Мектеп жасына дейінгі балаларды типологиялы ерекшеліктері
Мектепке дейінгі балалы шата (штеп жеті жаса дейін) азаны арынды жетілуі жаласа тседі. Жалпы сумен атар ткандар мен мшелерді анатомиялы алыптасуы жне функциялы дамуы жріп жатады. Скелетті сйектеніп, блшыты еттерді сомдануыны, тыныс алу, ан айналу мшелеріні дамуыны лкен маызы бар. Ми салмаы 1110 грамнан 1350 грама дейін седі. лкен ми сыарлары абытарыны реттегіш ролі мен оны ми абыы астындаы орталытарды баылуы арта тседі. Шартты рефлекстерді пайда болу жылдамдыы артып, сіресе екінші сигнал жйесі арынды дамиды. Дене дамуы баланы дербестігіні арта тсуі шін, трбие мен оыту процесінде оамды тжірибені жаа формалары игеруі шін олайлы жадайлар жасайды. Нрестелік жаса тн имылды іс-рекет ерте сбилік шата затты іс-рекетпен алмасады. Затты іс-рекетті дамуы заттармен жмыс істеуді оам жасап шыаран тсілдерін игерумен байланысты болады. Адам шін заттарды бекітілген, траты маызы бар. Адам жануарлармен салыстыранда траты нрселер дниесінде мір среді. Маймылды да саптаятан су іше алатыны ркімге белгілі. Бір-а жануарлар шін заттарды ситуациялы маызы бар: егер су саптаяка йылан болса, маймыл оны саптаятап, егер су шелекте болса, шелектен, ал егер еденде тгіліп жатса, еденнен ішеді. Бала лкендерден заттарды адам іс-рекеті арылы бекітілген траты маызын бадарлауа йренеді. Баланы оршаан затты дние — мебель, киім-кешек, ыдыс-ая — заттар, оларды адамдар мірінде белгілі бір маызы бар. Бала ерте сбилік шата да бйымдарды маызын тсінеді.
Затты бекітілген мазмны балаа зінен-зі берілмейді. Ол шкафты есігін сансыз рет ашып-жабуы, сол сияты за уаыт асыпен еденді тарсылдатуы ммкін, біра мндай белсенділік оны заттарды атаратын міндетімен таныстыра алмайды. Заттарды функциялы асиеттері сбиге лкендердін трбиелік жне оыту ыпалдары арылы ашылады. Бала трлі заттармен жасалынатын іс-рекеттер трлі дрежеде ерікті болатынын біледі. Кейбір заттар здеріні асиеттері жаынан іс-рекетті белгілі бір тсілдерін ата сатауды ажет етеді (бан орапшаны апапен жабылуы, пирамиданы шыыршытарын ткізу, матрешкаларды-жинастыру трізді араатынастаы рекеттер жатады). Баса заттарда рекет тсілдері оларды, оамды міндетімен ата бекітілген. Олар — зат-ралдар (асы, арындаш, бала). На осы араатынасты жне ралды рекеттерді игеруді баланы психикалы дамуына нерлым елеулі сер ететінін атап ту маызды. Ерте сбилік шатаы-игерген -зат-ралдарды сан жаынан шаын болуынан келіп кетер ештеме жо. Мселе санда емес, осы заттар балада рбір жаа зат-ралдан онызіне тн міндетін іздестіруге деген масатын алыптастыратындыында.
Ерте сбилік шаты санына арай (ш жаса арай) іс-рекетті жаа трлері алыптаса бастайды. Олар осы жас шегінде ке жайылан формаа жетеді жне біртіндеп психикалы дамуды анытай бастайды. Блара ойын мен жемісті іс-рекет трлері (сурет салу, мсіндеу, конструкциялау жатады. іс-рекетті бл трлеріні болашата мнді болатынын ескеріп, оларды ерте сбилік шата алыптасуына жадайлар жасау ажет.
Затты іс-рекеттен алынып, жинаталан серлер баланы тілін дамытуды негізі болады. Сзді артында аиат дниені бейнелері тран жадайда ана, сол сзді игеру жемісті болады. Сйлеуді игеру нрестелік шатан-а басталан арым-атынас ажеттілігіні рі арай дамуына байланысты жзеге асады. Сздік арым-атынас баладан атынасу абілетін талап еткен жадайда, яни лкендер оны тсінікті сйлеп, з ойын айын сздермен ра білуге кндірген жадайда пайда болады. Егер лкендер баланы рбір тілегін аып алып отырса, онда оны тіліні дамуына ешандай трткі болмай алады. Ерте сбилік ша тілді дамыту шін те сезімтал (сензитивті) кезе болып табылады: на осы кезде сйлеуді игеру аса тиімді теді. Егер бала айсыбір себептермен осы жылдарда тілді дамыту ажетті жадайлардан айырылып алса, онда кейін жіберілен ателіктерді орнын толтыру ете иын болады. Сондытан екі-ш жаста баланы тілін дамытумен арынды шылдану ажет.
лкендермен бірлескен іс-рекет стіпде бала ерте сбилік шата-а айтылан сздер мен олардыц ар жаында тран аикат болмысты арасындаы байланыстарды аара бастайды. Сздерді олар белгілейтін заттар мен іс-рекеттерге апарып жатызу бірден бола оймайды. лкендерді сзі мен з іс-рекеттеріні араатынасын белгілеу абілеті де за дамып, оны мірінібірінші жылында алыптасады. ш жаса карай сбиді, лкендерді сзін тсінуі сапалы жаынан згереді. Бала бл мезгілде жекеленген сздерді ана тсініп, лкендерді нсауы бойынша затты рекеттер жасауа ана абілетті болып оймайды. Сби лкендерді тікелей езіне баытталмаан кез келген сздерін ызыа тындай бастайды. лкен адам мен баланы тікелей арым-атынас жасау ситуациясынан тысары хабарларды тыдау мен тсіну маызды жетістік болып саналады. Ол сйлеуді баланы тікелей тжірибесіні ресі жетпейтін болмысты тануды негізгі ралы ретінде пайдаланура ммкіндік жасайды.
Ерте сбилік балалы ша-балалы белсенді сйлеуіні алыптасу кезеі. Бір жарым жаса дейін бала 30—40-тан 100-ге дейін сз йренеді жне оларды те сирек колданады. Ол лі тым мдіріп сйлейді. Тілді мегерудегі елеулі згеріс шамамен бір-жарым жаста жзеге асады, сби бастамашыл болады. Ол заттарды аттарын атап отыруды здіксіз талап ете бастайды. Сйлеуді даму арыны арта тседі, екі жасты аяында бала 300-ге дейін, ал ш жасты соында 1500 - те дейін сздер олданады.
Тілді дамыту ана тіліні дыбысты жаы мен грамматикалы рылысын игеруді кздейді. Егер алашында бала сйлеуді сзді жалпы ыраты-мелодиялы рылымын аып алу жолымен кабылдайтын болса, екінші жылды соына карай онда ана тіліні барлы дыбыстарын фонетикалы абылдау алыптасады. Осыны негізінде белсенді сздікті жне сзді д-рыс айтуды игеру жзеге асады.
Грамматикалы рылысты игеруді з даму кезедері болады. Бірінші кезе бір мен екі жаса дейін — тбірлі сздерден ралатын сйлемдер кезеіі. Бл кезеде бір буынды жне екі буынды сйлемдер ажыратылады. Балапы сйлеуі ересек адам сйлеуіне аз сайды, ол кбінесе лкендер пайдаланбайтын сздерді олданады. Мндай сйлеу автономиялы сйлеу деп аталады. Сйлеуді дрыс дамуы жадайында автономиялы сйлеу тез теді. Тілді грамматикалы рылысын дамытуды екінші кезеі ш жаса дейін созылады. Баланы сйлеуі біршама байланысты сипатка ие болып, затты дниедегі кптеген карым-катынастарды оны тсінгендігін білдіруге ммкіндік береді. ш жаса арай бала бірсыпыра септік жалауларды игереді. Затты атынастарды білдіретін сйлеу формаларын игеру балапы заттарды олданылу тсілдерін игеруді жзеге асыратын іс-рекеттерді сипатымен тсіндіріледі. Бала наты затты катынастарды бейнелейтін грамматикалы мндерді байланысына ерте бадар ала бастайды. Мселен, «Бала ойды», «Баламен сокты» дрыс колдануды игере отырып, мен жалауындаы кралды маынаны тсінеді де оны барлы крала стереотипті трде кшіреді: «пышапен», «асымен», «крекпен» жне т. б. Тілдік арым-катынастар практикасында бл стереотип тсіп алады да, дрыс септік жалаулар пайда болады. Ана тіліні грамматикалы формаларын мегеру баланы тілді сезінуін дамытады. Сби сйлемдегі сздерді тп-туір байланыстырады. Ерте сбилік шата бала ана тілін менгеру жаынан оны негізгі синтаксистік рылымдарын, грамматикалык формалары жне дыбыстарды игере отырып, орасан зор жмыс атарады.
Белсенді сйлеуді алыптастыру баланы бкіл психикалы дамуыны негізі болады.
Ерте сбилік шаты басында бала айналасындаы заттарды асиеттерін абылдап, оларды арасындаы арапайым байланыстарды аарып жне оларды пайдалана бастайды. Бл затты іс-рекетті, ойыны арапайым формаларын, сурет салу мен сйлеуді игеруге байланысты бдан ары аыл-ой дамуыны алы шарттарын жасайды. Ерте сбилі шатаы аыл-ой дамуыны негізін балада алыптасып жатан абылдау мен ойлау рекеттеріні жаа трлері растырады.
абылдау затты іс-рекетте алыптасатын араатынасты іс-рекеттер есебінен дамиды. Бала заттарды оларды формаларына, клеміне, тсіне сйкес іріктеген кезде, оны сырты бадарлау рекеттері алыптасады. Сырты бадарлау рекеттерін табысты игеру баланы, атап айтанда, андай заттармен шылдануына туелді болады. Бл жастаы балалара деген ойыншытарды кпшілігі оларды рылыстарыны зінде блшек-терін бір-бірімен салыстырып лшеу ажеттігін туызатындай етіп (матрешкалар, орапшалар, мозаикалар т. б.) жасалынан. Мндай ойыпшытарды автодидактыкалы, яни зін зі йретуші ойыншытар деп атайды.
Сырты бадарлау рекеттеріні кмегімен заттарды асиеттерін салыстырудан, араатынастарын белгілеуден бала енді оларды кз арылы табуа ауысады. абылдау іс-рекетіні жаа типі алыптасады.
Кзбен абылдауымен атар ерте сбилік шата естіп абылдау да дамиды. сіресе фонематикалы есту те тез дамиды. деттегідей екі жасты соында балалар ана тіліні барлы дыбыстарын абылдайтын болады. Дегенмен, фонематикалы естуді жетілуі кейінгі жылдарда жріп теді.
Баланы ойлауыны дамуы, біріншіден, баланы з іс-рекетіне {ойлау негізіне, оны сезімдік тжірибесіне) жататын, екіншіден, іс-рекет тсілдеріне йрететін жне заттарды жалпылама аттарын беріп отыратын лкендерді ыпалына байланысты. Затпен практикалы рекет жасау сбиді кбіне натылы ситуацияда пайда болан міндеттерді шешуге алып келеді. ре-кет стінде табии йрену болып теді: заттара сер ете отырып, бала бір рекеттерді жемісті, екіншілеріні нтижесіз екенін байайды. Алашы іс-рекет тжірибесі кейінгіде крініп отырады. Ойлау затты міндетті шешу процесінде жзеге асады жне крнекі ыпал ету сипатында болады.
Ойлауды дамытуда жеке басты практикалы тжірибесі анша маызды боланымен, баланы ойлауын дамытуда леуметтік орта ерекше сер етеді. Л. С. Выготский бала міріні алашы кнінен бастап оны мінез-лыны сипатына леуметтік ситуация тере ыпал ететінін атап крсеткен еді. зіні аыл-ой шешімдерінде бала рашан лкендерге арап ба-дар алады. лкендердіц заттармен жасаан іс-рекеттерін баылай отырып, бала практикалы затты іс-рекеттік адамзатты формаларын иемденеді. Заттармен рекет жасау практикасында бала р трлі заттарды сас олданыла алатынын ашады.
Мндай жаалытар сас заттарды («айсыбір белгілері бойынша) ана жалпылап оймай, сондай-а іс-ркет тжіриесін жалпылауа да алып келеді.
Ойлауды дамыту шін сіресе ралды рекеттер маызды. рал баланы затты дниеге жасайтын ыпалын днекерлейді. р трлі ситуацияларда жне р зата атысты олданыла отырып, рал жалпылауды алашы таратушысы болады.
Бада дамуыны алашы кезедеріндегі ойлауды сапалы згерісі оны практикалы затты рекетті адамзатты формаларын игеруіне жне баланы адам тіліне біртіндеп тартылуына байланысты. Е мол тжірибелі бала лкендермен тілдік арым-атынас жасау арасында алады. Бала адамзат жасаан ымдарды, ойлау тсілдерін игереді. лкендерге еліктей отырып, ол дрыс пікірлер растыруа жде ой орытындыларын жасауа йренеді. Баланы аыл-ой дамуын арастыра отырып, И. М. Сеченов балаа те ерте бастан іспен де, сзбен де згені тжірибесіні даяр формалары беріледі деп жазды.
Ерте сбилік шата лкенні сзі крнекі серлі ойлауын дамытуа кмектесе алады. Ересек адам айсыбір ситуациялы міндетті шешілу жолын балаа іс-рекетпен ана емес, сзбен де айтып береді. Мселен, сби кереуетті шыбытары арасынан орапты ткізгісі келіп, біра дрыс ткізе алмаса, лкендер. «орапты ткер, сонда ол теді»,— деп кеес береді де баланы тиісті рекетін туызады.
Ерте сбилік шата бала іс-рекетті орындалу барысында сйлеп отыра алады. Біра бастапы кезенде сейлеу гуелсіз процесс трізді болып крінеді: бл кезде баланы мінез-лы-дан рекетті екі трін: сйлеуді жне ойлауды байауа болады. Кейінірек тілдік ойлауды ра отырып, бл іс-рекеттер бірігеді.
ш жаса араанда баланы аыл-ойыны дамуында, іс-рекетті крделі формалары мен жаа трлерін бдан былайы игеруде анытаушы мні бар мадызды мтылыс болып теді — сананы табалы (немесе символды) функциясы алыптаса бастайды. Оныд мні бір объектісі екішісіні орнын басушы ретінде олдану ммкіндігінде. Мны зінде заттармен рекет жасауды орнына оларды орнын басушы заттармен ре-кеттер жасалынады.
Трлі табалар мен оларды жйесін пайдалану — адам психикасына тн айрыша ерекшелік. Табаларды кез келген трі (тіл, математикалы символика, дниені суреттеуде, музыкалы уендерде т. б. бейнелейтін нерде) адамдар арасындаы арым-атынас шім ызмет аткарады, заттар мен кбылыстарды орнына жріп, соларды белгілейді. Сбилік шата табалы функция бастапыда практикалы іс-рекетке байланысты дамиды да, тек кейінірек ана сзді олдануа ауысады.