Таырып 5. азастан Республикасындаы мемлекеттік билік органдары.

Билікті блу аидасыны негізгі талабы бойынша, саяси бостандыты бекіту шін, задылыты амтамасыз ету жне андай да болмасын леуметтік топты, мекеме мен жеке адамдарды тарапынан билікті бас пайдасына лайытауды болдырмау шін, мемлекеттік билікті за шыарушы, атарушы жне сот тарматарына блу ажеттілігі аныталынады. За шыару билігі халыпен сайланан жне оам дамуыны стратегиясын задар абылдау жолымен жасауа арналан топты олына беріледі. Атару билігі билікті кілді органдарымен таайындалады жне задарды жзеге асырумен жне жедел-шаруашылы рекеттерімен айналысады. Сот билігі бзылан ытарды алпына келтіруге, кінлілерді діл жазалауа кепіл болады. Билікті р тармаы дербес, туелсіз, бірін-бірі тежеуші билік тарматары боландытан, з ызметін органдарды ерекше жйесі кмегімен жне арнаулы нысандарда жргізуге тиісті.

азіргі тада Негізгі заымызды 3 бабына сйкес: «Республикада мемлекеттік билік бірттас, ол Конституция мен задар негізінде за шыарушы, атарушы жне сот тарматарына бліну, оларды тежемелік рі тепе-тедік жйесін пайдалану арылы, зара іс-имыл жасау принципіне сйкес жзеге асырылады.»

Парламентке Конституцияны 61 бабыны шінші блігінде крсетілген негізгі оамды атынастарды реттеп, мына салаларды амтитын негізгі аидалар мен нормаларды бекіту жктеледі:1)жеке жне зады тлаларды ы субъектілігіне, азаматтарды ытары мен бостандытарына, жеке жне зады тлаларды міндеттемелері мен жауапкершілігіне; 2)меншік режиміне жне зге де мліктік ытара; 3)мемлекеттік органдар мен жергілікті зін-зі басару органдарын йымдастыру мен оларды ызметіні, мемлекеттік жне скери ызметті негіздеріне; 4)салы салуа, алымдар мен баса да міндетті тлемдерді белгілеуге; 5)республикалы бюджетке; 6)сот рылысы мен сотта іс жргізу мселелеріне; 7)білім беруге, денсаулы сатауа жне леуметтік амсыздандыруа; 8)ксіпорындар мен оларды млкін жекешелендіруге; 9)айналадаы ортаны орауа; 10) республиканы кімшілік-ауматы блінісіне; 11)мемлекет оранысы мен ауіпсіздігін амтамасыз етуге атысты негізгі принциптер мен нормаларды белгілейтін задар шыаруа хаылы.

Парламент кілеттілігі тек за шыарумен шектеліп ана оймайды. За абылдау мен конституцияа згерістер мен толытырулар енгізуден баса ол мемлекеттік билік органдарына р трлі жолдармен ыпал ете алады:

-кіметті дербес рамын алыптастыруа атысады.(53 бапты 5 тармаы, 55 бапты 1,2 тармаы жне 56 бапты 33 тармаы). Атап айтатын болса, Президентті Республика Премьер-Министрін, Республика лтты Банкіні Траасын таайындауына келісім береді. Республика Президентіні сынуымен Республиканы Жоары сотыны Траасын, Жоары сот Алаларыны трааларын жне судьяларын сайлау жне ызметтен босату, оларды анттарын абылдаумен айналысады. Республика Президентіні Республиканы Бас Прокурорын, жне лтты ауіпсіздік комитетіні Траасын таайындауына келісім беруді жзеге асырады. Республика Президентіні сынуымен Орталы сайлау комиссиясыны Траасын, Траасыны орынбасарын, хатшысы мен мшелерін сайлау жне ызметтен босату ызметімен айналысады.

-бюджеттік кілеттіліктерді жзеге асырады. Республикалы бюджетті жне кіметпен бюджетті атарылуын баылау жніндегі есеп комитетіні бюджетті атарылуы туралы есептерін бекітеді, бюджетке згертулер мен толытырулар енгізеді. Республикалы бюджетті жне оны атарылуы туралы есептерді, бюджетке енгізілетін згертулер мен толытыруларды талылайды, мемлекеттік салытар мен алымдарды белгілейді жне оларды алып тастайды.

-ораныс жне сырты саясат айматарында кілеттіліктерді жзеге асырады. Палаталарды бірлескен отырысында соыс жне бітім мселелерін шешеді. Республиканы халыаралы шарттарын бекітеді жне оларды кшін жояды.

-парламенттік баылауды олданады: кіметті, есеп комитетін бюджетті атарылуына байланысты баылайды, Конституциялы Кеесті Республикадаы конституциялы задылыты жай-кйі туралы жыл сайыны жолдауын тыдайды.

Сондай-а, кімет Премьер-Министр арылы з бадарламасын Парламентті арауына сынады, бл оны жоары кілді орган алдында есептілігін крсетеді. Парламент екі трлі жадайда кіметке сенімсіздік крсете алады:

-кімет бадарламасын р палата депутаттарыны жалпы саныны штен екісіні даусымен екінші мрте абылдамай тастау кіметке сенімсіздік крсетілгенін білдіреді.

-р палата депутаттары жалпы саныны штен екісіні кпшілік даусымен, Парламент депутаттарыны жалпы саныны кемінде бестен біріні бастамасы бойынша немесе Конституцияда белгіленген жадайларда кіметке сенімсіздік білдіреді.

2. азастан Республикасыны 1995 жылы Конституциясыны азастанда Президенттік басаруды енгізуі мемлекеттік билік тарматарыны арасында атару билігіні алатын орны мен жауапкершілігін арттырады. Бнда кімет атарушы билікті бірттас жйесін басарушы дербес орган ретінде танылады.

азастан Республикасыны кіметі – салалы жне салааралы мемлекеттік басару органдарыны басшылары мен зге де орталы жне жергілікті атару органдары жйесін басарушы лауазымды тлалардан ралан, Президентке жауапты, Парламентке есепті, азастан Республикасы Конституциясы мен задарын, Президент жарлытарын орындауды амтамасыз ету бойынша кілеттіліктерді иемденген, елімізді барлы аумаында жалпыа бірдей міндеттілік кші бар заа баынышты актілерді абылдау ыы бар атару билігіні жалпы зіреттегі алалы органы.

азастан Республикасы кіметіні рылу тртібіне тоталатын болса, ол Президентпен Конституцияда крсетілген тртіпте рылады. Премьер-Министрді кандидатурасы келісім алу шін Парламентті арауына сынады, келісім алынаннан кейін Президент з жарлыымен таайындайды. Премьер-Министр таайындаланнан кейін он кн ішінде кіметті рылымы мен рамы туралы сыныспен Президентке кіреді. Президент Премьер-Министр мен оны орынбасарларын, кімет Аппараты басшыларын, Министрлер мен мемлекеттік комитеттер трааларын таайындайды. кімет мшелері азастан халы мен Президентіне ант береді.

кімет Президентті кілеттік мерзімі шегінде рекет етеді. Президент з бастамасымен кіметті кілеттігін тотату туралы шешім абылдауы ммкін, оны кез келген мшесін лауазымынан босатуа хаылы. Премьер-Министрді орнынан босату бкіл кіметті кілеттігін тотату дегенді білдіреді. кімет немесе оны кез келген мшесі Президентке зіні орнынан тсуі туралы млімдеуге хаылы. Президент оны он кндік мерзім ішінде арастырып, оны абылдауы да, абылдамауы да ммкін. кімет мшесі кілді органны депутаты болуа, оытушылы, ылыми жне зге шыармашылы рекеттен баса аылы лауазымда болуа, ксіпкерлікпен айналысуа,коммерциялы йымны басарушы органы рамына немесе баылаушы Кеесіне кіруге ыы жо.

Премьер-Министр таайындаланнан кейін бір ай мерзім ішінде кімет рекетіні бадарламасын дайындап, Парламентті арауына сынады. Парламент оны олдаудан бас тартса, екінші мрте зірлеп, екі ай ішінде арауа сынады.

кімет зіретін экономикалы; леуметтік; ылым, техника, білім беру жне мдени; кімшілік-саяси басару; задылы пен ыты тртіпті ныайту, сырты саясат аймаында деп бліп арастыруа да болады. Мысалы, экономика саласындаы кілеттіліктеріне жоарыда аталандармен атар мемлекеттік валюталы, аржылы жне материалды ресурстарды рылуы мен пайдалануы барысында задылыты сатауа мемлекеттік баылауды амтамасыз ету; рылымды жне инвестициялы саясатты жзеге асыру; баа алыптастырудаы мемлекеттік саясатты зірлеу жне жзеге асыру, мемлекетпен реттелінетін баа олданылатын нім, тауар жне ызмет номенклатурасын бекіту де жатады. кіметті леуметтік саладаы зіретіне айматарды леуметтік дамуы мселелерін шешуді амтамасыз ету, жастар мселесін шешуге ыпал ету дегендер жатады.

кімшілік-саяси басарма саласында кімет консультативті-кеесші органдарды рады жне таратады, министрліктер мен мемлекеттік комитеттерді, кімет рамына кірмейтін орталы атару органдарыны рекетін басарады, министрлерді орынбасарларын лауазыма таайындайды жне ызметтен босатады, жергілікті атару органдары рекетіне басшылы жргізеді.

Задылыты ныайту жне ыты тртіп саласында ыты реформаны жзеге асыруды амтамасыз етеді.

Сырты саясат саласында кімет келісімдер жргізу туралы жне кіметаралы келісімдерге ол оюа шешім абылдайды; республиканы шет елдік мемлекеттермен, халыаралы жне айматы йымдармен зара арым-атынасын дамытуды амтамасыз етеді; сырты экономикалы саясатты жзеге асыру шараларын зірлейді; сырты сауданы дамыту шараларын абылдайды; халыаралы аржы йымдарымен ынтыматасты пен зара рекеттестікті жзеге асырады.

кімет рекетіні ыты айнар кздері ретінде азастан Республикасыны Конституциясын, «азастан Республикасыны кіметі туралы» конституциялы зады, зге де задар мен Президент жарлытарын атауа болады. кімет з зіреттілігіні шегінде нормативті жне зге де актілерді абылдайды, задарды, Президент жарлытарыны орындалуын йымдастырады, халыаралы келісімдер жасайды, атару билігіні барлы органдарына басшылы жасайды, оларды рекетін баылайды, задарды бзуды жою шін тиісті шараларды абылдайды.

3. Билікті жіктелуі теориясына сай туелсіз билік тарматарыны келесі трі – сот билігі. Сот билігі азастанда Жоары сотты басшылыымен сот органдарыны жйесімен жзеге асырылады. Сот билігі азастан Республикасыны атынан жргізіледі, негізгі міндеті адам жне азамат ытары мен бостандытарын орау, задылы пен ділеттілікті амтамасыз ету, Республика Конституциясыны, задарыны, зге де нормативтік-ыты актілеріні, халыаралы шарттарыны орындалуын амтамасыз ету болып табылады. Сот билігі азаматты, ылмысты жне зада белгіленген зге де сот ісін жргізу нысандары арылы жзеге асырылады. Судьялар сот трелігін іске асыру кезінде туелсіз жне тек Конституция мен заа баынады. Сот шешімдері мен судьяларды з кілеттіліктерін жзеге асыру кезіндегі талаптарын барлы мемлекеттік органдар мен оларды лауазымды адамдары, жеке жне зады тлалар орындауа міндетті.

Туелсіз сот органдарыны рылу тртібіне келетін болса, Жоары Сотты Траасын, алаларыны трааларын жне судьяларын Жоары сот Кеесіні кепілдемесіне негізделген Республика Президентіні сынуымен Сенат сайлайды. Облысты жне олара теестірілген соттарды трааларын, алаларыны трааларын жне судьяларын Жоары сот Кеесіні кепілдемесімен Республика Президенті ызметке таайындайды. Ауданды соттарды траалары мен судьялары ділет біліктілік аласыны кепілдемесіне негізделген ділет Министріні сынуымен Республика Президентімен таайындалады. Сот билігі азаматтарды, оларды бірлестіктеріні ытары мен бостандытарын жне мемлекеттік органдарды, йымдарды зады мдделерін орайды.

Соттарды шын мніндегі туелсіздігін амтамасыз ету масатында «азастан Республикасындаы соттар мен судьяларды мртебесі туралы» 2000 жылды 25 желтосанында жаа негіздегі за абылданды.

4. Республика Президенті мемлекетті ішкі жне сырты рекетіні негізгі баыттарын айындайтын, ел ішінде жне халыаралы атынастарда азастанны атынан кілдік ететін е жоары лауазымды тла, мемлекет басшысы. Сонымен бірге ол мемлекеттік билікті барлы тарматарыны келісіп жмыс істеуін жне кімет органдарыны халы алдындаы жауапкершілігін амтамасыз ететін треші ролін атарады. азастан Республикасы Президенті мемлекеттік билік тарматарына атысты белгілі дрежедегі кілеттіліктерге ие. Р Президенті Парламентке Премьер-Министрді таайындау туралы сыныс енгізеді жне оны орнынан алып тастауа ылы. Президент кімет рылымын анытайды, оны мшелерін ызметке таайындайды жне ызметтен босатады. Ел басшысы за шыару рдісіне атысады, кері вето /тыйым салу/ ыына ие, яни Сенат ол оюа жне жариялауа сынан зады ол оймай Парламентке оны ттастай немесе жекелеген баптарын айтадан талылап, дауыса салу шін айтаруа ылы. Парламент келісімімен ¦лтты банкіні траасын, Республиканы Бас Прокурорын жне ¦лтты ауіпсіздік комитетіні Траасын ызметке таайындайды, оларды ызметтен босатады. Сената Р Жоары Сотыны Кеесі кепілдемесіне сйене отырып, Жоары Сотты Траасыны, ала трааларыны, судьяларыны кандидатурасын сынады. ауіпсіздік кеесін, жоары Сот Кеесін жне зге де консультациялы-кеесші органдарды рады. Республика арулы Кштеріні жоары олбасшылыын ызметке таайындайды жне ызметтен босатады.

5. азастан Республикасында Парламент абылдаан задарды, халыаралы шарттарды бекіткенге дейін Конституцияа сйкестігін арайтын, дау туан жадайда Республика Президентіні, Парламент депутаттарыны сайлауын ткізуді жне республикалы референдум ткізуді дрыстыы туралы мселені шешетін, Конституция нормаларына ресми тсіндірме беретін арнаулы мемлекеттік орган Конституциялы Кеес рекет етеді. Конституциялы адаалау органы кілеттілігі алты жылды райтын жеті мшеден трады. Республика Президенті оны Траасы мен екі мшесін, екі мшесін Сенат траасы, алан екеуін Мжіліс траасы таайындайды. Конституциялы Кеесті мшелеріні жартысы р ш жыл сайын жаарып отырады. азастан Республикасы Конституциялы Кеесіні мртебесі мынандай жадайлармен аныталады:

- оны шешімдері мен талаптарыны елді барлы аумаындаы міндеттілігі;

- оны рекетіне ол суа жол берілмейтіндігі;

- шешім, аулы, орытынды, жолдамаларды араудан немесе орындаудан бас тарту не болмаса блтару шін зады жауапкершілікті туындауы;

- тек ыты аймаына кіретін мселелерді ана арау жне бекітілген мерзім ішінде арастырып, шешім шыару ажеттігі.

6. азастан Республикасы прокуратурасы – мемлекет атынан ел аумаындаы задарды, азастан Республикасы Президентіні жарлытарыны жне зге де заа баынышты нормативті-ыты актілерді длме-дл рі біркелкі олданылуын, жедел іздестіру ызметіні, анытау мен тергеуді, кімшілік жне орындаушылы іс жргізуді задылыын жоары адаалауды жзеге асыратын дербес мемлекеттік орган. азастан Республикасы Бас Прокуратурасы бас болып, облысты жне олара теестірілген арнаулы прокуратуралар, ауданды прокуратуралар оштаан аталмыш органдар задылыты кез келген бзылуын анытау мен жою жніндегі шараларды жзеге асырады. Прокуратура органдары жйесі бірыай орталытандырылан, ол з кілеттілігін баса мемлекеттік органдардан, лауазымды адамдардан туелсіз жзеге асырады жне Республика Президентіне ана есеп береді. Бас Прокурорды Парламент Сенатыны келісімімен Президент бес жыл мерзімге ызметке таайындайды.

Прокуратура органдары сотта мемлекеттік айыптауды олдайды. Сондай-а, замен белгіленген жадайда, тртіпте жне шекте ылмысты уындауды іске асырады. Прокуратура органдарыны аталан кілеттілігі азіргі кезедегі азастанды за дебиетінде ызу арастырылып жатан келелі мселені бірі.

Негізгі дебиеттер:

1. азастан Республикасы Конституциясы. Алматы: Жеті Жары, 1998.

2. азастан Республикасы конституциялы заы «азастан Республикасы Парламенті жне оны депутаттарыны мртебесі туралы» 16 азан 1995, 1999 жылы 6 мамырдаы згерістері мен толытыруларымен оса// Парламент Жаршысы, 1995. №10; 1999. №5.

3. азастан Республикасы конституциялы заы «азастан Республикасы Президенті туралы» 26 желтосан 1995, 1999 жылы 6 мамырдаы згерістері мен толытыруларымен оса// Парламент Жаршысы,1995. №12; 1999. №5.

4. азастан Республикасы конституциялы заы «азастан Республикасы кіметі туралы» 18 желтосан 1995, 1999 жылы 6 мамырдаы згерістері мен толытыруларымен оса// Парламент Жаршысы,1995.№12; 1999.№5.

5. азастан Республикасы конституциялы заы «азастан Республикасы сот жйесі жне соттарды мртебесі туралы» 25 желтосан 2000 жыл// Егемен азастан, 2000. 30 желтосан.

6. азастан Республикасы Президентіні конституциялы за кші бар Жарлыы «азастан Республикасы Конституциялы Кеесі туралы» 29 желтосан 1995 // Жаршы. 1995. №12.

7. азастан Республикасы Президентіні конституциялы за кші бар Жарлыы «азастан Республикасындаы прокуратура туралы» 29 желтосан 1995 // Егемен азастан, 1996. 13 атар.

8. азастан Республикасы Президентіні конституциялы за кші бар Жарлыы «азастан Республикасы лтты ауіпсіздік органдары туралы» 30 желтосан 1995 // Егемен азастан, 1996. 15 атар.

9. азастан Республикасыны заы «азастан Республикасындаы жергілікті мемлекеттік басару туралы» 23 атар 2001 жыл// Парламент Жаршысы, 2001.№1.

дебиеттер:

Байжанова Г.Т., ділбекова .. Мемлекет теориясы. Дрістер жинаы. араанды,2003.
Нрікбаев М. ¦лы билерімізден Жоары сота дейін. Алматы: Атамра, 1999.
Президент жне Парламент. Алматы; Атамра, 2000.
Сартаев С.С. Р билікті блу жне оларды жзеге асыру принциптеріні алыптасуы. Алматы: Жеті Жары, 2002.