Мдениаралы зара рекет тренингке жаттыулары

азіргі заманда арым-атынас туралы мселелерді кптеген алымдар зерттеуде. Мндай зерттеулерді ішінде балаларды арым-атынас сферасына атысты ебектер ерекше. арым-атынас адамдарды зара рекеттестік жне зара атынас жасауыны ерекше ралы болып табылады. С.И.Ожегов сздігінде арым-атынас ымы зара келісім, іскерлік жне досты ретінде арастырылады.
Б.Г.Ананьев, А.А.Бодалев концепциялары арым-атынаста «субъект-субъект» жазытыында арастыруды негіздейді, зерттеуге балаларды ересектермен жне баса балалармен арым-атынас жасауын арым-атынас сферасыны ерекшеліктері мен арым-атынасты зерттеуде е алдымен оны рылымды компоненттерін анытау ажет.
арым-атынасты зерттеу мселесімен айналысушы алымдарды кпшілігі (А.Г.Ковалев, М.И.Лисина, А.В.Петровский,М.И.Лисина, А.Г.Рузская, С.Ю.Мещерякова, жне т.б. ебектерінде арым-атынас мотиві затталан
психология мен оан салалас ылымдарда арым-атынас ралдарыны сипаттамалары, жйелері берілген. М.И.Лисинаны арым-атынас ралдарыны ш тобын экспрессивті-мимикалы, затты-рекеттік жне тілдік трлерін бліп крсетеді.
арым-атынас компоненттеріні дамуы, згерісі нтижесінде интегралды, ттас рылым пайда болады. Ал М.И.Бобнева арым-атынас барысында жеке адамны ішкі жан дниесі зерттеген.

ылымда арым-атынасты дегейлері де арастырылады. Б.Ф.Ломов бойынша макро дегей.
Макро дегей индивид баса адамдармен алыптасан оамдаы атынастара, дстрге, салта негіздеген таырып мазмнымен аныталады. Микродегей – мазмны жне сырты крсеткіштері (сра-жауап, ым-ишара т.б.)А.Б.Добрович арым-атынас бірлескен іс-рекетті реттейтін, таным мен сананы алыптастыруды арым-атынасты топты жадайдаы леуметтік психологиялы эффектілерін, механизмдерін талдау масатымен педагог-алымдарды арым-атынасты зерттеулерінде зіндік баыт береді.
В.А.Сухомлинский ебектерінде оптималды (тиімді) арым-атынас оыту мен трбиені басты ралы.

Зерттеуді е алаш рет 1945-1952 жылдары
М.В.Елагина, А.И.Сорокина, В.В.Ветрова, Н.Н.Подьяков, Е.О.Смирнова, Д.Б.Годовикова, Л.Н.Абрамова, М.И.Лисина, Е.Е.Кравцова жргізген.
рбір арым-атынас формасыны сипаттамасы М.И.Лисина ебектерінде беріледі.
Баса адамдарда алыптасан тсінік сияты рекетті саналы кескіні адамны «арым-атынас» ымы кп мнділер атарына жатады.арым-атынас субъекті рекеті, оны объектісі баса адам, арым-атынастаы серігі.
Шет елдерде арым-атынасты кптеген дефинициялары, яни анытамалары сынылан. А.А.Леонтьев,М.И.Лисинаны пікірінше арым-атынас дегеніміз екі немесе одан да кп адамдарды арым-атынас кезінде маызды сипаттамасы: оан атысушы рбір адам.
Сол себепті М.И.Лисина бір жаты белсенділікті арым-атынаса жатызбайды. Мысала, арым-атынас пен рекетті байланысын ртрлі тсінуге болады. Г.М.Андреева рекет пен арым-атынасты зара байланыстырады.
арым-атынас, баланы ересектермен арым-атынас орнатуы жайында алыптасан пікірлерді дамуыны тарихы
Алайда біртіндеп баса кзарас алыптасты. К.Лоренц алыптасан тсінікті жоа шыарып біртіндеп баланы да ересекті да арым-атынаста белсенділігі бірдей деген. Баланы психикалы дамуындаы проблемаларды зерттеп жрген алымдар оларды арым-атынасы ересекпен арым-атынас орнатуы баланы даму баыты мен шапшадыын анытайды.

Ойын бала мірінде маызды роль атарады.рекет барысында ойынды олдану ойлауа, тілді дамытуа, шыармашылы рекетін байытуа жол ашады. Баланы ойын кезіндегі имыл- озалысы дене бітімін жетілдірсе, ал арым- атынастаы пайымдаулары зіндік таным- тсінік, мінез- лы дептерін бекітуіне сер етеді. Бала ойын арылы бір рекеттен екінші рекетке ауыса отырып, зіне трлі апараттар алады, дние сырын ашады.

Мектепке дейінгі трбиеленушілерде педагогикалы процестер барысында баланы кіл-кйін анытап, психологиялы мотивтерді туындатып, жаымды мінез- лы дадыларын алыптастыру кзделеді. Трбиешілер йымдастыран ойындар мен жаттыулар баланы лкендермен жне достарымен арым- атынас мдениетіне трбиелеп, з пікірлерін айтып жеткізе білуге кмектеседі. Ойын жаттыулар арылы баланы білімділік дадыларын кнделікті іс-рекетте олдана білу ммкіндіктері арастырылады.

Ойын- жаттыулар баланы жан дниесіні, рухани жай-кйіні йлесімді дамуына ыпал етеді. Баланы сезім рекетін, серленушілік дегейін анытау шін олданылады. Ойындарды негізгі масаты балаларды ыылас зейінін, сздік орын, байампаздыын, есте сатау, абылдауын дамытуы, икемділікті арттыруа, зіні жеке рбыларыны іс- рекетін баалай, рметтей, з ісіні дрыстыын длелдей білуін анытауын, алыптастырады. Ойына зер салып, ой жгіртіп арар болса, сол ойындардан лкен де мнді, маыналы істер туындап рбитінін байаймыз. йткені е алдымен не нрсені болсын жн бастар айнар кзі болатыны белгілі. Сондытан да ойын бала бойындаы андай да бір нерді бастауы деп білеміз. Баланы бірінші рекеті ойын,сондытан оны мнісі ерекше.Ойын адамны мірге адам басардаы алашы адымы. аза халыны лы ойшылы А.нанбаев «Ойын ойнап н салмай,сер бала болар ма»,-деп айтандай баланы мірінде ойын ерекше орын алады.

Ойын - баланы жан серiгi. ай бала болмасын ойнап седi. рбiр елдi ойыны бол елдiн оамды идеологиясына, трмыс - тiршiлiгiне, айналысатын ксiп - шаруашылы ерекшелiктерiне байланысты. Ойын сырттай араанда анау айтандай иындыы жо, оп - оай трiздi крiнуi ммкiн. Ал iс жзiнде бала шін ойына атысты басалармен тiл табысып, зiнi ойлаан ойын iске асыру оай емес. Сондытан трбиешiнi мiндетi - балаларды ойына з ызыушылыымен, ынтасымен атысуын амтамасыз ету. Сонда ана ойын з масатына жетiп, трбиелiк мнi арта тседi. Айталы, трбиешiнi жымды ойынды тартымды йымдастырып ткiзуi балаларды бiр - бiрiмен досты . атынастарыны дрыс алыптасуыны нышаны екенi сзсiз. Ойын кезiнде жолдасыны айтанымен келiсiп, оны рмет ттуды зi адамгершiлiкке бастайтын жол. Трбиешi ойын арылы р баланы игi бастамасын олдап, оны бойындаы жасы асиеттердi рбiтеді, зiндiк мiнез - лын алыптастырады. Мселен, лiм мнан неше трлi рылыстарды зi ойлап сала алады. Жанына келген сетке ол мнан рылыс салуды жолдарын бар ынтасымен айтып тсiндiредi. Болашата осы лiмнен талантты рылысшы шауы бден ытимал. р баланы бойында мiрге деген белгiлi бiр бейiмдiлiгi, сйiктi iстерi болады. не соны дер кезiнде байап, жан - жаты дамыта трбиелеу ажет.
Баланы дептi, кргендi, айырымды болып суi оршаан ортасына, лкендерге байланысты екенi млiм. Бала мiрде крген - бiлгендерiн, ойа тйгендерiн ойын арылы алай бейнелесе, бiздердi, яни лкендердi, крсеткен лгi негемiз андай дрежеде болса, балаларды да тлiмдiлiгi соны айын бейнелейдi.

Балаларды мейiрбанды асиетi отбасындаы лкен адамдарды негесiне, балабашадаы трбиешi - апайыны олармен кнделiктi арым - атынасы мен трбие жмысын тымды жргiзуiне байланысты алыптасады. лкендердi мейiрiмдiлiгi баланы сби жрегiн куаныш сезiмiне блейдi. Бала жаа елiктегiш, ол лкендердi срекетiн лгi ретiнде абылдайда да, оны ойын кезедi айын бейнелеуге тырысады. Балаларды бiр - бiрiмен досты арым - атынасыны дрыс алыптасуында масатты жргiзiлген жйелi ойын процесiнi трбиелiк мнi мол. Балаларды досты сезiмi ойын кезiнде шыдала тседi. Кiшкентайлар тобындаы сбилердi екi - шеуден бiрiгiп ойнауы келе - келе жымды баыт алады.
Бала табиатыны зi тек ойынмен байланысты. Сби шаындаы алашы уыршапен ойнауы баланы аморлы, ізгiлiк сезiмiн оятады да, рi арай рбiте тседi. Мндай iзгiлiк сезiм рбылар арасындаы досты атынасты алыптасуына жадай туызады. ай бала болмасын жеке - дара ойнааннан крi, бiрiгiп ойнауды лде айда ызыты, мазмнды болатынын айын сезiне бастайды. Соны нтижесiнде оларды ойына деген ызыушылытары артып, достытары беки, ныая тседi.

Ересектер тобыны балалары алан бiлiмдерiне, мiрден жинаан азды - кптi тжiрибелерiне сйене отырып, тртiптерiн, мiнез - лытарын жадайа арай бейiмдей алады. Балаларды зара арым - атынастары траты ажеттiлiкке айнала бастайды. Ойын кезінде баланы мжбрлеуге, ойынды бзан балаларды бл жерде жазалауа болмайды. Ойын соында талдау жасап кім зін алай стаанын айтады. Баланы тілін дамытуда ойын мен ертегіні бала жрегіні сабата те уанышты жадайын крсетеді. Айтым келіп отыраны негізгі масат танымды іс - рекет ана емес, жеке асиеттерін алыптастырып ауызша жауап беру арылы тілін дамыту. Ойын терапияны алаш олданан аылшын психологы Анна Фрейд екінші дние жзілік соыста Лондондаы бомбылауда зардап шеккен балалармен жмысында крсетті. Егер бала ойын кезінде зіні уайымын крсете, сзбен жеткізе білсе ол орыныштан, уайымнан арылады.

Ойын - балалар шін тек сз емес, ол тіл, сондытан балаа дер кезінде кіл бле білу керек. Ойнап отыран жалыз бала жне ойнап жрген балалар тобы педагогикалы трыдан араанда екі трлі жайт. Ойын балалар шін айналадаыны танып білу тсілі. Балалар н-тнсіз ойнамайды. Тіпті бала жалыз боланны зінде де сйлесіп жреді. Ойын процесінде сйлесу арым –атынасы лкен роль атарады. Сйлесе жріп, балалар пікірлесіп, сер алысып, ойынны тпкі ниеті мен мазмнын анытайды. Ойынны негізгі рылымды элементтері мыналар: ойынны зінен туатын жне балалар жасайтын немесе ересектер сынатын ойын ережесі.

Ойын бала шін наыз мір. Олай болса трбиеші ойынды аылмен йымдастыра білу ажет. Ол балалара жаын болуа, оларды ойындарыны сйікті атысушысы болуа тиіс. Ойын кбінесе серуен кезінде йымдастырылады. Сондытан аулада арнаулы рылыстар, имараттар, кемелер, автобустар, кптеген рылыс материалдары кректер, доптар, секіргіштер болуа тиіс. Ойын сонымен бірге саба кезіндегі оытумен де тыыз байланысты. Ойын ешашан да зіні ызытылыын жоалтпайды, тек оны мазмны, сипаты згереді. Ойындар мазмнына зіне тн ерекшеліктеріне арай сюжетті - рольді, драматизиялы, дидактикалы, рылыс ойындары, имылды ойындар, лтты ойындар болып блінеді.

Сюжетті – рольді ойындар мектепке дейінгі балалара тн, е сипатты ойындар болып табылады. Ол балалар міріне елеулі орын алады. Сюжетті-рольді ойындарыны ерекшелігі сол, оны балалар зі жасайды. Ойынны дербес рекеті айын нерпазды жне шыармашылы сипатта болады. Бл ойындар за та ыса да болуы ммкін. Сюжетті – рольді ойында бейнелеу ралы роль мен ойын рекеттері болып табылады.

Драматизиялы ойындарда мазмн, рольдер, ойын рекеті андай да бір деби шыарманы, ертегіні т.б. сюжеті мен мазмнына сйкес болады. Ол сюжетті - рольді ойына сас. Драматизия ойынында балаа андай да болсын айын тсіл крсетпеу керек ол шін ойынны шын мнінде ойын боланы дрыс.

рылыс ойыны - балалар рекетіні бір трі. Оны негізгі мазмны оршаан мірді алуан тірлі рылыстарды жне солара байланысты іс-рекеттерді бейнелеу болып табылады. рылыс ойыны бір жаынан сюжетті - рольді ойына сас келеді жне соны бір трі деп аралады. Оларды айнар кзі біреу - оршаан мір. рылыс ойындарда олар оршаан заттарды, рылыстарды кшірмесін жасап, р бейнелеп ана оймайды, сонымен бірге здеріні шыармашылы ойын, жобалы міндеттеріні зіндік шешімін енгізеді.

Дидактикалы ойын формасы кішкене балалара мейлінше тн оыту формасы болып табылады. Ойын ле мен имылды штастыру негізінде жргізіледі. Мысалы: «Сиырлы апаты сырын ашайы» деген ойында ересек топтарда трбиеші балаларды зат туралы айта білуге йрету, оларды жйелі сйлеу абілетін дамыту міндетін ала ояды. Ойын міндеті - апаты астында не бар екенін білу.

Дидактикалы ойынны нтижесі андай жолмен болса да ту емес, балаларды білімді игеру, аыл-ой ызметін дамытуда, зара арым-атынас жасауда жеткен жетістіктеріні крсеткіші. Дидактикалы ойындарда да балаларды алдына андай да бір міндеттер ойылады, оларды шешу шін назарды жмылдыру, ерікті зейін ою, ережені ой елегінен ткізе білу т.б. Олар балаларды тйсіну жне абылдау абілетін дамытуа,ымдарын алыптастыруа, білімді мегеруін кмектеседі. Дидактикалы ойындар айналамен табиатпен таныстыру сабаында жиі олданады. Дидактикалы ойындар топ блмесінде, аулада, залда, учаскеде ткізіледі. Дидактикалы ойынны орталыы ойыншытар мен ойын ралдары.

рбір топта дидактикалы трыдан жабдыталан уырша, оны кнделікті ттынуына керекті барлы заттарды комплектілері болу керек.

стел сті ойындары лото, домино, тапырлы ойындар («айда не седі?» «Бл кімге керек» т.б.) пазылдар, леголар имыл белсенділіктерін, ептілікті талап ететін ойындар. («шатын апатар», «азды балапаны»т.б) мозайка типтес ойындар жатады. Ересек топтаы балалар ааза басылан стел стінде ойналатын ойын ызыты келеді. Олара табиат былыстары, клікті алуан трлері (Кім не біледі? Немен жреді? Немен жзеді? Немен шады?) бейнеленген, ертегілерді кейіпкерлері имыл крсетеді.

имыл-озалыс ойындарында балаларды озалысын жгіру, секіру рмелеу т.б имылдара жаттыуына жне жетілдіруге ммкіндік береді. имыл ойындары барлы жйке - психикалы дамуына, жеке басыны аса маызды салаларыны алыптасуына да лкен сер етеді. имыл ойында ережелерді йымдастырушы роль атарады, олар ойынны барысын, жйелілігін, ойнаушылырды арым-атынасын, баланы мінез – лын анытайды. Сол сияты ойындар да топта жас ерекшеліктеріне сай жргізіледі. Ойын балалара сабата да, серуенде де те ажет, тіпті бала жай дем алып отыранны зінде де ойын стінде болады.

Ойынды рекет бадарламасын зерттеген алымдар пікірінше ойын педагогикалы мдениет феномені ретінде тмендегідей ызметтерді атарады:

леуметтендіру ызметі.йткені, ойын – баланы кшті оамды атынастар жйесіне енгізу жне оан мдениет байлыын игерту ралы. лтаралы атынас ралы ызметі.Себебі, ойын – балаа жалпы адамзатты ндылытарды, трлі лт кілдеріні мдениетін игеруге ммкіндік туызады. йткені ойын - рі лтты рі интернационалды, сонымен бірге жалпы азаматтыта.

Ойынны атысымды ызметін – балаа шынайы крделі адамды атысым аясына енуге ммкіндік беретін дерегі айын крсетеді.

Ойынны диагностикалы ызметі- педагога баланы р ырынан: интеллектуалды, шыармашылы, эмоционалды жне т.б. крінуін диагностикалауа ммкіндік береді. Сонымен атар ойын – баланы з кшін наты сезінетін, зін-зі баалау, еркін рекеттегі ммкіндіктерін танитын зін-зі крсету аймаы болып табылады.

Ойынны емдік ызметі – баланы арым-атынаста, оуда, мінез-лында туындайтын р трлі иындытарды жеу ралы ретінде олданылуымен тсініледі. Ойынны мндай ызметін Д.Б.Эльконин аса жоары баалайды.

Ойынны тзеу ызметі – баланы тлалы рылымыны крсеткішіне жаымды згерістер, толытырулар енгізу тсініледі. Ойын рекетінде бл рдіс баса кездегіден грі нерлым жмса теді.

з балаларыны ойындарын баылай отырып, оларды бір шетте ошауланып, балалармен араласуа бата алмай, лкендерден орып, сенімсіздік пен ялшаты байатуын кру ата-аналар шін андай иын. Бала рдайым баса балалармен тбелесіп, кпелетіп, таласып ойнауа кедергі жасайды деген сияты шаымдарды балалар мен лкендерден есту де оай емес.

арым-атынасты бзылуы, жанжалдасушылы пен ошауланушылы баланы оршаан ортаа нашар бейімделуіні белгісі. Келешектегі сезімдік-тлалы мселелерді маызды себептері.

Балабаша психологыны ызмет крсету сферасы балалар, трбиешілер, ата-аналар, кімшіліктер, яни кез-келген адамдар арасындаы арым-атынас иыншылытарын шешу болып табылады. Себебі ортадатаы арым-атынас сипаты баланы білім алуы мен трбиеленуіне едуір сер етеді. Егер трбиеші балалара дрыс трбие беріп, білімдерін жоарылатамын десе, онда е бірінші кезекте балаларды зара арым-атынасын, сондай-а трбиеші мен бала арасындаы арым-атынасты реттеп алан жн.

Олай болса, біз бл тарауда балаларды тату болуа, бірігуге йрететін, басаларды тсінуге, олдауа кмектесетін ойындар мен жаттыулара сипаттама беруге, сондай-а оны тиімді олдануды жолдарын крсетуге тырысамыз.

Мектеп жасына дейінгі балалар трбиесі, оуы жне дамуы жайлы теория мен тжірибе арым-атынас мселесінде иылысады. Ал баланы психикалы асиеттерін, танымды рдістерін жне психикалы алып-кейіптерін ттас амтитын, балалар психикасыны дамуындаы басты крсеткіш рі фактор болатын, мбебап ерекшелік - балаларды арым-атынас саласы болып табылатыны йгілі.

арым-атынас адамдарды зара рекеттестік жне зара атынас жасауыны ерекше формасы.

С.И.Ожегов сздігінде арым-атынас ымы зара келісім, іскерлік жне досты байланыс арылы аныталады. Наты леумет-танулы, психологиялы, педагогикалы зерттеулерде арым-атынас ымы зара рекеттестік, байланыс ымдарымен жаын маынада олданылады. Сонымен атар арым-атынас контексінде зара рекеттесуді, атынасты тиімді жзеге асыруды тсілдері, дадылары, ралдары, адамны абілеті мен асиеттері жйесінде арастырылады. азіргі кезде атынас мселесін философия, психология, леуметтану, этика, психолингвистика - осы сияты, р саладаы ылымдар р жаты зерттейді. Мысалы, Л.П.Буева іс-рекет пен арым-атынас зара байланысты, сонымен атар збетті деп тжырымдайды, М.С.Каган арым-атынасты адамны іс-рекетіні бір трі, рылым мен атрибутына тн деп арастырады, М.В.Соковин дамны арым-атынасын коммуникативті іс-рекет, атынас, зара сіу жне зара сер ретінде арастырады.

Мектеп жасына дейінгі балаларды арым-атынас леуметтік-психологиялы тренинг жаттыулар арылы дамытып, алыптастыруа болады. леуметтік - психологиялы тренингті зара рекеттесі жне оытушы мен оушылар арасындаы рдісіні нтижесінде бірлескен пікірлестік танымды іс - рекет алыптасатындыын С.М.Жаыпов крсеткен. алым мндаы арым - атынас рылымыны аса иілгіштігі мен динамикалыын тлалар ерекшелігімен байланыстырады. Тренингті оытуды бір формасы, дісі деп арастыранда, оны тиімділігін бірлескен пікірлестік, танымды іс-рекетті алыптасуымен аныталады.

арым-атынасты жасартуа арналан тапсырма мен ойындара атысушыларды кп болуы сорлым нтижелі бола тседі. Кейбір жаттыуларды ата-аналар з балаларымен бірге орындай алса, ал кпшілік блігі рдастары, достарымен бірге ойналатын болады. Сондытан тменде крсетілетін ойындар мен жаттыуларды ткізбес брын, оны жртізетін орындарды йымдастырып алан жн. Балалара арнап мерекелер мен ойын-сауытарды жиі-жиі йымдастырып, олара кбірек кіл блу -трбиеші іс-ректін жандандыра тседі.

Енді мектеп жасына дейінгі мекемелер мен балабашада саба таырыптарына орайластырып йымдастыратын балаларды зара арым-атынасын жасартуа, топтан ошауланан баланы топа леуметтендіруге арналан, сондай-а арым-атынасты жасартуа баытталан біратар тренингтерді, ойындарды жне жаттыуларды сынайы. рине бл психологты жымнан ошауланан балаа коррекциялы ызмет крсетуге зор лесін осады деп сенеміз.