жне амтамасыз етілетін оамды атынастара атысушыларды ытары мен міндеттерін реттейтін жалпыа бірдей міндетті рекет тртібі.

Гипотеза, диспозиция, санкция рекет тртібі ретіндегі зады норманы рылымды элементтері.

ы нормаларыны таайындалуына байланысты екіге блінеді:

1. реттеуші;

2. ораушы.

рбір норма адамны еркіне, санасына ыпал етеді, оны іс-рекетін реттейді. Сондытан реттеуші нормалар ы таайындаушы, онда оамды атынастара атысушылара берілетін ытар мен міндеттерді жктейтін нсаулар бар. Осыан байланысты оларды рекеті тікелей реттеледі.

ораушы нормалар ыты жауапкершілікті жне баса субъективті ытарды орайтын кштеу шараларын белгілейді. Бл жерде адамдарды рекетін реттеу жанама трде асырылады.

ышыармашылы - зады актілерді жасау, жарыа шыару не болмаса оларды зады кшін жою, оларды ала арай тиімділігін дамытуа баытталан ы алыптастыру процессіні соы сатысы ретінде оамдаы объективті жадаймен айындалан мемлекет органдарыны арнаулы ызметі. Субъектілеріні сипатына байланысты былай блінеді:

1. Халыты тікелей ышыармашылыы. Мемлекеттік жне оамды мірді маызды мселелері бойынша тікелей халыты дауыс беру (референдум) жолымен задар абылданады.

2. Мемлекеттік органдарды ы шыармашылыы. азастан Республикасында нормативті ыты актілерді абылдау ыына азастан Республикасыны Парламенті, Президенті, кіметі ие.

3. оамды йымдарды ышыармашылыы немесе санкцияланан ышыармашылы. Мемлекет белгілі бір жадайларда оамды йымдарды актілерін немесе дет-рып нормаларын мемлекетті рсат беру кшімен задастыруы ммкін.

 

Негізгі дебиеттер:

1. азастан Республикасы Конституциясы. Алматы:Жеті Жары, 1998.

2. азастан Республикасы заы «Нормативті ыты актілер туралы» // Парламент Жаршысы, 1998. №2-3.

осымша дебиеттер:

1. Адарбеков Т. ы жне мемлекет теориясы. араанды, 2002.
2. Мемлекет жне ы теориясы. Жоламан .Д., Мтарова А.К., Тукелев А.Н. Алматы: азМЗУ, 1999.
3. Сапаралиев .С., Ибраева А.С. Мемлекет жне ы теориясы. Алматы,1998.
4. Табанов С.А. ы теориясы мен сот жйесіні конституциялы негіздері. Алматы, 2001.

Таырып 3. ы айнар кздері, ы жйесі жне занама жйесі туралы білімдер жйесі.

ы нысаны – жалпыа бірдей міндетті, зады маызы бар, оамда орын алан ы нормаларын йымдастыру тсілі.

ы тп нсасы ыты пайда болуы мен рекет етуін ммкін ететін факторлар.

ы нысаныны негізгі 4 трі танылан: нормативті акт, сот прецеденті, лет-рыпты ы, нормативті келісім.

Нормативті ыты акт – ы нормаларын бекітуге, згертуге немесе жоюа баытталан, айындалан тртіпте абылданатын мемлекеттік органны актісі. лкен екі топа жіктеледі: задар жне заа баынышты актілер.

За - мемлекетті жоары кілді органы немесе тікелей халыты дауыс беру (референдум) арылы абылданан, оамды мірді маызды мселелерін реттейтін жне жоары зады кші болатын нормативті ыты акт. Оны белгілері.

- за шыару билігі органдарымен немесе тікелей халыты дауыс беруімен абылданады;

- дайындау жне абылдау тртібі Конституция мен парламент регламентімен аныталады;

- халыты еркі мен мддесін кздеуі ажет,

- жоары зады кші болады;

- барынша маызды оамды атынастарды реттейді.

Заны зі зады кшіне байланысты блінеді: Конституция, конституциялы задар, задар.

Заа баынышты акт дегеніміз за негізінде жне заа сйене отырып абылданатын, оамды атынастарды замен реттелмеген блігін амтитын, міндеттілік кш болатын нормативті-ыты актіні бір трі. Оны трлері:

- Президентті жарлытары мен кімдері;

- кіметті аулысы, Премьер-Министрді кімі;

- Министрліктер, ведомстволар мен мемлекеттік комитеттерді бйры, нсау, ережелері;

- Мемлекеттік билікті жергілікті органдарыны аулылары мен шешімдері;

- Мемлекеттік басаруды жергілікті органдарыны шешім, кім, аулылары.

Сот прецеденті зіретті мемлекеттік органны белгілі бір мселе бойынша абылдаан шешімі осыан сас зге істерді араанда міндетті трде олданылуы.

дет-рып ыы тарихи алыптасан рпатан-рпаа берілетін дет-рып, салт-дстр нормаларына мемлекеттік мжбр ету кші таайындалатын ы нысаныны бір трі.

Нормативті келісім – субъектілерді зара мддесін есепке алуды ммкін ететін ыты атынастар жйесін жасайтын, рі азаматты оамны дрыс мір сруін амтамасыз ететін, оны субъектілеріні ытары мен міндеттерін анытайтын ы нысаны.

ы жйесі – ыты зады нормаларыны ішкі зара сйкестігі мен бірлігін крсететін жне сонымен бірге оны объективті трде салалар мен институттара блетін, оамны экономикалы рылысына негізделген ыты ішкі рылымы. ы жйесін анытау ыты реттеу пні мен дістеріне негізделеді. ыты реттеу пні – зады нормалар арасында згешеліктеріне байланысты ерекше жйе райтын оамды атынастар. ыты реттеу дістері – мемлекет тарапынан оамды атынастара ыты сер етуді тсілдері мен дістеріні жиынтыы.

ы саласы – біртектес оамды атынастарды ерекше тсілмен реттейтін ы жйесіні жеке блігін райтын нормалар жиынтыы. азастан Республикасында ыты мынандай салалары таныланы:

- конституциялы ы

- азаматты ы

- ылмысты ы

- отбасылы ы

- кімшілік ыы

- ебек ыы

- экологиялы ы жне т.б.

ыты институт деп ы саласы тртіпке салатын оамды атынастар ішінде ерекше жекеленген атынастарды реттейтін ыты нормативтер жиынтыын айтамыз.

Задар жйесі за шыарушыны жне зге де мемлекеттік органдарды абылдаан ыты нормаларын топтастыру.

 

Негізгі дебиеттер:

1. азастан Республикасы Конституциясы. Алматы: Жеті Жары, 1998.

 

дебиеттер:

1. Адарбеков Т. ы жне мемлекет теориясы. араанды, 2002.

2. Зивс С.Л. Источники права. Москва, 1981.

3. Табанов С.А. ы теориясы мен сот жйесіні конституциялы негіздері. Алматы, 2001.

4. Тихомиров Ю.А. Публичное право. Москва, 1995.

Таырып 4. азастан Республикасыны конституциялы ы негіздері.

ы - зіні ке маынасында, адамдар арасындаы оамды атынастарды реттейтін мемлекетпен бекітілген, жалпыа орта міндетті ережелер жйесі рі жиынтыы. Осындаы оамды атынастарды айырмашылытары мен оларды зара байланысына арай, ртрлі салалара блінеді. Конституциялы ы, ай мемлекетте болмасын, барлы ы салаларыны ішінде негізгі, бастаушы ы саласы болып табылады. Оны оып-білу маыздылыы осында. Конституциялы ы – жетекші ы саласы. Сондытан да оан баса ы салаларыны (азаматты, ебек, отбасы, ылмысты, іс жргізу, экологиялы жне т.б) ережелері айшы келмеуі рі оан негізделуі керек. Конституциялы ы – мемлекет пен оам міріні негізгі бастауларын реттейтін ережелер жиынтыы(жйесі).

Конституция, баса задара араанда, мемлекетті негізгі заы болып табылады. Онда оам мен мемлекет міріні барлы жаы бастапы ыты нысана ие болады. Осыан байланысты, з мазмны бойынша конституциялы нормалар жалпыланан ережелер болып табылады. Ал мірде жзеге асуында оамды атынастарды амтуы бойынша жне кілетті міндетті субъектілер шеберіні кедігіне байланысты рекет етуінде бастапы орына ие. Бл Конституция нормаларыны баса да зашыармашылы салаларына норма – аида ретінде ыпал ететінін крсетеді, яни ол ыты натылау базисі болып табылады.

Конституцияны зады асиеттері, оны зге нормативтік – ыты актілерден ерекшеліктері:

1) Контитуция мемлекет пен оам міріні йымдасу аидаларын бекітіп, мемлекеттілікті жариялайды;

2) мемлекеттік билікті зады трде жаттайды;

3) ол жоары зады кшке ие;

4) Конституцияа баса задар жне заа баыну актілер айшы келе алмайды. Бізді елде бл жадайды саталуына Р Конституциялы Кеесі атты мемлекеттік орган ыпал етеді;

5) Конституция – тікелей рекет ету актісі. Ол оамды атынастарды тікелей реттейді жне толытырма нормативтік актілерді ажет етпейді;

6) Конституция мемлекет территориясыны барлы жерлеріне бірдей таралады;

7) ол ы субъектілеріні барлыына бірдей міндетті;

8) Конституция ережелерін бзушылар ртрлі ыты жауапкершілік тріне тартылуы ммкін;

9) азастан Конституциясы тратылыымен, згерістерді ерекше ата тртіппен енгізілуімен ерекшеленеді.

Конституция трлері:

1) толытырулар мен тзетулер енгізу тртібіне арай – ата жне икемді. Икемді Конституциялар жай задар сияты за шыарушы органмен абылданып жне онымен оай згертіле алады. Ал атадарын згерту шін, мысалы, референдум сияты кедергілер ойылан. Р Конституциясы – ата;

2) мемлекеттік ерікті сипаттау дісі бойынша – жазылан жне жазылмаан. Жазыландары бірттас нормативтік – ыты акт болып табылады (мысалы, Р Конституциясы 30 тамыз 1995 ж. ). Жазылмаан – Конституциялы сипаттаы Біратар жйеленбеген актілерді, сот прецеденттері мен ыты дет - рыптарды жалпы сипаты (мысалы, лыбританияда) ;

3) федерациялы мемлекеттерде екі трлі Конституция болуы ммкін – федералды, яни бкіл федерация территориясына міндетті, негізгі Ата За жне оан кбіне айшы келмейтін федерация субъектісіні Конституциясы.

Осы пнді оу барысында тлімгерлер «адам», «тла», «азамат» деген сздерді кездестіреді. Блар бір-бірімен тыыз байланысты болса да, сас емес ымдар. Бл ымдарды зады манасын білу белгілі бір за ережелеріні кімге баытталандыын анытауа кмегін тигізеді. «Адам» тсінігі оны биологиялы трдегі индивид ретінде крсетеді. Адам туралы айта отырып, біз оны физиологиялы асиеттерін сз ыламыз. Бл мнінде, ол – тірі лемні кілі ана. «Азамат» - зады ым. Наты адамны наты бір мемлекетпен траты саяси рі ыты байланысын білдіреді. Осы ыма атысты адамдар ш топа блінеді:

1) з азаматтары;

2) шетел азаматтары;

3) апатридтер(азаматтыы жотар).

Соы екеуіні кейбір саяси жне леуметтік – экономикалы ытары шектелген. Мысалы, сайлау, сайлану, леуметтік амсыздандырылу жне т.б.

Р Конституциясы 30 тамызда 1995 жылы абылданан, 9 блімнен, 98 баптан трады. Соны ішінде II блім «Адам жне азамат» (10-39-б.б) деп аталады. Онда азаматтарды негізгі ыты жадайы баян етілген. Мндаы адам ытары мен бостандытарын тлімгерлерге білу шарт, оларды тмендегідей трт топа блеміз:

1) жеке бас бостандытары мен ытары (мір сру, ар-намыс, бостандыа жне жеке баса тиіспеу, жеке мірге ол сылмау, апарата ие болу, трын-жай, з лтын анытау, з ана тілін олдану, жріп-тру, мекен-жай тадау ытары мен бостандытары);

2) саяси ытары мен бостандытары (сз бостандыы, бірігу, манифестация, мемлекет ісіне араласу, сайлау, сайлану, петиция ытары);

3) леуметтік – экономикалы ытары мен бостандытары (меншік ыы, ебек бостандыы, леуметтік амтамасыз етілу, трын – жай, денсаулы сатау жне медициналы кмекке ытар);

4) мдени ытары мен бостандытары (білім ыы, деби, кркем нер, ылыми, техникалы жне т.б. шыармашылыпен айналысу бостандытары).

Сонымен атар, Конституциямызды 27,30,34-38 б.б. азаматтарды негізгі конституциялы міндеттері крсетілген (балаларды аморлыа алу, трбиелеу, ебекке жарамсыз ата – анасына аморлы жасау, Конституцияны жне задарды сатау, баса адамдарды ытарын, ар-намысын рметтеу, салытар мен алымдарды тлеу, отанды орау, скери ызмет, тарихи жне мдени ескерткіштерді орау, табиатты сатау міндеттері).

 

Негізгі дебиеттер:

1. азастан Республикасы Конституциясы. Алматы,1998.
2. аза КСР-ны мемлекеттік егеменділік туралы Декларациясы // аза КСР Жоары Кеесіні Жаршысы. 1990.№44.

3. азастан Республикасы конституциялы заы «азастан Республикасы мемлекеттік туелсіздігі туралы» // Жаршы. 1991.№51.

1. азастан Республикасыны заы «Азаматты туралы» 20 желтосан 1991 жыл // Егемен азастан, 1992. 8 атар.

5. азастан Республикасы Президентіні азастан халына Жолдауы «азастан – 2030». Жеке басылым. Алматы: Жеті Жары, 1999.

осымша дебиеттер:

1. Амандыова С.К. азастан Республикасыны конституциялы ыы. Астана: Фолиант, 2001.
2. Кубеев Е.К. азастан Республикасыны конституциялы рылымы. араанды, Болаша-баспа, 1998.
3. Сапаралиев .С. азастан Республикасыны конституциялы ыы. Алматы: Жеті Жары, 1998.
4. азастан Республикасыны Конституциясы: схемалы альбом / растырандар: В.В. Мамонов, С.А. Табанов. Алматы: Жеті Жары, 1998.
5. опабаев .. Шетелдерді конституциялы ыы. Алматы: Жеті Жары, 1998.
6. Масатов Б. ыты демократия ліппесі. Алматы:Жеті Жары, 2000.