Мектеп жасына дейінгі балаларды арым- атынас ерекшеліктері

арым-атынас - жалпы адам мір сруіні негізгі жадайы. Адам алыпты мір сру шін, зіні психикалы асиеттерін дамыту шін, жеке тлалы ерекшеліктерін жетілдіру шін, сондай-а білім мегеріп тжірибе жинатау шін адамдармен арым-атынас жасайды. арым-атынас арасында ана адам зіні кім екенін танып, зін згелерден ажырата алады, зін басалармен салыстыру арылы баса адамдаы асиеттерді мегереді. оамнан тыс адам мір сре алмайды. Адам психикасыны дамуындаы арым-атынасты ролі ерекше. Сондытан адам згелермен атынаса тсу арылы ана алыпты мір сре алады.

Адам дниеге шыр етіп келіп тскеннен бастап-а айналасындаылармен атынас жасай бастайды. міріні алашы кезеінде биологиялы сипаттаы арым-атынас болса, одан рі оны арым-атынас сипаты леуметтік сипата тсе бастайды.

Мектеп жасына дейінгі балаларды ересектермен арым-атынасы туралы М.И.Лисина зерттей келе балаларды леуметтік мінез-лы мен жеке басыны дамуын тек ересектермен арым-атынасымен ана тсіндіруге болмайтындыын атап теді. Баланы жасы лайан сайын оны жеке басыны дамуында арым-атынас ерекше орын алатындыын айтып теді. з рбыларымен арым-атынас жасай отырып, зіні ішкі жан дниесіндегі тйытыты аша алады, з рбылырымен зара рекеттесе отырып, з кзарастарын жеткізе алады.

Тек балаларды арым-атынас ерекшеліктерін зерттеу ана оларды арасында туындаан иыншылытарды басаруды жеілдетеді, топтаы барлы балалармен зара атынасты толы руа жол ашады.

Мектеп жасына дейінгі балаларды з рбылары арасындаы арым-атынас сипаты кбінесе ойын рекеттерінде крінеді. Ойын барысында туындаан кейбір келіспеушіліктер мен конфликтілер баланы топтан ошаулануыны бір себебі болып табылады. Осыан орай психологиялы конфликтіні оларды ойын іс-рекеті жадайында зерттеу, сонымен атар ебек іс-рекетінде баылау арылы топтан ошауланатын баланы зерттеу оайыра.

Ойын кезіндегі балалар арым-атынасыны рылымы мен мазмны. Ойын - мектеп жасына дейінгі балаларды негізгі іс-рекеті бола отырып, ол жан-жаты рекет негізінде балалар арым-атынасыны біратар типтерін ажыратады.

А.Н.Леонтьев балалар арасындаы арым-атынасты ойындарда фантастикалы лшемдер кездесетіндігін крсетеді. Оны айтуы бойынша шынды рекет, шынды тсіл жне заттармен шынды бейне жасау болады. Сюжетті-рольдік ойындарда рбір баланы сюжетке, рольге, рольді орындауа атысы крінеді.

Рольге бліну немесе ойыншытарды бліп алу негізінде туындаан конфликті нтижелерді соы нтижелері адалдыа баытталан жадайда баланы адамгершілік нормаларын мегеруге біратар сер етеді.

Кей жадайда педагогты басаруымен жргізілген ойындар сырт араанда жаымды атынас боланымен, дрігер ролінде ойнайтын баланы орнында топтаы рбір бала болысы келуі ммкін, яни емделуші емес, емдеуші болатын балаларды алауы болуы да ммкін. Осыны негізінде балаларда нсіз келісу туындайды.

Ойын атынасындаы сырты кріністі таы бір трі - рольдік, іскерлік атынаста педагогтарды, психологтарды бліп ойанына байланысты баланы жеке басыны дамуы адамгершілік баытта крінуі ммкін. Дегенмен, баланы ішкі жан дниесі, сері, ызыушылыы мен ажеттілігі, зіні ойында алан рольдік жадайына анааттану, анааттанбау сезімдері жауапсыз алады.

Ойын кезіндегі арым-атынасты сырты кріністеріні бір жаы - баланы зіндік, жеке даралы атынасында байалады.

Мысалы, бір-біріне симпатиялы, антипатиялы, селосты -балалар атынасында кп байалмайды, бл арнайы зерттеуді ажет етеді.

Балалар арасындаы арым-атынас ерекшеліктері туралы кптеген педагогикалы, психологиялы жне леуметтік-психологиялы зерттеулер аныталып келеді. Сонымен атар балаа комплексті, жйелік формадаы іс-рекетті йымдастыру Л.С.Выготский, В.Н.Мясищев, С.Л.Рубинштейн, Л.И.Божович ебектерінде тере арастырылады. Педагогика жне психология ылымындаы А.С.Макаренконы ойы: «Жеке адам жымда дамиды жне жым арылы алыптасады».

Балалар арасындаы жйелі атынас балаларда болатын серлік жадайларды бір-бірімен тыыз атынас ратындыын, жеке адам атынасында эмоционалды жиынты ратындыы, топтаы адамдара йреніп алатындыын, оларда эмоционалды анааттану, жаымды сер алатындыын длелдей тседі.

Мектеп жасына дейінгі балаларда сырты жне ішкі психологиялы конфликтілер кездеседі. Сырты психологиялы конфликті - оларды бірлескен іс-рекеті барысында туындаан арама-айшы кзарастарынан шыады (мысалы: жалпы істі тадау, міндеттерді блісу, ойын, ебек материалдарын блісу, рольдерді тадау).

Ішкі психологиялы конфликт - мектеп жасына дейінгі балаларды негізі ойын іс-рекетінде з рбылары арасында пайда болады жне олар баылауда байалмайды. Мнда міндетті трде ересектерді кмегі ажет болады. А.С. Выготскийді позициясына сйкес леуметтік мір жне оршаан орта адам дамуыны органикалы ажетті жадай болып табылады. Бала жастайынан оама енеді жне ол нерлым кіші болса, сорлым ол леуметтік нрсе болады. А.С. Выготскийді концепциясына сйене отырып М.И.Лисина ылыми мектеп ашады. Ол Кеестік психологияа жаа - баланы лкендермен арым-атынасы атты пнді енгізіп, оны зерттеуді жааша жолдарын арастырады. М.И.Лисина арым-атынасты серін ана зерттеп оймай, зіні тсіндірмелік схемасын сынады. Схема арым-атынасты жйесін, спецификасын крсетті. Сол арылы баланы лкендермен арым-атынас генезисіні концепциясын анытау ммкіндігі туды.

Біз білетіндей, 1970-ші жылдары психологиялы ылымны екі жетекші саласы - арым-атынас пен іс-рекет кеінен зерттелді. Осыан сйкес М.И.Лисина арым-атынасты іс-рекетті ерекше трі деп арауды сынды.

М.И.Лисина баланы лкендермен арым-атынасыны келесідей критерийлерін бліп крсетті:

1) лкенге деген ызыушылы,

2) лкендерді серіні абылдануындаы эмоционалды дегейі,

3) баланы лкендерге баытталан индивидуалды актілері,

4) баланы лкендерді оны рекетіне деген арым-атынасы немесе сезімталдылыы.

Зерттеу нтижесінде баланы лкендермен арым-атынасыны генетикалы реттелген 4 формасы байалды. Оларды р айсысы коммуникативті ажеттілікті трлілігімен сипатталады:

I - ситуативті - жекелік (сбилік ша)

II - ситуативті - іскерлік (ерте балалы ша)

III - ситуациядан тыс танымды (мектепке дейінгі ерте орта ша)

IV - ситуациядан тыс - жекелік (мектепке дейінгі орта жне жоары дегей).

лкендермен арым-атынас формаларыны классификациясы оны психикасыны баса да ырларыны дамуымен бірлікте арауа ммкіндік берді. арым-атынасты р бір жаа формалары ткен формаларына сйкес орныады. Бала скен сайын барлы коммуникативтік ралдарды жасы пайдаланып, рекет жадайына арай арым-атынас формасын згерте алады.

арым-атынасты дрыс дамуы - рбір арым-атынас формасыны здеріне сйкес жас кезіде ретті трде толыымен орындаланда ана жзеге асады.

Зерттеулер крсеткендей лкендермен арым-атынас - бала рекетіні ішкі рылымын (А.В.Болбочану, Г.И.Копчеля), оны эмоционалды обалжу сферасын (С.Ю.Мещерякова, А.И.Сорокина), танымды белсенділігін (Е.О.Смирнова, Т.А.Землянухина), еріктілігі мен зін-зі баалауы мен саналылыын (Н.Н.Авдеева), рбылармен арым-атынасын (Л.Н.Галогузова) анытайды.

Жеке адамны алыптасуына тек лкендермен арым-атынас ана сер етіп оймай, рбыларымен арым-атынас та ерекше орына ие болады.

1970-80 жылдары А.Г.Рузскойді басшылыымен жргізілген зерттеулер лкендермен арым-атынас тек ерекшеленетін рбылармен арым-атынасты спецификалы ерекшеліктерін анытауа жадай жасады:

I- коммуникативті рекетті трлілігі.

II- арым-атынасты ерекше эмоционалды сипаты.

III- атынасты стандартталуы жне регламенттенуі.

Мектепке дейінгі шата рбылармен арым-атынас лкендермен арым-атынас сферасына пара-пар келетіндей бірнеше кезедерге блінеді:

1) эмоционалды тжірибелік (1-4 жас аралыы)

2) ситуативті - іскерлік (4-6 жас аралыы)

3) ситуативтіктен тыс іскерлік (6-7 жас аралыы)

Жргізілген зерттеулер негізінде мектепке дейінгі шатаы балаларды арым-атынасын дамытушы жне тзетуші бадарламалары жасалынды.

Балалар жымынан ошауланан балалармен жмыс жргізу бастамасы оны себебінен туындаан келіспеушілікті шешуді психологиялы-педагогикалы жолдарын ашудан басталады. Олай болса осы мселеге тереірек тоталайы.

Психологиялы келіспеушілікті даму динамикасын зерттеу барысында мндай келіспеушіліктерді балалар з бетімен шеше алмайтындыы тсіндірілген. Мндай балалармен ерекше жеке дара жмысты ересек адамдар жасау керек, яни з рбыларымен жаымды атынас ру жадайларын арастыру ажет. Зеттеулер бойынша, сіресе, экспериментті ойындар балаларда рбір баламен те ерекше, дифференциалды рекеттер жасай отырып, балаларды жаымсыз рекеттеріні себебін анытап, оны ерекшеліктерін зерттеу ажет, одан рі оны шешуді жолдарын арастыру ажет.

Зерттеу негізінде балаларды психологиялы келіспеушілігін шешу міндетті трде сол ойынны барысында жзеге асыру ажеттігі тиімді.

лкендерді балаа берген баалы атынасы оларды келіспеушілікті шешуіне біршама сер етеді. Кп жадайда матау, яни леуметтік-психологиялы бааны орны ерекше.

Келіспеушілікті шешуде балаларды баса балалар алдында беделін ктеретін жадайларды арастыран жн. Коррекция кезінде тек олдаумен ана шектелуге болмайды, ол баланы баса балалармен бірге ойнауында серіктестік ролінде сйкестенетіндігіне кзін жеткізу ажет.

Трбиешідер тарапынан рылан топтаы жаымды климат балаларды з-зіне сенімділігін арттырады, баса балалармен белсенді арым-атынас жасауын амтамасыз етеді.

Таы бір методикалы тсіл - ойына осымша таы бір материал олдана отырып, балаларды бірлескен ойынын йымдастыру.

Мектепке дейінгі мекемелердегі балаларды арасындаы туындайтын келіспеушіліктерін тгелдей болдырмауы ммкін емес. Мектепке дейінгі мекемелерде баланы жеке тлалы леуметтену барысында оны рухани, намды ндылытарын тсіну арылы балалар арасындаы келіспеушілігін интенсивтілігін згертуге болады.

Келіспеушілігін алдын алу жолында маызды роль алатын -тртіп болып табылады. Тртіп - белгілі бір тртіптілікке баыну рекеті арылы балаа зіне ажетті бостандыыны толы дамуын амтамасыз ететін рекет.

Ошауланан баланы баса балалармен араласуы ылытарына трбиешіні жеке тласы лкен серін тигізеді. Оны рекеттесуі ртрлі аспектілерден крінуі ммкін.

Біріншіден, трбиешіні баса балаларымен рекеттесу стилі баланы зімен жасты балалармен ртрлі арым-атынаса тсуіні алы шарты болып табылады.

Екіншіден, трбиеші балалар арасындаы болып жатан келіспеушіліктергі араласуа міндетті. Бл, рине, келіспеушілігін басып тастау емес. Ситуацияа байланысты администрациялы араласу немесе арапайым кеес болуы да ммкін.

Мектепке дейінгі мекемелер балаларына оларды арым-атынасын жасартуа арналан арнайы оылатын бадарламаларды ошауланан баламен жмыс жргізуде лесі зор. Ендігі кезекте осы бадарлама туралы айта кетейік.

Мектепке дейінгі мекемелер жасы оу формаларыны ммкіндіктерін кеейтеді. Балалара арналан философия даму Институтыны директоры (АШ), мектепке дейінгі мекемелерте философияны оыту програмаларыны авторы М.Липман когнитивті жмыса негізделген интелектуалды бадарламасын сынады. Бл жмыс бірнеше дегейлерден трады: «мір» жне «зорлы» сздеріні мнін, маызын наты мысалдармен баяндау; балалармен дискуссия жргізу аралы мір жне зорлы сздеріне атысты феноменологиясын арастыру; о ндылытара жету тсілдеріні ммкіндіктерін жне терістерінен алыс болуын баяндау.

Келіспеушілікті тсіну дадысыны дамуымен атар, оны шешу ммкіндіктері мен басаруы да маызды болып саналады. Дж.Левиді пікірінше оу бадарламаларында келіспеушілікті шешуге байланысты сратар арастырылуы ажет дейді. Сратар, бір шетінен, келіспеушіліктіні пайда болуымен, ал екінші жаынан келіспеушілігін алдын-алумен, шешумен жне оны басару мен байланысты болу ажет. Оытылу курсы детте келіспеушіліктіні тсіндірмесінін айындалуынан жне р трлі адамдарды мінез-лы, ылытары жне ызыушылытарыны сйкес келмейтіндігі туралы баяндама оу арылы басталады. рі арай келіспеушілікті туу себептері туралы жне оларды типтері (жеке тлалы жне т.б.) туралы негізгі тсініктеме береді. Бл негізгі материала, сонымен атар ойын комуникация, ндылыты анализ теорияларын, топты рекеттесу, жымды гімелесу жне кросс-мдениеттік рекеттесу, сонымен атар биология, тарих, психология, социология, экономика, білім беру жне т.б. ларды келіспеушіліктік теорияларыны анализдерін олдануа болады. Оытуды теориялы жне тжірибелік жаынан блінбейді, оны теориялары мысалдарымен амтылып, келіспеушілікті шешу жолдары туралы айтылады. Ал тжірибелік оыту зіне рольдік ойындарды наты жадайларды анализін, т.б. амтиды. Сонымен атар тжірибеде маызды болып, проблеманы тыдай білу, шешу жне т.б. жадайлар жатады. Топты оуа ережелер енгізіледі (кооперативті атмосфера, басаны пікірімен сезімдерін рметтеу, топтаы болан барлы жайтты конфиденциалдылыын сатай білу, балаларды бір-біріне кмек беруі).