Таырып 8. Азаматты ыты субъектілері жне объектілері.
Азаматты ыпен реттелетін атынастарды атысушыларына жеке тлалар мен зады тлалар (ртрлі йымдар) жатады. Сонымен атар, азаматты замен реттелетін атынастара мемлекет жне зін - зі басару органдары атысуы ммкін.
Азаматты – ыты атынас субъектілері болу шін арнайы асиеттер жинаына ие болуы ажет. Оны ысубъектілік деп атайды.
Азаматты ыабілеттілік – бл азаматты ытара ие болып, міндеттер атару абілеттілігі.
Азаматты рекетабілеттілік - з рекеттерімен тланы ытар мен міндеттерге ие болу жне оларды жзеге асыру абілеттігі. Жеке тлаларды рекетабілеттігі бірнеше дегейлерге (трлерге) блінеді:
1) толы рекетабілеттілік (18 жастан жоары);
2) жартылай рекетабілеттілік (14 – 18 жас);
Сонымен атар рекетабілетсіздік жне шектелген рекетабілеттілік деген бар. Оны сот таайындайды.
ысубъектілік туралы тлімгерлер крсетілген арнайы дебиеттерден толы мліметтер ала алады.
Зады тла – шаруашылы жргізуінде немесе оралымды басаруында дербес млкі бар жне зіні міндеттері бойынша осы млкімен жауап беретін, з атынан мліктік жне жеке мліктік емес шарттарды жасап, жргізе алатын, сотта талапкер жне жауапкер бола алатын йым.
Зады тланы белгілері:
1) йымды бірттасты;
2) жеке дербес млкі болуы;
3) з міндеттері бойынша з млкімен жауап бере алуы;
4) з атынан азаматты ытар мен міндеттерге ие бола алуы.
Зады тланы ыабілеттігі оны йымды – ыты нысаны мен рылу масатына байланысты жалпы жне арнайы болып блінеді. Коммерциялы йымдар жалпы, ал коммерциялы емес йымдар, мемлекеттік жне жергілікті зін - зі басарудаы ксіпорындар арнайы ыабілеттікке ие. Зады тланы ыабілеттігі ол рылан кезден бастап пайда болады. Оны оны арнайы органы жзеге асырады.
Зады тлалар келу нормативтік жне рсат ету тртібінде рылуы ммкін.
Зады тланы ызметі айта рылумен немесе жойылуымен аяталады.
Зады тлалар ызмет масатына байланысты коммерциялы (пайда табу масатындаы) жне коммерциялы емес (пайда табуды кздемейтін) болып екіге блінеді.
Азаматты ытарды жзеге асыру тсінігі – субективтік ытар мазмнын райтын ммкіндіктерді жзеге асыру. Оны дістеріні трлері:
1) фактілік;
2) зады (зады крсетілген). Мысалы, млік сату, мрадан бас тарту.
Азаматты ытар кілдер арылы жзеге асырылуы ммкін. Оны себептері:
1) Зады себептері – блар тланы толы емес рекетабілеттілігі, шектелген рекетабілеттілік, рекетабілетті жне йымны зады тла мртебесіні болмауы;
2) Фактілік себептері - блара, мысалы, ауыру, траты мекен – жай болмауы, олы бос болмауы жне т.б. жатады.
кілдік трлері:
1) ерікті кілдік;
2) міндетті кілдік (зады крсетілген). Ерікті кілдік сенімхат негізінде жзеге асаыралыды.
Сенімхат трлері:
1) генералды (ртрлі шарттарды, тланы барлы азаматты ытарын жзеге асыруа беріледі);
2) бірреттік (ата аныталан ммле мен рекеттерді жасауа беріледі).
Сенімхатты рекетіні тотау негіздері: а) уаытты туі; ) берген тланы тотатуы; б) алан тланы бас тартуы; в) сенімхат берген зады тланы жойылуы; г) сенімхат алан зады тланы жойылуы; д) берген азаматты айтыс болуы, рекетабілетсіз деп немесе хабар – ошарсыз кетті деп танылуы.
Мерзімдер трлері: а) нормативті мерзімдер – зады аныталан; ) шартты мерзімдер; б) сотты мерзімдер.
Нормативті мерзімдер императивті (жатар келісімімен згертуге болмайды) жне диспозитивті (диспозитивті нормалармен аныталан, тараптармен згертіле алатын)болып екіге блінеді.
Айындалуына байланысты: а) абсолютті айындалан (календарь датасымен, уаыт кезеімен); ) салыстырмалы айындалан (бір оианы басталуын ктетін); б) аныталмаан (мысалы, талап ету стіне дейін).
ы туызатын мерзімдер – басталуы немесе туі азаматты ытар туызатын мерзімдер. Мысалы жариялы, здіксіз жне адал трде згені млкін иеленуі иеленген тланы сол млікке меншік ыын туызады.
Азаматты ытарды жзеге асыру мерзімдері : а) тиісті ытарды іске асыру уаыты (мысалы, авторлы ы тланы мірі бойы жне лген со 50 жыл саталады); ) алдын алу (пересекательные) мерзімдері (мысалы, лотореяда); б) кепілдік мерзімдері.
Сонымен атар міндеттерді жзеге асыру мерзімдері жне азаматты ытарды орау мерзімдері (мысалы, талап арыз затыы мерзімі).
Жоарыда айтылан мерзімдер трлері туралы тлімгерлер «Азаматты ы» курсы бойынша арнайы дебиеттерден таныса алады.
Меншік ыы субъективтік мніндегі:
1) иелену ыы; 2) пайдалану ыы; 3) кім ету ыынан жне объективтік мніндегі меншікті орайтын ытардан ралады.
Меншік ыы екі жолмен пайда болады:
1) бастапы жне 2) ндірістік.
Бастапыа шаруашылы жне ебек нтижесі, жеміс жинау, жалпыа рсат етілген жолмен балы, а аулау, тауып алу (азына), иелену затыы (за мерзім бойы адал иеленуден пайда болады) жатады.
ндірістікке, мысалы, сатып алу, айырбас, сыйа алу, мра жне т.б. жатады.
Меншік ыы мынадай негіздер болан жадайда тотайды: а) ндіріп алу; ) за бойынша тиесілі емес млікті даулануы; б) озалмайтын млікті учаскені алуа байланысты алынуы; в) шаруашылы мдени ндылытарды сатып алу; г) реквизиция; д) конфискация – бл крсетілгендерді барлыы (а - д) мжбрлі негізге жатажы.
Ерікті трде, мысалы, сату, беру, кімшілік акт негізінде беру боланда меншік ыы тотайды. Еріксіз трде – бліну, жоалу, меншік иесіні луі жне т.б.
Меншік мемлекеттік жне жеке меншік нысандары блінеді.
Меншік ыын орау виндикациялы жне негаторлы талаппен жзеге асырылады.
Виндикациялы талап - згені засыз иелігіндегі меншігін талап ету. Негаторлы талап – иелігі саталуыны, біра пайдалану мен билік етуге кедергі келтіруге байланысты оны жоюды срау.
Негізгі дебиеттер:
1. азастан Республикасыны Азаматты Кодексі (жалпы блім). азастан Республикасы Жоары Кеесі Жаршысы, 1994. №23-24.
2. азастан Республикасыны Азаматты Кодексі (ерекше блім). азастан Республикасы парламенті Жаршысы, 1999. №16-17.
3. азастан Республикасы заы «Бсеке жне монополиялы рекетті шектеу туралы» 19 атар 2001 жыл// Егемен азастан, 25 атар 2001ж.
4. азастан Республикасы заы «Шаын ксіпкерлікті мемлекеттік олдау туралы» // Парламент Жаршысы, 1997. №12.
5. Ттынушы ыын орау туралы за // Жаршы, 1991. №23.
6. азастан Республикасыны заы «Жеке ксіпкерлік туралы» 19 маусым 1997 жыл // Парламент жаршысы, 1997. №12. 185 бап.
7. азастан Республикасы заы «Банкротты туралы» 21 атар 1997 жыл // азастан Республикасы Парламенті Жаршысы, 1997. №1-2. 7 бап.
8. азастан Республикасы заы «Акционерлік оамдар туралы» 13 мамыр 2003 жыл // Егемен азастан, 16 мамыр 2003 жыл.
9. азастан Республикасы заы «Баалы ааздар нарыы туралы» 2 шілде 2003 жыл // Егемен азастан, 10 шілде 2003 жыл.
осымша дебиеттер:
1. Ашитов З.О., Ашитов Б.З. Егемен азастан ыы. Алматы, 1998.
2. Ащеулов А.Т. Жеке адама ылмыспен зиян келтіргені шін азаматты-ыты жауапкершілік. Алматы: азМЗУ, 2002.
3. Кшенова Б.А. Баалы ааздар нарыы. Алматы: Экономика, 1999.
4. азастан Республикасындаы авторлы ы. растыран .Аыпбеклы. Алматы: Жеті Жары, 2001.
5. Нрікбаев М.С. Азаматты ытарды сот арылы орау. Алматы, 1998.
6. Тлеуалиев . азастан Республикасыны азаматты ыы. Алматы: Жеті Жары. Том 1. 2001.
7. Шарттар жинаы / растыран Теміралиева Р.А. Алматы:Аян дет, 2000.