Балада ерікті дамуы
Адамны ерік –жігер асиеттері сан илы. Бларды іс- рекетті натылы жадайларына, орындау тсіліне арай бірнеше сапалары бар: біріншіден, ерікті кшіне (тотамаа келу, кедергілерді жее білу, зін -зі мегере алу, батылды, шыдамды т.б.), екіншіден, адамгершіліке сыйымды ерікимылдарды сапалпрына (жеке мддені жым еркіне, оам мддесіне баындыра алуда крінетін ерік сапалары), шіншіден, ерікті адамны дербестігіне байалатын сапалары жатады (инициатива, принциптілік, тртіптілік, жинатылы т.б.) блінеді.
А)Тотамаа келгіштік. Тотамаа келгіштік дегеніміз адамны небір иын ыстау кезедерде ажжетті шешімдерге келіп, оны жзеге асыруа абілетіні болуы. Адамны з рекетін дрыс тсінуі, істеген ісіні азды кпті кемшіліктерін кре білуді оны аыл ой парасатымен байланысып жатады.Біреу тотамаа келуге оншама кп ателіке жол бермейді, ал екінші біреуі кптеген ателіктерге шырайды, сонысынан кейін лкен опы жейді, уре- сараа тседі, ал шінші бір адамдар жиі – жиі трлі тотамаа келеді де, алдына сансыз масаттар ояды. Біра оларды, кбнесе, орындай алмайды. Аырында мны барлыы оны ерік- жігерін жегідей жеп малтады.
)Табандылы. Табанды адам алан бетінен айтпай, кздеген масатына айткен кнде де жетуді кздейді. Ол ажымай рекет етіп, осы жолда небір иыншылыа тзіп, оларды бірінен со бірін жеіп отырады. Алматы облысыны Шелек ауданыны трыныТрсын Мынбаев лы Отан соысында екі олынан бірдей айрылады да, жарымжан болып алды. Біра ол иыншылыа мойымады. Ол сергектікпен мір сріп, халына пайда келтіру жаын ойлады. Ауруханада жатан оны «олынан» Н.Островскийді «рыш алай шыныты» романы тспеді. Островскийді мір сруге деген тамаша ынтызарлыы Трсына адам міріні баасын танып, оны крес жолына саба болды. Ол сол ауруханада жатан кезінде-а алам срап алып, баайымен жазу жазды. аламды аузымен тастап сурет салуа да машытанды. Бір кндері Ленинні портретін айнытпай салып шыты. Бл оны масатына жету жолын бір табан жылжытандай болды. Кп ажыр – айрат жмсап, талмай жаттыу нтижесінде жылдам жазуды да йренді. Трсын сйтіп шалымен шп те шапан, жеміс баын да сірген. ш айлы шоферлер курсын бітіріп, машина жргізуді де йренген. Совхозда бухгалтер болып істеген. Осындай жауапты ызметте жріп бір жаынан жазушылы жмыспен де айналысан. з басынан ткен жайларды ааз бетіне тсіріп, «ліммен беттескенде деген кітап жазан. Бл кітапта зіні ерекше ебек сйгіштігіні, табандылыыны арасында мір ызыын тартып отыран арапайым ебек адамыны ерлік ісі ерекше жырланан. Сйтіп, табандылы кісі тадамайды, тілесе, кім болсын, тек ебекті сйе білген, осы жолда ерекше жігер крсетіп, іске мейірлене, лшына кіріскен адамдарды бойына даритын асиет.
Баланы табандылыа трбиелеуде педагог мына шараларды жзеге асырып отырады:
1) Баланы жас кезінен олына алан ісін ыли да аятатып, оны олынан іс келетіндігіне сенім арттырып отыру ажет;
2) Оушы дербес рекет жасауа, з бетімен иыншылытармен кресе білуге йретілсін. ажетті жерінде трбиешіні зі неге крсетіп отырса тіптен жасы;
3) Баланы жымдаы орта мдде шін кресе білуге баулу, кпшілік алдындаы борышын, жауапкершілігін теуге жмылдыру, оан берілген тапсырмаларды орындалу сапасын адаалау – табандылыа трбиелеуді басты жолдары.
Б) стамдылы. стамдылы дегеніміз адамны оыс имыл-озалыстан, орынсыз сйлеуден, боса кйіп-пісуден бойын тежей алу абілеті. стамды адам р кез тере ойланып, істі тетігін аара отыра рекет етеді. Жігер дегеніміз – р тілекпен анааттану емес, бл бір мезгілдік тілек те, тоталыс та, тілектен бас тарту да ... Тормозсыз машина болмайды жне тормозсыз ешбір жігерді де болуы ммкін емес.
Осындай асиеттер адамны трлі иыншылытарды жее білуге машытануы, ауыртпалыа шыдай, тзе білуі стінде алыптасуы болып табылады. Орынсыз шалаты, жеілтектік, дегбірсіздік адамны атты жігерленіп, іске белсенді кірісуіне кедергі келтіреді. Ал ерекше кш жмсауды керек етпейтін жерде плендей стамдылы бар деп айтуа да болмайды. Ерікті бл сапасынсыз арапайым жмысты да нтижелі орындау ммкін емес.
Кшті ерік адамны осындай ауыртпалыты жеіп отыруы зін мегере алу стінде де мытап шыдала тседі, онан сайын атайып, беки береді, яни М.Горький айтандай, «тіпті азана зіді жеу адамды зор уат иесі етеді». стамдылы зін-зі мегере алу - адамны тзімділік, шыдамдылы, батылды сияты ерік ерік сапаларымен тыыз байланысып жатады. Адам осындай асиеттерді трбиелеу шін адамгершілік принциптерін саналылыпен ынып орындап оыруа бой сыну, жым мддесіне нсан келтіретін трлі тріс ылытардан бас тарта білуге жаттытыру, дниетанымы мен сенімін, таламын алыптастыру, лайысыз сезімдерді тежей білуге йретіп отыру ажет.
В) Тртіптілік пен жинаылы. Тртіптілік дегеніміз адамны з имыл-озалысын, ойы мен тілегін р уаытта жымны ырына баындыра алу абілеті. Адам нерлым з ылыыны оамды мнін жасы ынса, сорлым зор сеніммен, белсенділікпен рекет етіп, зіні отан алдындаы жауапкершілігін жасы тсінеді. Жекешіл ымнан ошауланып жретін адамда тртіптілік жаы аз болады. Адамны тртіптілігі мен жинаылыы оны оамды рекеттермен атар жеке мірінде де ерекше маыз алады.
Оушыларды тртіптілік пен жинаылыа трбиелеу дегеніміз оларды оу рекетін дрыс йымдастыру, рбір кішкентай істі зіне тиісінше мн беріп отыруа йрету оамды істе де, жеке мірде де ата тртіп сатау, ыждааттылыа, ыптылыа йрету, бір сзбен айтанда, осыларды барлыын оларды анына «сііріп» отыру деген сз.
Г) Ерлік. Ерлік дегеніміз ала ойан масатына шексіз сенген, сол жолда аты демі біткенше бел байлаан, моральды рухы жоары адамны ана олынан келетін асиет, сонымен атар, ерлік –батылды пен стамдылыты табандылы пен тез тотама келгіштікті адамны басында ойдаыдай тоысуы. Ерлік кбінесе оамды мні бар істерде крінеді.
Сондытан да ол адамны з халына Отанына алайша берілгендігін сипаттайтын негізгі крсеткіштерді бірі болып табылады. аза халыны тарихында да кір жуып кіндік кескен жерін кзді арашыындай сатап, басыншы жаудан асан ерлікпен орай білген небір батыр тлалар кптеп кездеседі. Мселен, Клтегін, Едіге, арасай, обыланды, Ерсайын, амбар, Сырым, Бгенбай, абанбай, Жаножа, Кеесары, Наурызбай, Исатай, Махамбет, Амангелді Бауыржан т.б. секілді р рухты, намысты олдан бермей шыбын жанын туан жері шін рбан еткен ас батырларды бейнелері азіргі туелсіз елді жас рпатарына іздесе таптырмайтын неге.
Осы айтылан ерік сапаларымен р адам з басын трбиелей алады. Бастауыш сынып оушыларын да осыан баулу ажет. рине, бан малімдерді дрыс басшылыы керек. Орысты лы педагогы К.Д.Ушинскийді жас кезінде зін трбиелеуді масатында жасаан жоспары кіл аударарлытай. Ол жоспар мына тмендегідей:
1) Ерекше сабырлы, е болмаанда сырттай сабырлы болу;
2) Сз бен істе діл болу;
3) имыл-озалысты аыла онымдылыы;
4) Тотама келе алу;
5) зіні жнінде орынсыз бір сз де айтпау;
6) Уаытты масатсыз ткізбеу, кездейсо іске рынбау, тек кілге алан ісімен ана айналысу.
7) ажетті, не намды нрсеге ана бой сыну, крсе ызарлыа салынбау.
8) р кеш зі істеген ітке мият есеп беріп отыру.
9) Еш уаытта да ткендегі, не алда болатын ісімен матанбау.
10) Осы жоспарды ешкімге крсетпеу. Балаларды бойына кез келген ерік сапаларын алыптастыра беруге болмайтыны тсінкті. Ерік сапаларыны мазмны андай, оамды пайдалы рекет жасауа баытталан ба, лде жеке ара басыны мддесін кздеуге баытталан ба – міне, негізгі мселе осында.
Егер бала трлі кедергілерді, иыншылтарды жеуде барлы кш- жігерін, тек з мддесіне , ара басына пайдаланатын болса, онда мндайда крінетін ерік сапаларын ешбір оамды мні болмайтындыы белгілі. Бзаы адамны сотарлыы, оам млкін тонаушы рыны, жылпос айлакерлігі, иар адамны орынсыз асарыспалыы жасы ерік сапалары емес. йткені осы соы айтыландар зіні мазмны жаынан ешбір адамгершілік асиетке сиыспайтын сапалар. Сондытан да адамдара тн жоары ерік сапалары туралы мселе ойанда р уаытта да оларды моральды салмаыны андай екендігін еске алып отыру керек.р трлі ерік сапалары бір-бірімен байланыспайтын ошау жатан асиеттер емес, барлыы да адам бойынан табылатын, оны жеке басыны баытына, дниетанымы мен сеніміне, мінез бітістеріне, темпераментіне, абілетіне таы осындай психологиялы ерекшеліктеріне байланысты трліше жадай абысып келіп отыратын сапалар. Бір адамны баснды ерік сапаларыны бірнешеуі иысып, келіп отырады. Мселен, ртеніп жатан йді ішінде алан баланы алып шыан адамны басынан батылдыты да, тотама келгіштікті де, шапшадыты да, зін мегере алушылыты да байау осы айтылан пікірге жасы длел.
1.3. Бастауыш сынып оушыларыны психикалы дамуыны
Жалпы сипаттамасы
Бастауыш мектеп жасындаы оушыларды жас ерекшеліктері 6 жастан 10 жаса дейін деп азіргі кезде арауа болады.
Мектепке дейінгі кезеді алса, онда «ойын» негізгі рекет екенін білеміз. Ал бастауыш мектеп оушыларыны мектеп табалдырыын аттааннан бастап, бастауыш сыныпты бітіргенге дейін оу материалдары сас келуі, кпшілігіне тн сас психикалы асиеттер тудырады. Сол себепті осы кезеге «бастауыш мектеп жасы» деп блінуіні бірден бер себебі. Оларды интеллектісі арапайым ой операциясы дрежесінде кездеседі. Дейтін Ж. Пиажені пікірі дрыс боланымен, азірде брын аарып крмеген абілеті бар екені аныталып отыр.
Бастауыш мектеп оушыларыны оуа деген кзарастары лкен роль атарады. Сйтіп, оу негізгі ызметке айналып, баланы психикалы дамуын билейтін болады. Осыан орай баланы психикалы дамуы лкен згерістерге шырайды. Осы кезеде оуа деген талабы сіп, сыныптаы рбыларымен арым-атынас жасап, осыны нтижесінде зіні психикалы байлыын дамыиып, жаман-жасыны айыра бастайды. Сонымен атар уелі уаытта мектептегі жаа жадайа бала лі бейімделе алмаандытан, оу стіне мына сияты иыншылытар кездеседі:
1. Режимдегі згерістер. Сабатан алмау. Саба стіндк тыныш отыру, т.с.с. иналады.
2. Малімні зіне тн мінезіне жне рбыларымен алай арым-атынас жасауа йрене алмаандытан бала иналады. Сол сияты асындаы партада отыран кім, оан айтуа бола ма, кіммен ойнауа болады, кіммен болмайды, соны білмей иналады. Біра, кп замай бала йреніп, жатырауын тотатады.
Сонымен атар бала, оуа кіргеніне мз болып, кейде бір лкен міндет атарып жатан сияты болып, зіне ерекше кіл блуді талап етеді. Осы кезде ке-шешесі баланы кп еркелетпесе, осыны зі иыншылытан бас тартпауа, иыншылыты жеуге пайдасын тигізеді.
Оу арылы бала біртіндеп білім, дады, икемділіктерді, тиісті ылыми ымдарды мегереді, мны нтижесінде оны жан уаттары (ес, ойлау, иял) эмоция, ерік-жігер т.б. процестері дами тседі.
Оу материалдары адам психологиясына зор талап оятыны белгілі. йткені, шындытаы былыстарды сыр-сипатын, мн-жайын ыну те крделі рекет. Баланы білімге деген ызыушылыы тапсырманы біртіндеп иындату ажет, себебі, азды-кпті иындыы бар тапсырмалар баланы иналуына, аыл-ойыны ала арай рістеуіне жадай туызады.
Бастауыш мектеп оушыларыны таным процесіне келсек, ол: абылдау, зейін, жат пен ес, иял, ойлану. Мектепке бараннан бастап згерістерге шырай бастайды.
абылдауды алса,абылдау абілеті мектепке дейінгілерге араанда недуір алыптасып алан,мектепке тскен 7 жасар баланы бойы рі арай се береді, салмаы артады, блшы еті дамиды, сйегі атая тседі. Біраз уаыт шаршамай жмыс істеуге шамасы келеді, жріс-трысы отайлана , жылдамдыа бейімділігі брынысынан лдеайда артады. Баланы й іші жмыстарын орындауа да шамасы келеді (йді жинастыру, сімдіктерді баптау). Осы жастаы балалар имыл-озалыса те бейім келеді. Баланы осы табии ажетіні орындауына ыли да ммкіндік беріп отыран дрыс. Оан зіліс кезінде де, сабатан келгеннен кейін де, сабатан келгеннен кейін де жгіріп ойнауына тыйым салуа болмайды. Малім мен рбір ата-ана 7 жастаыларды имыл-озалыстарыны лі де болса, тртіпке тспегендігін, ескеруі тиіс. Бларды жрісі, мнерлі озалыстары бден отайлы, шира бола трса да, саусатарыны уа еттері лі де толы дамып жетіспеген. Сондытан да олар дл имыл-озалыстара шора (инені сабатай алмау, айшы мен пышаты стаудаы епсіздіктер). Балаа саз бен пластилиннен мсіндер жасату, сурет салдыру, доппен ойнату, ине , тйреуіш, пыша, айшымен жмыс істеуді йрету арылы малім оны олыны уа еттерін шынытыра тседі. Біра балаа тым за уаыт жаздыруды да ажеті шамалы.Бастауыш мектеп жасындаы балаларда миыны дамуы да жедел жріп отырады. Мысалы, 8-9 жаар балаларды миы анатомиялы жаынан ересек адамны миыны структурасына жаындайды. Миды мадай тсы жедел седі, онда нервтік жаа жолдар пайда болады. Жоары нерв жйесіні процестері натылана, тртіпке тсе бастайды. Екінші сигнал жйесіні мні артады, миды анализдік, синтездік ызметі крделенеді, тежелу процесі (оны актив, шартты трлері) ныая тсетін болады. Осы айтыландарды брі оушылармен оу процесін крделендіре жргізуге болатындыын жасы крсетеді. Мектепке жаадан тскен баланы психикасы алашыда лі мектеп крмеген баланы ерекшеліктеріне сас болып келеді. йткені аз уаыт ішінде бала психикасында ауыртзгерістерді пайда бола оюы иын. Дегенмен, мектеп есігін ашаннан-а бала психикасы белгілі арнамен дами бастайды. Бала психикасыны дамуында мектеп елеулі кезе екендігі даусыз.
Балаа р кез тиісті нсау беріп отырмаса, онда арнайы трде байай алу, байаышты асиет алыптаспайды. Егер малім баланы абылдауын дайы баыттап отырмаса, оны дамуы жйемен жріп отырмайды. Мысалы, балалрды экскурсияа шыаранда, малім осы арадаы кріністерді байадаршы дер тапсырманы жиі берсе, олар кзіне не ілінсе, соны ретсіз айта береді. Кейін 2-ші экскурсияда малім осы арада андай сімдіктер седі екен, соны байадаршы деп арнаулы тапсырма бергенде, балаларды жауабы натылана тсетін болады. Мндай жадайда оушылар трлі сімдіктерді атын айтып береді, ол сімдіктерді брын крген сімдіктермен салыстырады. Баылаан затты суретін салады. Мндай діс затты жан жаты танып білуге ммкіндік береді, оушыларды байаыштыа йретеді.
Затты наты бейнесіне сйену-осы жастаы бала психикасыны басты ерекшелігі. Сабаты немі крнекілікке негіздеуге де болмайды. Сондытан сз бен крнекілік штасып келгені дрыс. Кіші сынып оушылары оыанын, крген-білгенін есте жасы сатай алады. Олар кбінесе ашы боуялы, имыл-озалысты, натылы нрселерді мытпайды. Ол зіне ажетті (сіресе, ойына байланысты) нрселерді есніе сатауа тырысады. Бірінші, екінші сыныпта оушылар дейілеп есте алдыруды жолын білмегендіктен, олар материалды тгелдей жаттап алады. Мндай жаттап-алушылы оу тсілін білмегендіктен, нені алайша есте алдыру ажетін сезінбегендіктен туындайтын асиет.
Бірінші сынып оушылары кбінесе, сабата здерін стай алмайды, кейде дауыстап сйлеп жібереді, не атты кледі, оны жылауы да ммкін, баса балаларды стінен шаым айтыш келеді. Кейбір малімдер саба стіндегі осындай айай-шуды басамын деп балалара рсып зекиді. Бл-осы жастаыларды психологиялы ерекшеліктерін білмеуден туан ателік. Осындай имыл-озалыстаы балаа малім кейде: «Айтана кнбейтін андай жаман баласы»-деп те рсады. Бл да дрыс емес. Мны орнына малім саба стінде дрыс отыруды, зіні нсауын орындауды сол баладан байсалды трде талап етсе, сйтіп педагогты тактіні сатаса, бл діс лдеайда тиімді болады. Малім баланы білімін баалауда те діл жне те діской болуа тиіс. Сабаты нашар лгіретін баланы да ктермелеп, оны жасы оуа талаптана тсуіне жадай жасауы ажет. Сынып ішіндегі оамды жмыстарды (санитар, староста, кезекші т.б.) балаларды икемділіктеріне арай блу де те ойластырылып істелгені жн.
ОРЫТЫНДЫ
Белгілі бір шаты кезеге тн анатомиялы-физиологиялы жне психологиялы ерекшеліктерді детте жас ерекшеліктері деп атайды. Сондытан педагогика жне психология балаларды жас ерекшеліктеріндегі ширатыты, згерімпаздыты айындайды, трбиеленушіні жне оршаан ортамен жасайтын арым-атынастар жйесіне туелді болатынын атап крсетеді. Балаларды сіп-жетілуіні бір сатысынан екіншісіне кшуі кездейсо емес. р жастаы кезеге тн психологиялы ерекшеліктерді штасуын жиі байауа болады.
Сана-сезімні, дене кш-уаттарыны дамуы адамдарды жас ерекшеліктеріне байланысты. Баланы жасы скен сайын бойлары сіп, денелері тлаланып, аыл-саналары дамып, білімдері тередей бастайды. Балаларды жас ерекшелігін есепке алу, Оыту мен трбие жйесіндегі негізгі принциптерді бірі. оамда атаратын рлі, белгілі ыы бар адамды жеке адам деп тсінеміз. Ал, алыптасу дегеніміз — адамны жеке басыны дамуы мен трбиесіні нтижесінде жетілуі, саналы мір сруге дайын болуы.
Жас рпаты оамды мірге жне ебекке араласуа дайындау міндетін іске асыруда, баланы жеке басын алыптастыруа сер ететін трбие, оамды, леуметтік орта жне тым уалаушылы. перзент сю — ата-ананы баыты, оларды оам алдындаы табии борышы. рпа жаластыру — бкіл тіршілік дниесіні эволюциялы жемісі. Адам табиат-тан тыс мір срмейді, олай болса, оны табии заына орай дниеге рпа келеді. Адам зіні баа жетпес рпаы шін бар жадайды жасайды.
Трбие ісінде балаларды жас ерекшеліктерін ескеріп отыру ажеттігін педагогика ылымы ерте кезде-а крсеткен еді. Ал белгілі педагогтер Я.Коменский, Ж.Руссо трбие беру кезінде бала табиатын, оны абылдау, ойлау ерекшеліктерін еске алып отыруа ндеген болатын.
азіргі педагогика жне психология ылымдары балалар мен жеткіншектерді дамуындаы биологиялы факторды рлін айрыша крсетеді. Педагогика ылымы жас ерекшеліктерін анытауа баланы дамуын немі озалыс рдісі ретінде арастыра отырып, бл озалыстан сан жаынан жинаталу, сапа жаынан елеулі згерістер болатынын ала тартады.
ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР:
1. А.С.Макаренко. Трбие туралы лекциялары. — Алматы, 1968.
2. В.А. Сухомлинский. Балаа жрек жылуы. — Алматы, 1976.
3. Обухова Л.Ф Возрастная психология. — М., 1999.
4. Райс Ф. Психология подросткового и юнешеского возраста. — СП б., 2000.
5. Караковский В.А. О подростках. — М.: Педагогика, 1970.
6. Божович Е.И. Личность и ее формирование в детском воз-расте.-М.,1968.
7. А.Г.Хрипкова, Д.В.Колесов. «Жаманнан жирен», «Зиянды дебиеттер жне одан алдын ала сатандыру туралы». — Алматы: Мектеп, 1988.
8. Ильин Е.Н. Пугь к ученику. — Москва: Просвещение, 1988.
9. Дубровский А.А. Открытое письмо врача учителю. — М.: Просвещение, 1988.
10. Фридман Е.М. Изучение личности учащегося и ученически коллективов. -М.: Просвещение, 1985.
11. Т.Сабыров. Балалара аыл-ой трбиесін беруді кейбір мселелері. — Алматы, 1977.
12. .А.Уманов, В.А.Парфенов. Бала баыты. — Алматы, 1979.
13. Никитин Б.А., Никитина А.П.. Мы и наши дети. — М.: Московский рабочий, 1988.
14. А.Г. Хрипкова. л есейсе, ыз ссе. — Алматы, 1988.
15. Хрипкова А.Г. Биологическое и социальное в развитии, формировании и воспитании человека. Библиотека «Актуальные проблемы педагогики и психологии». — М.: Знание, 1970. Вып.2.
16. ХарламовИ.П. Педагогика. — М.,1990.
17. Р. оянбаев. Трбие теориясы. — Алматы, 1991
ОСЫМША
Жаттыу – 1
Атауы: «Айырмашылыты тап»
Масаты: Заттарды арасындаы айырмашылытарды таба білу, абілеттерді даму дегейін анытау.
Трі: диагностика
Крнекілігі: Суреттер
Тапсырма: Балаа екі бірдей сурет крсетіліп, айырмашылытарын табу сынылады.
 |  | ||
ортынды:
Даму дегейі:
Жоары дегейі - бала екі айырмашылыты дрыс тапса.
Орташа дегейі – бала бір айырмашылыты дрыс тапса.
Тменгі дегейі – бала тапсырманы орындай алмаса.
Жаттыу -2
Атауы: «Бл не? Тап!»
Масаты: Балаларды абылдау абілетіні андай дегейде екенін анытау.
Трі: диагностика
Саба крнекілігі: Суреттер арылы.
Нсауы: Бл дістемені олданар алдында балаа кейбір суреттерді бліктері крсетіледіжне осы бліктерарылы суретті ттас растырып табу керек. Осы дістеме бойынша балаа алан бліктерді жауып, тек «а»блігін крсетіп суретті назарына сынамыз. Бала 10 секунд ішінде суретті таппаса, онда баса бліктері крсетіле беріледі. Баланы суретті табуа кеткен уаытын есептейді.
Баалау нтижесі:
10 пай – бала итті суретін «а» блігі бойынша 10 секунд ішінде тапса.
7-9 пай – ала итті суретін «б» блігі бойынша 11-10 секунд аралыында тапса.
4-6 пай – бала бл суретті ит екенін 21-30 секунд уаыт жіберіп, «в» блігін крсеткенде тапса.
0-1 пай – бала 50 секунд уаыт ішінде де «а», «б», «в» бліктерін араса да, бл итті суреті екенін таба алмаса.
ортынды:
Даму дегейі бойынша:
10 пай - те жоары, 8-9 пай – жоары, 4-7 пай – орташа, 2-3 пай – тмен, 0-1 пай - те тмен.
Жаттыу-3
Атауы:Белгілерді ойып шы
Масаты:Зейінні продуктивтілігі мен тратылыын анытау.
Трі: диогностика
Крнекілігі:геометриялы фигуралар
Нсауы:Балалара сурет крсетілген, онымен алай жмыстанатындыы туралы тсіндіріледі. Тапсырма бойынша жоарыда крсетілгенлгілер бойынша р тртбрыша, шбрыша, дгелекке жне ромбыа белгілер ойып шыу керек. Балаа екі минут уаыт беріледі. Зейінні ауысуы мен блінуікелесі формула бойыншааныталады.
S= (0.5N-2.8n): 120 мндаы S – зейінні блінуі мен ауысуыны крсеткіші.
N - екі минут ішінде белгіленген геометриялы фигураларды саны.
n- тапсырманы орындау барысындаы ателер саны. Дрыс ойылмаан немесе ойылмай кеткенбелгілер ате болып есептеледі.
Нтижені баалау:
10 балл –S кпсеткіші:1,00 лкен
8-9 балл – S крсеткіші 0,75 пен 1,00 аралыында орналасан
6-7 балл – S крсеткіші 0,50 ден 0,75 аралыында орналасан
4-5 балл – S крсеткіші 0,25 ден 0,50-ді аралыында орналасан
0-3 балл – S крсеткіші 0,00 ден 0,25 аралыында орналсан.
Даму дегейі:
10 балл – жоары, 8-9 балл – ортадан жоары, 6-7 балл – орташа, 4-5 балл – ортадан тмен,
0-3 балл – тмен.
Жаттыу-4
Атауы:«Есте сата жне нктелерді орналастыр»
Масаты: Ересек топ балаларыны зейінін анытау.
Трі: диогностикалы
Крнекілігі:Карточкалар
Жру барысы:
Бл дістеме бойынша кіші жастаы баланы зейініні клемін анытауа болады. Бл шін тменде берілген суреттегі стимульды материалды олдануа болады. аттамада 5 кіші тор кздерге нктелер орналасан. Бірінші тор кзде 2 саннан басталып, 5 санынан аяталатын тор кздегі сандарды ретімен тмендегі бос тор кзге орналастырамыз.
Нскауы: «азір біз сіздермен зейінге байланысты ойын ойнаймыз. азір мен саан нктелер орналасан сандарды крсетемін. Ал сен, зідегі бос тор кзге сол сандарды орналастырамыз», рі арай балаа р тор кз 1-2 секунд аралыында 5 тор кзді нктені крсетіп отырамыз, оны тор кзге есте сатап толтырады.
ортынды:
Баланы зейініні клемі нктелерді жоары шегімен есептеледі.
Орташа пай.
5 пай – 5 нктесі бар карточканы абылдаан болса.
4 пай – 4 тен 5 нктеге дейін атесіз каточкаларды абылдаан болса.
3 пай – 3 тен 4 ке дейін дрыс абылдаан болса.
2 пай – 2 ден 3 нктеге дейін дрыс абылдаан болса.
0-1 пай – 1ден кем нктелерді абылдаан болса.
Даму дегейі:
5 пай - те жоары, 4 пай – жоары, 3 пай – орташа, 2 пай – тмен, 1 пай - те тмен.
Жаттыу-5
Атауы:«ла, мрын»
Масаты:балаларды зейінді болуа трбиелеу, берілген тапсырманы нсау бойынша орындауа йрету.
Трі:Ойын трінде
тілу барысы:
Балалар шебер рып трады. Жргізуші ла- деп олымен мрнын стайды,ал мрын- деплаты стайды. Ал балалар ла дегенде- латы, мрын дегенде – мрынды крсету керек. Жргізуші баланы зейіні мен абылдауын тексеру масатында оларды шатастырып айтады.
Жаттыу-6
Атауы:«Не згереді»
Масаты:Заттарды арасындаы айырмашылытарды таба білуге абілеттерді даму дегейін анытау
Трі:Ойын трінде
тілу барысы:
стелді стіне ш, трт ойыншы ойып, балаа оларды мият арап шыуа ммкіндік берііз (бір,екі минут). Содан кейін одан теріс арап труын тініп, ойыншытарды біреуін алыптастаыз. Сби бері араанда, одан не згеріс бар екенін сраыз. Ойынды крделендіруге болады, ойыншытарды санын бес- жетіге дейін згерту, бір-біріне сас ойыншытарды ою. Мыс: бес ойыншыты шеуі бір-бірінен кішкене ана айырмашылыы бар. Ойыншытарды еш айсысын алып тастамай, жне таы сол сияты біріне-бірі кезектесіп тапсырма беріп, ойынды жарыса айналдыруа болады.
Жаттыу-7
Атауы:«Зейінді бол»
Масаты:Зейінні негізгі асиеттерін дамыту, зейін арылы жеке басы мен ерік сапасын алыптастыру
Трі:Ойын трінде
тілу барысы:
Балалар шебер рып трады. Жргізуші ртрлі имыл озалысты крсетеді. Балалар айталайды.Біра мен ескерткен озалысты, мысалы: «осаятап секіру»озалысын айталауа болмайды. Кім айталаса сол ойыннан шыады. Жргізуші р трлі озалысты крсетіп, айталамайтын озалысты бірнеше реткрсетеді.ай бала шатасса сол ойыннан шыады. Ойынны жеімпазы жргізуші болады.
Жаттыу-8
Атауы:«з орныды тап»
Масаты:Зейінні негізгі асиеттерін дамыту, зейін арылы жеке басы мен ерік сапасын алыптастыру
Трі:Ойын трінде
тілу барысы:
Балалар атармен трады. р баланы олында р трлі сандар.Жргізуші белгі берген уаытта балалар сандарды реті бойынша труа тиісті.Ойын бірнеше рет айталанады. Балаларды орнын шатастырып алмауы адааланады.
Сратар мен тапсырмалар:
1.Ес дегеніміз не? Оны адам міріндегі алатын маызы андай?
2.Есті андай трлері не жатады? Ассоциация дегеніміз не?
3.Елес дегенді алай тсінесі?
4.Баланы есі андай жолмен дамиды?
Тапсырма
Балаа зіне крсетілген 10затты есінде сатап алу сынылды. Мысалы: асы-шанышы, сабын-жке, карындаш-шіргіш, уырша-доп, шаы-шана. Осыдан кейін заттарды тасалап ойып, оларды атап шыуды сраанда, ол не себепті заттарды жптап есіне тсірді?
Тапсырма
Екі оушыны айсысы 57,37,17, сандарын естеріде тиянаты сатайды? Неге?
Біріншісі, сандарды бірнеше айталап, жаттап алып есіне сатайды. Екіншісі 57-ні кесіні жасына,37-ні аасыны жасымен байланыстыруда
Зейінді дамыту. Мектепке дейінгі шаты басында баланы зейіні тіректегі заттара жне осылар арылы орындалатын іс-рекеттерге атысты ынтамен сипатталады. Жаа бір нрсе пайда болысымен-а баланы зейіні дезде соан ауады. Сондытан балаларды за уаыт бір іспен шылдануы сирек болады.
Біра мектепке дейінгі шата зейіні негізгі згеруі баланы алаш рет оз зейіні мегере білуінде, оны саналы трде пайдалана отырып, солара зейін оя білуінде, ытиярлы зейіні бастамалары баланы жеке басынан тыс жатыр. Бл ытиярсыз зейінні здігінен ытиярлы зейінні пайда болуына келіп сопайтындыын крсетеді. Ытиярлы зейін лкендерді баланы іс-рекетті жаа трлеріне тартуыны белгілі бір ралдарды кмегімен оны зейінін баыттап, йымдастыруыны арасында алыптасады.
Зейінді натылы, дара тапсырмалара байланысты йымдастыруды ахуалды ралдарыны баса жан – жаты ралы -сйлеу бар. лкендер баланы зейіні сзбен нсау беру арылы йымдастырылады. айсыбыр жадайларды ескере отырып берілген іс-рекеттерді баланы орындауы ажет екенін ескереді.
Мектепке дейінгі ша ішінде з зейінін йымдастыру ш сзді пайдалану крт седі. Мны, атап айтанда, мектепке дейінгі ересектер лкенні нсауы бойынша тапсырманы орындаанда мектепке дейінгі кішкентайлара араанда нсауды 10-12 рет жиі айталады. Сонымен, баланы мінез-лын реттеуде сзді маызыны жалпы суіне байланысты мектепке дейінгі шата ытиярлы зейін алыптасады.
Мектеп жасына дейінгі бала зейінні ерекшелігі мектепке дейін оыту ытиярлы зейінге немі кш салуды талап ететін тапсырмалар бойынша рылуы ммкін емес себептерді бірі болып саналыды. Оу сааттарында пайдаланылатын ойын элементтері іс-рекетті нтижелі трлері, іс-рекет формалары жиі згерту балаларды зейінін айтарлытай жоары дегейде стауа ммкіндік береді.
«Мен жеімпазбын»
Орындытарды ортаа ойып, музыка уені ойнаанда балалар шебермен айналып жгіреді. Орындытар саны атысушыларды санынан, 1 сана кем болу керек. Ойын тоталып кеткенде балалар орын табуа тырысады, орынсыз алан бала ойыннан шыады. Е сонында алан бала орындыты стіне шыып – «Мен жеімпазбын» деп айту керек.
«ла - мрын»
Балалар шебер трады. Жргізуші: ла – деп олымен мрынды стайды, ал мрын дегенде лаын стайды. Ал балалар ла дегенде латы, мрын – дегенде мрындарын крсету керек. Жргізуші балаларды зейіні мен абылдауын тексеру масатымен оларды шатастырып айтады.
орытынды: осы ойынды ойнау масатында балаларды бойында зейінін тратылыын, жымшылды асиетін дамыттым.
3.«Шапалаты тыда»
Балалар шебермен жреді. Жргізуші алаанын соанда балалар лйлік (аист) сияты бір аяын ктеріп, олдарын екі жаа созып трады, екі рет соанда баа сияты отырып секіреді, ш рет соанда жруін жаластырады.
4.«анша дыбыс естідідер»
Жргізуші бірнеше рет арындашпен стелді соады, ал балалар естіген дыбыстарын саусапен крсетіп немесе ауызша айтады.
5.«Айна»
Балалар екі-екіден блінеді: біреуі – жргізуші, екіншісі бала. Жргізуші белгілі бір имыл озалыстарды крсетіп жне бет лпет озалыстарын тура кргендей айталап беруге тиісті. Содан со екеуі орындарымен ауысады.
6. «Зейінді бол!»
Масаты: Ырыты зейіні дамыту.
Ойынны трі: топты
Ойынны жргізілуі:Балалар шебер бойымен жреді.Содан кейін жргізуші андай да бір сзді айтады,ал балалар рекетпен жауап береді.Мыс: оян- секіреді, «жылы», аятарымен еденді рады. «аист» бір аяымен трады.
Есті дамуы. Мектепке дейінгі ша есте сатау мен тсіру абілеттігіні прменді дамуымен сипатталады. Адамдар, оиалар есте саталатын кезе мектепке дейінгі шата аныталмаан мерзімгі ыысады. Шындыында, бізге сбилік шатаы оиалардан бірдеені еске тсіру иын немесе млде дерлік ммкін болмаса, мектепке дейінгібалалы ша, кптеген серлі сттерді есте алдырады.бл сіресе мектепке дейінгі ересектерге тн. Мектеп жасына дейінгі баланы есі негізінен ытиярсыз сипатта болады.
Ытиярсыз есте сатау баланы орындайтын абылдау жне іс-рекеттеріні жанама осымша нтижесі болып табылады.
Белгілі бір материал тірегіндегі баланы белсенді аыл –ой-ызметімен байланысты ытиярсыз есте сатау мектепке дейінгі балалы шаты аяына дейін сол материалды ытиярлы есте сатауа араанда, жемістірек болып ала береді.
Мысалы, бейнеленген заттарды топтарына есте сатау масатынсыз- а суреттерді р орына ойып шыанда; оларды балалар естерінде жасы сатады, ал суреттерді есте сатау масатымен араан балалар мндай нтижеге жете алмады. Сонымен абылдау мен біратар белсенді іс-рекеттерін орындаумен байланыспаан ытиярсыз есте сатау ытиярлы есте сатау секілді онша жемісті болып шыпайды. Мектепке дейінгі жастаы балаларды кейбіреулерінде эйдетикалы ес деп аталатын кру иесіні ерекше трі байалады. зіні айындыы мен длдігі жаынан эйдетикалы есті бейнелеріне жуытайды: брын абылдаан бір нрсені есіне тсірген бала соны кз алдында айтадан кріп трандай болады жне брін сипаттап бере алады. Эйдетикалы есжас шаыны былысы. Мектепке дейінгі жаста осындай есі бар бала кейінірек, мектепке оыту кезеінде, детте озіні бл абылеттілігін жоалтады.
«Трт былыс»
Балалар шебермен трады. Жргізуші «су» - десе олдарын алдына созады, «ауа» - дегенде жоары ктереді, «от» - дегенде екі олын айналдырады, «жер» - дегенде олдарын тсіреді. Кім шатасса сол ойыннан шыады.
«Кілді шебер»
Балалар шебер жасап отырады, бір біріне мият арайды. Жргізуші белгі берген кезде балалар кздерін жмады. Сол кезде жргізуші отыран бір баладан срайды: «Айнрды сол жаында кім отыр, ал о жаында». Немесе шебердегі тек бір бала ана кзін жмады, сол кезде жргізуші бір екі немесе ш баланы жаймен орындарын ауыстыруа сынады. Кзін жман балаа кзін ашуа рхсат берілген кезде згерістерді табуа тырысады.
«Орныды тап»
Балалар шеберге трады. р баланы зіні жанындаы баланы есінде сатап, арап алуы керек. Жргізушіні бірінші белгісі бойынша, блмені жан жаына тарап кетеді. Екінші белгі бойынша шеберге бастапыда ай орында, кімні асында транын есінде сатап, айда шебер тзеді. з орнын тапан балалар мадаталады, таба алмаандар ойыннан шыады.
иялды дамыту. зіні бастамалары жаынан баланы иялы сбилік шаты соында пайда бола бастайтын сананы белгілер функциясымен байланысты. Белгілер функциясы дамытуды бір желісі заттарды баса балалармен жне оларды бейнелеулерімен алмастырудан тілдік, матеметикалы жне баса белгілерді пайдалануа, ойлауды логикалы формаларын мегеруге келеді. Екінші желісі натылы бйымдарды, оиаларды иялдаылар арылы толытыру мен алмастыру ммкіндігіні пайда болуы мен кееюіне, жинаталан тсініктерді материалынан жаа бейнелер руа жетелейді.
Баланы иялдауы ойын стінде алыптасады. Алашы кезде иял заттарды абылдаудан жне ойын іс-рекеттерін орындауынан ажыратылмайтындай.
Мектепке дейінгі жастаы баларды иялы кбіне ытиярсыз келеді. Баланы толандыран жадай оны иялыны негізі бола алады. Т.Рибоны айтуынша,баланы шыармашылы абілеті тжірибелілігіне байланысты дамиды деп тжырымдайды. Мектеп жасына дейінгі кезе-иялды тез дамитын уаыты.Сондытан иялды дамуын трт ерекше кезедерге блуге болады.
Бірінші кезе баланы абылдауыны ерекшілігіне байланысты.
Екінші кезе-иялды ойыншытарды жандандыру дыретіні байалуы.
1. шінші кезе-ойындаы рольдерге байланысты рольдерге байланысты згеруі;
2. Тртінші кезе-бала иялында зіндік кркемдік шыармашылыты басталуы.
Мектеп жасына дейінгі кезеде иял – оамды тжірбиені мегерудегі алы шарттары болып келеді, йткені балалар оршаан ортаны, адамгершілікті, эстетикалы идеяларды зіндік кзараспен абылдайды.
азіргі кездегі психологтар мен педагогтар баланы жеке басыны дамуындаы иялын маыздылыыны е тиімді жолы шыармашылы жмыста крсету, йрету, кркемдік дебиетте натылау, з бетінше жмыс жасыуына жадай жасау, яни, еркіндік беру керектігін айтады. Сонымен иялды дамуы тмендегідей ш компоненттен трады:
- бірінші дрежеде иял оршаан болмыспен байланысты, дайын нтижені ойластыруа ммкіндік береді;
- екінші дрежеде баланы ткен тжірбиесімен байланысты, біра сонда да затты байланысты рлі бар;
-шінші дрежеде иялды дамуы балаа аиаттан иялды озалысыны жоары формасы –ой –пікірден оны іске асуына байланысты.
В.С.Мухина теориясы бойынша зіні бастамалары жаынан баланы иялы сбилік шаты соында пайда бола бастайтын сананы белгілер функциясымен байланысты. Баланы иялдауы ойын стінде алыптасады. Алашы кезде иял заттарды абылдаудан жне ойын іс –ректтерін орындауынан ажыратылмайтындай.
Ытиярлы,арнайы иялды дамуы да зейін мен есті ытиярлы формаларыны дамуы сияты баланы мінез-лыны сзбен реттелуіні алыптаса бастауындаы жалпы рдісті бір жаы болып табылады. Іс-рекеттін жемісті трлеріндегі масат ою мен ойды ру жетекшілігі сз арылы жзеге асады.
1.«Мені кіл-кйім андай»
Балалар з кілдеріне сйкес келетін суретті тайып айтады (кілді-кілсіз, орынышты, ренжулі,...т.б.). сол кездегі здеріні кіл-кйлерін баяндайды. Баса суреттегі кіл-кйге сйкес болан жайды гімелеп береді.
2.«Теіз жаасындаы тс»
Балалар теізді шуын тыдап жатады. (аудиожазба). Осылай жатып олар тс креді. Балалар тран со тсінде кргенін айтып береді. Ол су, теіз жаасындаы адамдар, айы, кеме, стар, балышылар су асты тіршілігі болуы ммкін.
3. «иял жаласы»
Трбиеші ойланып, балаларды назарын татаа аударады да зі бірнеше сызытарды бормен сызып ояды. (Толын, сыны сызы, ирек, т.б.)
Мені иялым бойынша осы сызытарды алуан трлі заттар жасауа болады. ане кім мені иялымды жаластырып з ойларынан толы сурет салып береде екен деп з алдыларындаы пара ааза сызыты сызып суретке айналдырып, не саланы жайында гімелеп беруді тінеді. Балалар жмысты бірге талдайды.
4«ріптер»
Масаты: иялын дамыту
Ойынны трі:топты
рал-жабдытар: ааздар,трлі тсті арандаштар.
Ойын барысы:балалардан алфавиттегі ріптерді неге сайтыны срайды. Барлы ріптер андай да бір нрсеге сайды.Мыс: «Г» ріпі крана «О»-тару шенберіне сайтынын айтады.содан кейін балалар ріпке сас суретті салады.