Таырып 7. Азаматты ы негіздері.
Азаматты ы ы саласыны дербес трі болып табылады. Бл оны з пні мен ыты реттеу дісі бар екендігін жне жалпы ы жйесінде арнайы ызметтерді атаратынын білдіреді. Азаматты ы оамды атынастарды келесі трлерін реттейді:
1) мліктік атынастар, яни белгілі бір млікті наты бір тлаа тиістілігімен немесе млікті бір тладан екінші тлаа ауысуымен атысты атынастарды реттейді;
2) мліктік атынастармен байланысты жне жеке мліктік емес атынастарды реттейді. Оларды пні тладан ажырамайтын материялды емес ндылытар жатады(есім, ар-намыс, ызметтік репутация, йымны фирмалы атауы, оны ндірістік маркасы, тауар белгісі жне т.б).
Біра бл атынастар тедік, ерік автономиясы жне оны атысушыларыны мліктік дербестігі аидаларымен негізделген жадайда ана азаматты ыты рекет ету аумаына жатады.
кімшілік немесе бір жаты екінші жаа баынуымен негізделген мліктік атынастар азаматты ыпен (азаматты замен) реттелмейді. Олар баса ы салаларыны реттеуіне жатады.
Азаматты ыпен реттелетін атынастарды атысушыларына жеке тлалар мен зады тлалар (ртрлі йымдар) жатады. Сонымен атар, азаматты замен реттелетін атынастара мемлекет жне зін - зі басару органдары атысуы ммкін.
Азаматты – ыты атынастарда зады тедік атынасы саталады. Бл ы жйесіндегі азаматты ыты брінен брын алыпты экономикалы – оамды атынастарды реттеу ролі мен тсіндіріледі. Азаматты ыты негізгі рекет ету аумаы болып тауар айналымы, тауарлы жне ндіріп алу атынастары табылады.
Мліктік жне жеке мліктік емес атынастарды реттеуші ыты нормалар жиынтыы ретінде азаматты ыа азаматты за сйкес келеді. Азаматты за Р ерекше дербес ызметіне жатады, яни азаматты ы нормаларын райтын андай да бір актілерді оны субъектілері жне жергілікті зін - зі басару орандарыны абылдауына жол берілмейді. Осындай баытпен Р барлы территориясында экономикалы кеістікті ттастыын амтамасыз етеді.
Р азаматты задарыны ішінде Р Азаматты кодексі басты роль атарады. Біра ол баса да азаматты задарды жоа шыара алмайды. Мысалы, «Акционерлік оамдар туралы», «Баалы ааздар нарыы туралы» жне т.б. кптеген азаматты задар бар.
Азаматты атынастарды кптігіне жне ке ауымдылыына байланысты оларды кейбіреуі рекет ететін ы нормасымен реттелмеуі ммкін. Мндай кезде ыты кмекші айнар кзі ретінде ызметтік айналым дстрі олданылуы ытимал. Ол андай да бір ксіпкерлік ызмет аясында ке олданылатын, алыптасан, замен арастырылмаан тртіп ережелерін білдіреді. Олар жатта крсетілуі де, крсетілмеуі де ммкін.
Азаматты за бірыай оиалара негізделген. Біра мірде ы нормаларымен реттелмеген бірыай емес оиалар да кездесуі ммкін. Осыан орай азаматты зады састыа байланысты олдануа жол беріледі. За жзінде за састыын жне ы састыын олдану ммкіндігі крсетілген.
За састыын олдану шін:
1) атынасты замен немесе тараптар келісімімен реттелмеуі;
2) ызметтік айналым дстріні болмауы;
3) сас атынастарды реттейтін заны болуы жне оны аталмыш атынастара айшы келмеуі ажет.
ы састыы за састыын олдану ммкін болмаан жадайда олданылады. Бл жадайда тараптарды ытары мен міндеттері азаматты заны орта негіздері мен мнінен, ділдік, тедік аидаларымен аныталуы тиіс. За мен ы састыын олдану ы олданушы органдармен негізделуі керек.
Азаматты - ыты атынастар - ыты атынастарды бір трі. Олар мліктік жне жеке мліктік емес атынастарды азаматты ыты нормалармен реттеу нтижесінде пайда болады. Оны баса ыты атынастардан ерекшелігі:
1) азаматты – ыты атынас субъектілері бір – бірінен мліктік жаынан туелсіз;
2) азаматты – ыты атынастарды атысушыларыны зады жаыдайы тедік аидасына негізделеді;
3) азаматты – ыты атынастарды тудыратын, згертетін жне тотататын негізгі зады факті болып шарттар (субъектілерді еркін ерік білдіру актілері) табылады;
4) азаматты ытар мен міндеттерді шынайы жзеге асуыны ыты кепілі ретінде мліктік сипаттаы шаралар олданылады.
Азаматты – ыты атынастарды мазмнына субъективтік ытар мен міндеттер жатады. Субъективтік азаматты ы – бл азаматты – ыты атынас атысушысыны ммкін деген , жол берілетін мінез – лы шегі. Субъективтік ыты мазмнын ыты атынас субъектісіне берілген зады ммкіндіктер рады. Олар ытылы (правомочие) деп аталады.
Сонымен атар азаматты – ыты атынастар мазмнына зады міндеттер кіреді.
Мндаы арапайым ыты атынастар – атысушыларды біреуіне ана ы, ал екіншісіне бір ана міндет тиісті болатын атынастар (мысалы: процентсіз арыз алу).
Крделі ыты атынастар – субъективті азаматты ыы бар тлаа тлаларды аныталмаан шебері арсы тратын атынастар (меншік ыты атынастары, жеке мліктік емес атынастар). Салыстырмалы ыты атынастар - кілетті тлаа тлаларды брыннан ата аныталан шебері арсы тратын ыты атынастар (сатып алу – сату шарты, тапсырма, тасу, сатау шарттары жне т.б).
Азаматты – ыты атынас трлерін тмендегі схемамен сипаттауа болады:
Міндеттемелер – бір тла (арыз алушы) екінші тланы (арыз беруші) пайдасына белгілі бір зады рекеттерді жасауа тиісті болатын салыстырмалы мліктік атынастар.
Міндеттеме субъектілері – кредитор мен борышор міндеттеме тараптары деп аталады.
Міндеттемелерді орындалуын амтамасыз ету шаралары:
1) айыппл; 2) кепілпл; 3) кепіл болу; 4) банк кепілдігі; 5) алдын ала н.
Шарт - азаматты ыты атынастар пайда болуына, барысына, тотауына сер ететін ерік білдіру актісі, келісім.
Шарт мазмнын талаптар рады: 1) мнді талаптар – наты шарт тріне ажетті талаптар. Олара шарт пні, баасы, мерзімі жатады; 2) Нсама талаптар – енгізілуі замен арастырылан талаптар. 3) сілтеме талаптар – заа, т.б. сілтеніп жасалан талаптар.
Шарт оферта (сыныс) жне оны акцепті (сынысты абылдау) арылы жасалады.
Негізгі дебиеттер:
1. азастан Республикасыны Азаматты Кодексі (жалпы блім). азастан Республикасы Жоары Кеесі Жаршысы, 1994. №23-24.
2. азастан Республикасыны Азаматты Кодексі (ерекше блім). азастан Республикасы парламенті Жаршысы, 1999. №16-17.
3. азастан Республикасы заы «Бсеке жне монополиялы рекетті шектеу туралы» 19 атар 2001 жыл// Егемен азастан, 25 атар 2001ж.
4. азастан Республикасы заы «Шаын ксіпкерлікті мемлекеттік олдау туралы» // Парламент Жаршысы, 1997. №12.
5. Ттынушы ыын орау туралы за // Жаршы, 1991. №23.
6. азастан Республикасыны заы «Жеке ксіпкерлік туралы» 19 маусым 1997 жыл // Парламент жаршысы, 1997. №12. 185 бап.
7. азастан Республикасы заы «Банкротты туралы» 21 атар 1997 жыл // азастан Республикасы Парламенті Жаршысы, 1997. №1-2. 7 бап.
8. азастан Республикасы заы «Акционерлік оамдар туралы» 13 мамыр 2003 жыл // Егемен азастан, 16 мамыр 2003 жыл.
9. азастан Республикасы заы «Баалы ааздар нарыы туралы» 2 шілде 2003 жыл // Егемен азастан, 10 шілде 2003 жыл.
осымша дебиеттер:
1. Ашитов З.О., Ашитов Б.З. Егемен азастан ыы. Алматы, 1998.
2. Ащеулов А.Т. Жеке адама ылмыспен зиян келтіргені шін азаматты-ыты жауапкершілік. Алматы: азМЗУ, 2002.
3. Кшенова Б.А. Баалы ааздар нарыы. Алматы: Экономика, 1999.
4. азастан Республикасындаы авторлы ы. растыран .Аыпбеклы. Алматы: Жеті Жары, 2001.
5. Нрікбаев М.С. Азаматты ытарды сот арылы орау. Алматы, 1998.
6. Тлеуалиев . азастан Республикасыны азаматты ыы. Алматы: Жеті Жары. Том 1. 2001.
7. Шарттар жинаы / растыран Теміралиева Р.А. Алматы:Аян дет, 2000.