Л жне Л дыбыстарыны айтылу кемшіліктері жне тзету тсілдері

Л жне Л' дыбыстарын айту кемшіліктері ламбдацизмдеп аталады.

Оларды баса дыбыстармен алмасу кемшіліктері параламбдацизм деп аталады. Л дыбысты жасалу механизмі мынадай /28-сурет/.

28-сурет. Л фонемасыны артикуляциялы крінісі

Ерін алпы іргелес, кбіне кейінгі дыбыстара байланысты, мысалы: ла, ло, лу, буындарын салыстыранда байалады. Тменгі, жоары крек тістер жаын орналасады. Тілді шы жоары тіске немесе ызыл иекке тіреледі. Тіл буйірлері азуа тимейді, содан дем шыатын уыс алады. Ол кбінесе бір жаты, сіресе сол жата болады. Тіл тбі ктеріледі, сондытан тіл ер пішінді болады.

Жмса тадай ктеріліп, мрын жолын бітейді. Дауыс перделері жабылып, тербеледі. Жмса Л' артикуляциясыны ата трден айырмасы-ктерілетін тіл тбірі емес, оны алдыы-орта тсы, ызыл иекке тиетін тіл шы ана емес, алдыы стіні біраз блігі альвеола тиеді. Кейде Л дыбысы тіпті тіл шы тмен тскен, тілді алдыы альвеола тиген жадайда айтылады.

Л жне Л' дыбыстарын атар камтитын ламбдацизм те сирек кездеседі, детте оан атты Л шырайды, бл атты Л артикуляциялы крделігіне байланысты.

Л дыбысын айтуды трлі кемшілігі кездеседі, оны кпшілігі ротацизмге /параротацизмге/ сйкес келеді. Оан жататындар сз рамында осы дыбысты зартылан іргелес дауысты трінде кездеседі/ «ла», «ала» орнына «аа», «аааа»/. Ы тріндегі ыса дауысты болып айтылуы /ыа, аыа/, фрикативті Г болып айтылуы /уа, уа/, жіішке Л немесе жартылай дыбысымен алмасуы /ля, аля/, Н дыбысымен алмасуы /на, ана/ кездеседі.

Ламбдацизмні е кп тараан трі Л дыбысыны ос еріндік сонантасы трінде айту. Бл дыбыс В немесе У дыбысын еске салады, жаын орналасан еріндерге шыатын демні йкелуінен туатын дауысты жеіл шу арылы пайда болады. Дауысты У дыбысындаы сияты тіл ауыз артына арай тартылады. Ламбдацизмге алы шарт болатын сйлеу, аппаратыны крылысындаы анатомиялы аномалия ретінде тіл астыны желбезегіні ыса жаласын атауа болады.

Ламбдацизм трлерін тзетуді тсілдерінде белгілі ерекшеліктері боланмен, алайда бірыай болып келеді.

Кемшіліктер еліктеу арылы тзетуге дыбысты логопедті аны айтуын тыдап абылдау /а, л, а/ тіл алпын кріп абылдау /ауызды ашып/, жиі жылы демді олмен сезіну енеді.

Алайда ламбдацизмді еліктеу арылы тзету сирек нтиже береді. Оны стіне-ламбдацизмді баса дістермен тзету кезінде логопедті йреншікті ате артикуляция айталанбауы шін одан бас тартуына тура келеді.

Лабдацизмді тзетуді арнаулы дістері мынадай: балаа айна алдында тілді шыарып, оны тіс арасына ысу, сосын А немесе Ы дыбыстарын созып айту сынылады. Логопед нсаулар береді, айна алдында артикуляцияны дауыстамай крсетеді. Сйлеу аппаратыны осы алпында созыла Л пайда болады, біра баланы жаылдырмау шін оан назарын аудартпайды.

Осы жаттыуды уелі сыбырлап айтып, ауызды бйір уысынан шыан ауаны баылай отырып екпінді дем алу да пайдалы. Егер тіл бйірлері арылы дем шыаруда иынды кездессе, сонымен атар Л дыбысын ата айту шін ажет болатын, ауыз формасын сатау керек болса, мынадай жаттыу жасау керек: бала тілді тіс арасына кеінен сып, демімен ртын толтырады. Содан со дыбыс шыарса шу аралас Л дыбысы пайда болады, осымша шу буын мен сздер айтанда біртіндей азаяды. Артикуляцияны бекітуге арналан алашы жаттыуларда уелі жабы буында, кейін ашы буында А дауыстысы осып айтылады /ол-а/ е соында ашы /ла/ олданылады. Одан рі ы, о, у дауыстылар пайдаланылады /ала, алы, алу/.

Бйірлік уыстар жасау те иын боланда, сіресе Л дыбысы Н дыбысымен алмасатын парасигматизмде № 4 зонд олданылады. Ол тілге клдене ойылып, бйірлерін ысады да тіл шы жоары тістерге тіреледі. Сонда дем ауасы тіл бйірлері мен жоары тіс арасындаы уыса мтылады. Зондты орнына дгелек пластмасса таяшаны пайдалануа болады оны ауыза бйірден енгізеді, тілді бйір шетін бір жаынан /оай-онан, солаай-солдан/ тмен ысып, бйірлік ауаа жол ашады. Содан кейін дауыстаанда бйірлік сонант шыуа тиіс.

Егер тілді икемсіздігінен аталан тіл алпын орнытыру ммкін болмаса артикуляциялы жаттыулар жасау керек. Ол тілді «азыша» алпын жасауа, оны жоары крек тіске тіреуге, бйірден ауа жолын ашуа баыттауы керек. Жаттыу мыналарды, амтиды, тілді кезекпен жалпайту немесе жіішкерту, «кректей», «азытай» шымен тменгі, жоары еріндерге тигізу, айналдыра жалау, тіс пен ерін арасын жалау, тілді тіс пен ерін арасында, жоары-тмен жгірту, тілді о, сол рттара кезек тигізіп стау.

Егер еріндерді тарылуымен байланысты ламбдацизмде ерінні артикуляциясын тзеу иын болса, тісті асита отырып ерінді ашып жабу пайдалы.

Ламбдацизм Л дыбысымен атар Л' дыбысына да атысы болса, біріншісін тзету екіншісіне негіз болады. Ол алдыы атар дауыстылары бар /ли, ле/ ашы буындарды айту арылы, сосын Л жне Л' дыбысты баса буындарды салыстыру /ла-ля, ло-ле/ арылы жзеге асады.

Ламбдацизмді туызатын тіл асты желбезегіні крт ысаруы салдарынан тіл шыны созылмауы, жоары ктерілмеуі. Бндай жадайда хирургиялы операция туралы шешім абылданады.

Л дыбысыны артикуляциясы тзетіліп, буында, сзде бекітілген со, параламбдацизм болан жадайда алмасатын дыбысты ажыратуа арналан жаттыулар жасалады.