Азаматты ыты принциптері

1. "Принцип" (аидат) термині латынны сзі - бастау, негіз дегенді білдіреді. Азаматты принциптері (каидаттары) — ол нормативтік сипаты бар, оамды атынастарды азаматты-ытык реттеу бастамасын басшылыа алатын негіз. Ол азастан Республикасы азаматты заыны мейлінше маызды тстарын крсетеді. Демек азаматты зады тсіну мен оны колдану азаматты ыты тек жалпы принциптері (аадаттары) арылы ммкін болады.

Принциптер (аидаттар) Азаматты ы жйесінде рашанда бастапы норма болып саналады. Сондытан да баса нормалар онымен жанама трде крініп, жалпы сипат алады, демек принциптер згелерден басым тседі. Принциптер азаматты-ыкты нормаларды барлы жйесін амтып, басшылыа алынады. Азаматты кодексті 2-бабындаы азаматты задарды жалпы негіздері мен мнісі беки тсуіне байланысты, енді принциптер нормативтік мнге ие болды жне оны олдану міндеттілікке айналды. Брын-сонды азаматты принциптер за нормаларында арнайы термин немесе тиянаты тжырымдама ретінде бекітілмеген еді, тек "азаматты задарды жалпы негіздері мен мнісіне байланысты" деген жалпылама тжырымдамамен шектелетін (аза КСР АК-ті 4-бабы).

Профессор Ю.Г.Басин азаматты ы принциптеріні рлі мен маызы туралы былай деп тжырымдайды:

§ Біріншіден, ол тікелей рекет ететін нормалар трінде кездеседі.

§ Екіншіден, ол жаа зады жасау немесе брыы за жаттарын згерту кезінде ескеріледі.

§ шіншіден, ы састыын олдану ажет болан жадайда за, принциптері басшылыа алынады.

§ Тртіншіден, мндай принциптер ыты нормаларды бастапы мазмныны немесе шарт талаптарыны тиісті жадайларыны мазмныны тсінілуі жзеге асырыланда назара алынуы тиіс (мысалы, Азаматты кодексті 6,392- баптарын араыз).

§ Бесіншіден, за принциптеріне сйене отырып, за нормалары арасындаы арама-айшылыты жоюды жолдарын табуа болады, мны зі егер бл аталан жадай кездескенде ана олданылады.

Осы мселелерге орай оан екі жадайды осып айтуа болар еді: біріншіден, принциптер тек за актілері жйесіні сипатын крсетіп оймайды, сонымен атар ол загерлерді ытаы ытарын белгілейді. Екіншіден, азаматты ы принциптері зіні реттеу жйесі арылы біратар мемлекеттік ыты институттар мен нормаларды, яни бірінші кезекте азаматтарды конституциялы ыын азаматты ытар арылы зіне тн тсілдермен орауды натылай тседі.

Азаматтык ыты мынандай принциптері бар:

1) азаматты-ыты атынастара атысушыларды тедігі;

2) меншікке жне баса затты ыа ол спаушылы;

3) шарт еркіндігі;

4) жеке істерге кімні болса да озбырлыпен араласуына жол беруге болмайтындыы;

5) азаматты ытарды кедергісіз жзеге асыру;

6) нсан келтірілген ытарды алпына келтірілуін амтамасыз ету;

7) азаматты ыты сот арылы орау.

Міне, осы принциптерді брі де Азаматты кодексті " Азаматты задарды негізгі бастаулары" деп аталатын 2-бабында бекітілген. Яни сол арылы мемлекет пен оамны азаматты задарыны алдына ойан масаты мен міндетін орындаудаы азаматты заны демократиялык жне ізгілікті асиеттері крініс береді. Енді осы крсетілген принциптерді талдаса дейміз.

Азаматты ыты атынастара атысушыларды тедігі. Азаматты кыты басты каидаттарыны бірі оларды атысушыларыны тедігіне байланысты келеді. Азаматты атынастара атысушыларды тедік принципі оамды атынастарды азаматты-ыты реттеу дістемесіні зімен айындалады. Яни бдан азаматты-ыты атынастарда тараптарды жадайы туелсіз, те дережеде болатындыын креміз. Демек, азаматты атынаса атысушыны бірі екіншісіне тіптен баынышты емес, ал туелділігі оны мінез-лына, екіншісіні ерік-жігеріне атысты болмау керек. Азаматты замен реттелетін мліктік жне мліктік емес атынастар жйесінде субъектілер тедігі темендегідей жйттерді білдіреді:

1) мемлекет немесе оны кімшілік-ауматы блінісі азаматты-ыты атынастара жалпы негізде, зге атысушылармен те ыта атысады. Бір айта кететін жайт, азаматты-ыты атынастардаы мемлекетті жауапкершілік ерекшелігі (дербес иммунитеті) зада крсетілмеген (АК-ті 111-114 баптары);

2) зады тлаларды ылы мртебесі жеке тлаларды мртебесіне біртабан жаын келеді. Мысалы, казіргі кезде азаматтар ана емес, зады тлалар да шартпен здеріні ытары мен міндеттерін белгілей алады, сондай-а заа айшы келмейтіндей шарт талаптарыны кез келгенін тадауга ерікті; зады тла жне зады тла рмай ксіпкерлік ызметті жзеге асыратын азаматтар ебек шартын, оны ішінде келісім шартты жасасуа хаысы бар;

3) егер за жаттарында згеше кзделмесе, шетелдік жеке жне зады тлалар, сондай-а азаматтыы жо адамдар азаматты задарда Р-ны азаматтары мен зады тлалары шін адай ытар мен міндеттер кзделсе, на сондай ытара ие болуа аылы жне сондай міндеттерді орындауа міндетті (АК-ті 3-бабыны 7-тармаы).

азастан Республикасы Конституциясыны 6-бабында меншік иелеріні ын орауа байланысты тедік принципі тжырымдалан. Мны зі олара атысты ытарды бзылуына арсы орану ралын субъектілер бірдей олданады дегенді білдіреді.

Меншікке жне баса затты ыа ол спаушылы принципі. Меншікті рметтеп, оан ешкім ол спайтын елде ана азаматтар жайбараат мір сре алады. Сондытан да рбір оамда меншік ерекше мртебеге ие болып, оны асиетті рі ол сылмайтын нрсе деп баалайды. Адамны белгілі бір затты иеленуі оны ттынып, белгілі бір масатына, яни керегіне жаратуы шін керек, сондытан ол бл орайда ызмет ету ралын брінен де жоары кояды.

Мемлекет пен ы, оны ішінде азаматты ы азамата мндай жадайды амтамасыз етеді.

Шарт еркіндігі принципі. За шыарушы меншікті емін-еркін пайдалану шін зады негіз жасайды, сол арылы азаматты субъектілерді здеріне контрагентті тадауына, шарт талаптарын млдем дербес айындауа рі оны таайындауа ммкіндік береді. Бл принцип нарыты дамуына жне бсекеге ажетті алы шарттарды жасайды, міне, сондытан да ол ксіпкерлік ызмет шін ерекше маыза ие. Сонымен АК-ті 10-бабыны б-тармаында рбір ттынушыны тауарлар сатып алу, жмыс пен ызметті пайдалану шін еркін шарт жасасуа ммкіндігі бар.

Шарт дегеніміз — шаруашылы кызметіні негізгі ралы. Азаматтар мен зады тлалар шарт негізінде здеріні ытары мен міндеттерін з еріктерімен, з мдделеріне сйене отырып таайындайды, сонымен бірге за жаттарына айшы келмейтін жадайда оларды кез келген шарт жасасуына ммкіндігі бар.

Шарт еркіндігін шектеуді тек мемлекет ана емес, сонымен бірге азаматты айналым де жзеге асырады. Мысалы, Азаматты кодексті 11-бабына сйкес зады бсекелестікті шектеуге немесе жоюа, негізсіз артышылытар алуа, ттынушыларды ытары мен зады мдделеріне ысым жасауа баытталан монополистік жне андай болса да баса ызметке жол берілмейді.

Жеке істерге кімні болса да озбырлыпен араласуына жол беруге болмайтын принципі. Бл принцип Азаматты кодексті 2-бабыны 1-тармаында тжырымдалан жне де ол жеке істерге кімні болса да озбырлыпен араласуына жол беруге болмайтындыын арастырады. Азаматты кыты бл нормасы Конституцияны 18-бабында бекітілген: "ркімні жеке міріне ол сылмауына, зіні жне отбасыны кпиясы болуына, арнамысы мен абыройлы атыны коралуына кыы бар" деген талапты ала тартады.

Жеке істерге кімні болса да озбырлыпен араласуына жол бермеу билік жне басару органдарыны, ата-аналадарды, ызмет орны жетекшілеріні жне баса адамдарды рекет абілеті бар азаматтар мен зады тлаларды млкіне ожалы етуіне, пайдасын блісіп, кірісін пайдалануына тыйым салады. Егер зада кзделмесе, лде біреуді рсаты, келісім беруі, апарат сынуы талап етілмейді. Жеке, отбасылы, коммерциялы пиялары бар мліметтерді беруді талап етуге тыйым салынады.

Азаматты ытарды кедергісіз жзеге асыру принципі. Азаматты кодексті бл принципі конституциялы ережеде де жазылан: "ркімні ксіпкерлік ызмет еркіндігінде, з млкін кез келген зады ксіпкерлік ызмет шін еркін пайдалануа ыы бар" (Конституцияны 26-бабыны 4-тармаы). Азаматты ыты жзеге асыруды зі осы принципке байланысты. Азаматты кодексті 8-бабына сйкес, азаматтар мен зады тлалар здеріне берілген азаматты ытарды, оны ішінде здерін орау ыын з алауынша пайдаланады. Бір айта кететін жайт, оларды здеріне берілген ытарды жзеге асырудан бас тартан жалпы ережеге орай бл ытарды тотатылуына кеп сотырмайды. Азаматтар мен зады тлалар здеріне берілген ытарды жзеге асыран кезде адал, парасатты жне діл рекет жасап, задардаы талаптарды, оамны адамгершілік аидаттарын, ал ксіпкерлер бан коса іскерлік, дептілік ережелерін сатауа тиіс.