Ксіби психология пні, масаты мен зерттеу объектісі

ДРІСТЕР кешені.

Дріс

Таырыбы: Ксіби психология пні жне негізгі мселелері

Сратары:

Психологиядаы «іс-рекет» пен «ебек» категориялары

Ксіби психологияны баса пндермен байланысы

Азіргі ылым немесе ылыми революция рылымы

Ксіби психология пні, масаты мен зерттеу объектісі

Ксіби психология – адамны іс-рекет трлеріні психологиясын, ебекті ылыми негізге сйене отырып, йымдастыру мселелерін арастырады. Ебек психологиясында адам белсенділігіні мдени жне леуметтік негізі ылыми пндер кешенінде арастырылады. Ебек психологиясы ебек субьектісі-адамны дербес асиеттері мен жеке тлалы ерекшеліктеріні алыптасуына ажетті ксіптік іскерлігі мен дадыларын дамытып, жетілдіруді теоретикалы-методологиялы, психофизиологиялы жне психологиялы трыда зерттейтін кешенді пн. Ебек психологиясыны басты міндеті – маызды ебекті болдыру мен адама тиімді мотивацияны алыптастыруа кмектесу мен зерттеу. Ебек психологиясыны субьектісі – белгілі бір обьектіге баытталан белсенділікті айнар кші – индивид немесе леуметік топ, обьектісі – натылы йымдасан ебек рекеті, ралдары, ебекті масаты мен міндеттері, жмысты орындау ережелері.

Ксіби психологияны масаты - ртрлі ебектегі маманды ерекшеліктерін, ебек дадыларыны алыптасуын, ндірістік – ксіптік жадайды адама тигізетін серін, рал – аспаптарды рылысы мен орналасуын, хабар жйелеріні ажетті заттарын арастыру. Ебек психологиясыны субьектісі – белгілі бір обьектіге баытталан белсенділікті айнар кші – индивид немесе леуметік топ, обьектісі – натылы йымдасан ебек рекеті, ралдары, ебекті масаты мен міндеттері, жмысты орындау ережелері.

Ебек психологиясыны алыптасып даму дегейлерін келесі мселелерден анытауа болады:

- психология ылымыны жас шаы (1879ж Лейпцигте В.Вундты е алаш эксперименттік психологиялы лабораториясыны ашылуымен есептелінеді);

- жалпы белгіленген білімдерді ке аумаыны жетіспеушілігінен (П.Я.Гальперинні «жестокого каркаса» білімі);

- оамны динамикалы дамуы жне ылыммен тыыз байланысы, леуметтік сыныстарды тарихи ерекшеліктері; материя озалысыны жоары формасы психиканы обьективті иындыы ретінде.

Теориялы білім жйесіні эволюциясы негізінде ебек психологиясы алыптасты. Зерттеуші алымдар ебек адам іс-рекетіні алашы тарихи трі мен е негізгісі жнеебек психологиясы ебекті ылыми кешені деп баалаан.

Е.А.Климовты пікірі бойынша ебекті психологиялы білім жйесі ретінде алыптасып дамуы, ебек субьектісіне ебекорлы жне іс-рекеттік асиеттерге итермелейтін кшінде, ебек психологиясы з алыптасуындаы обьективті иындытарды жеіп, ылыми пн ретінде рылуы керек жне ол осымша ылым ретінде аралмауы керек деген. Сондытан Е.А.Климов «практикалы міндеттерді ызметтері мен ылыми дістердін жолдарын шешетін, ебек шарттарын зерттейтін адамды ебекті субьектісі рі алыптастырушысы» ретінде ебек психологиясыны ылыми пніне «ядро» сынды. Пнні обьектісі - адам ебекті субьектісі. «Субьект» тсінігінде адам сырттан берілген атынастарды «орындаушысы» ана емес, материалды мірді, леуметтік орта мен арсыласатын заттар обьектісін, атынастарды белсенді йымдастырушысы ымы кіреді.

Е.М. Иванов ебекті «іс-рекет» тсінігі ретінде арастырады. Адамны негізгі іс-рекет трі леуметтік жоспарланан, ойланып істелінген, масата баытталан ебегі деген пікірді сынан. Н.С.Пряжников бойынша: «ебек психологиясыны пні- ебек субьектісі, яни ндірістік іс-рекет шарттарына дадылы рефлекстік трде олынан келетін абілетті жмысшы».

Ебек феноменіні обьектісі мен пніні негізі ретінде XIX. ортасы мен - XX асырдаы ебекті философиялы, экономикалы, мдени жне психологиялы анытамасын арастырамыз. Ебек ттастай аланда психологиялы емес, леуметтік категория. зіні жалпы задылытары бойынша психологиялы емес, жалпы ылыми пн. Сондытан ебек рекеті тек ана психологияны пні бола алмайды, ебек рекетін тек психологиялы рылым жаынан ана ала алмаймыз. К.Маркс ебекті классикалы сипаттама жаынан оны маызды психологиялы ерекшеліктерін: «Ебек табиат пен адам арасындаы процесс, зат алмасуды баылайтын, орландыруды реттейтін, з іс-рекетін басаратын процесс» деп бліп крсетеді. Ебекті соында нтижесі болады. Адам тек табиат берген нрсені формасын ана згертіп оймай, ебек рекетіпі сипаты мен тсілдерін анытайтын за іспеттес жне з еркін соан баындыратын саналы масатын іске асырады.

Ебек психологиясыны обьектісіне ебек іс-рекетіні субьектісі - адамны леуметтік белсенділігіні сапасы мен ебекті тарихи жалпыланан формасы кіреді. Ебек психологиясыны пні адамны ебек іс -рекетінде туатын психологиялы фактілер (процесстер, жадайлар, асиеттер) мен задылытарды да арастырады. Адам міріні кп уаытында ебек іс-рекеті доминантты блігін алады. Ебекті адамны тлалы дамуы мен алыптасуы, білім алуы мен негізгі ебекке дайындыы, бейімделу кезедері, ксіптік жетілуі мен ксіптік карьерасыны аяталуы сияты мселелер де ебек психологиясында арастырылады. Заманауи шарттарда ебек субьектісі жеке жмыс кшін тасушы жмысшы индивид, субьект жне дербес тла ретінде адамны дамып алыптасуы арастырылады.

Психологиядаы «іс-рекет» пен «ебек» категориялары. Іс-рекетті базалы категория ретінде анытап, кеес психологиясы адам ебегін негізгі іс-рекет трлеріні ойын мен оытуды іс- рекет амалдары, ебек, ойын, оу, оыту- іс-рекет субьектісі деп арастырады. Іс-рекет рашан оамды атынастар жйесінде енгізілген. Оны мні материалды ралдар мен жанды атынастар формасымен аныталады.

Ебек рекеті – оамды дамуды ала шарты жне нтижесі. Ебек рекеті адамдар арсындаы оамды атынастар мен жадайыны крт згеруіне, адам тегіні сіп жетілуіне олайлы ыпал етеді. Ортаны крт згеруі адамны тіршілік етуін иындатып, ажеттіліктерін анааттандыруы шиеленісе тсті. Адам иындыты жебесе, тегіні рып кету аупі туды. Сондытан олар ауымдасып, топтасып тіршілік етуге біріне – бірі бірлесіп кмектесуге мжбр болды. Адамдарды топтасан мшелеріні арым-атынасы біртіндеп ндірістік атынаса ауысты. Адамны наыз адама айналуындаы негізгі шарттарыны бірі – ебек. Ебек рекетіні арасында адамны санасы дамыды.

Іс-рекет сілтемелері бірден антропогенезді, онтогенезді, субьектогенезді шарттары бірі болып атысады. Ол жеке адамны онтогенез процессі кезіндегі адамдарды психикасыны алыптасуы мен крінуімен аныталады. А.Н.Леонтьевті жалпы аныталан іс-рекет концепциясы «іс-рекет теориясы», ал кейіннен «іс-рекет амалдары » болып табылады. Ебек психологиясында іс-рекет амалдары кп жадайда кп сратарды деліуіні методологиялы негізі болып атысады. А.Н.Леонтьев бойынша іс-рекет жйе ретінде аралады (реакциялар жиынтыы емес), оамды атынастарды осатын, процесс ретінде ондаы субьект-обьект осындыларыны алмасуы болады. Адамны міріндегі оамды шарттары оны іс-рекетіндегі мотивтер мен масаттары, оны ралдары мен амалдары: жалпылай индивидті іс-рекетінде крініс табады. Психологияда іс-рекет зіні ерекше ызметімен – «субьектіні затты іс-рекеті жне оны субьектілік формасы айналуына ызметі» ретінде аралады.

Іс-рекет тсінігі «іс-рекет пні оны рекет етуші мотивтері» деген мотив тсінігімен байланысты. Іс-рекет дамуы детте іс-рекет натылыымен аныталады, саналы трде масата итермелеуші кш-мотив арылы орындалады. Жалпы, психологиялы талдау жеке іс-рекет критерилерін озаушы кштері бойынша белгілейді. Кейіннен саналы масата баынатын рекет – процесстер белгіленеді. Соында, тікелей масата жету шарттарына байланысты операциялар. А.Н.Леонтьевті ойынша іс-рекетті ішкі атынасын, оны білімділігін, дамуын сипаттаушы берілген макрорылым аныталады.

С.Л.Рубинштейн концепциясы иын байланыс схемаларны компоненттерінен трады: «озалыс- рекет-операция-амал», субьектіні масаттары, мотивтері мен іс-рекет шарттарынан ралады. Адамны арнайы рекеті ебек іс-рекетіні актісі ретінде ебекте алыптасты. Белгілі бір оамды функцияларды атаратын рекеттер жиынтыы белгілі бір ебек іс-рекетіні трін райды. Ебек іс-рекеті наты німді шыаруа баытталан іс-рекет боландытан, адамны рекеті ыли наты нтижеге баытталан. Біра сол немесе баса да рекет кптеген р трлі нтижелер бере алады, оларды біратары ырысыз жне дейі шыарылмаан, біра адам іс-рекеті ебектік одан саналы іс-рекет боландыктан, осы нтижелерді біреуі сер ететін субьектіні тікелей саналы трде ынылан масатты іс-рекет саналы болып табылады. Адам рекетіні саналы, масата баытталан сипаты оны спецификалы бейнесі болып табылады. Біра масат анша маызды болса да, оны бір зі рекетті анытауа жеткіліксіз. Масат орындалу шін оны іске асыратын шарттарды есте сатау ажет. Масаттарды шарттарымен араатынасы міндетті анытап, ал ол рекетпен шешілуі тиіс. Масата баытталан адамды рекет мні бойынша міндеттерді шешу болып табылады.

Осы шарттара атынас масат атынасына сай келіп, рекетті ішкі психологиялы мазмнын райды. Ішкі психологиялы процесстер адамда сырты рекетті крсететіндіктен, тек ішкі емес, сырты рекет туралы да айтуа негіз бар. Ебекті психологиялы белгілерін Е.А.Климов тменде крсетеді:

- леуметтік маызды нтижеге саналы таалу. Себебі іс-рекетті ебектік деп айтуа болатындай, таалушы айраткерге нтиже ойша лкен топ адамдарына маызды позитивті, яни леуметтік маызды болу керек;

- леуметтік бекітілген масата саналы міндеттермен жету.Іс-рекет субьектке міндетті ана емес, сонымен атар орынды болан жадайда ана ол ебекке айналады;

- іс-рекет ралын саналы тадау, олдану, жетілдіру немесе ралдарды растыру.Блар білім шарттарыны шектелуі мен ммкіндіктер кезінде оамда енгізілген ережелерге сйкес олдану;

- ндірістіке байланысты тлааралы атынастарды сезіну.Адам ебек субьектісі ретінде оамды ндірістік аныталан німдер мен леуметтік жадайлар стадиясында атысады. Сйкесінше, оны маызды ебек белсенділігі болып ртрлі этаптаы ндірістік тауарлар немесе жадайлар оны леуметтік атынастары ретінде крінеді.

Сол себепті ебек рашан іс-рекет болып табылады, біра барлы іс-рекет ебек болып табылмайды. Ебек ешашан іс-рекетті ксіптік сапасы болып крінбейді (мысала, оама пайдалы ебек, балаа, ауруа арау ебегі ), ал ксіптік іс-рекет рашан ебек болып табылмайды (нолдік нтижелі леуметтік іс-рекет).

Ебек психологиясыны баса пндермен байланысы. Е.А.Климов ебек психологиясыны аралас пндермен байланысын сипаттай келе, психологиямен тыыз байланысты ш ылыми категорияны крсетеді:

1) ебек экономикасы, леуметтік ебек, ебек физиологиясы, ебек гигиенасы, медицина саласына байланысты ксіби аурулар мен ебек абілеттілігіні экспертизасын зерттеу, ксіби педагогика;

2) техникалы пндер, теория пндері болып табылатын, машиналар мен приборларды санау мен растыру, бір сзбен- ебек процесссін жабдытыратын ралдар.

3) ебек іс-рекетіні обьектісі болып табылатын аймаы - биологиялы, техникалы, белгілік, леуметтік жйелер, нер.

Е.А.Климов ылыми тсінік жйесіне «психологиялы емес шынды» крініс табатын бірнеше мысалдар келтіреді.

Философиялы жне саяси экономия: ебек субьектісі, ебек обьектісі, ебек ралдары, ебек процессі, ажетті ебек жне т.б,

леуметтік ебек: ебек адамды жне оамды алыптастырушы процесс ретінде, оамды ебек функциялары, ксіп тадаудаы леуметтік факторлар, ебек техникалы прогресс шарттарында, ебекке атынас.

Ебек экономикасы: ебек ресурстары, здірістік, ебекті йымдастыру, ебекті алыптандыру, ебек аысы, ебекті жоспарлау.

Ебек задылытары: ебек келісімі, жмыс уаытыны жаласуы, отпуск, міндеттер, ережелер, р категориядаы жмысшыларды льготасы, жмысшылар мен ызметшілерді міндеттері, кмелетке толмаандарды ытары, ебек дауларыны процедуралары.

Физиология, ебек гигиенасы, ндірістік санитария: ебек демалысы мен режимі, жмыса абілеттілік, жмыса абілеттілік динамикасы, ебекке кш салу, шаршау.

Ксіби педагогика мен ебекті оыту педагогикасы: ебекке трбиелеу, ебектік оыту, ндірістік оыту, атысушыларды ебекке дайындыы.

Адам іс-рекетті белсенді субьектісі ретінде, наты зін ебек субькетісі ретінде леуметтік, психологиялы, физиологиялы, анатомиялы ерекшеліктерімен тек ебек психологиясында крсетіледі.

Адамды іс-рекет субькетісі ретінде арайтын психологиядаы ылым жйесіні орны. Б.М.Кедров пен Ж.Пиаже здеріні классификацияларында (гуманитарлы, наты, табии) «шбрыш ылымдар» шеберінде психологияны араластырады. Б.Г.Ананьев, М.Бунге, Б.Ф.Ломов, Ж.Пиаже здеріні жйелеулерінде психология ызметі мен статусын жйелік ылымда жадайды анализдейді. Мысала, Б.Ф.Ломов бойынша психологияны дифференцациясы баса ылымдармен байланысын анытайды:

1) оамды (леуметтік психология арылы жне онымен байланысты салалармен); 2) табии (салыстырмалы психология мен психофизиология, психофизика арылы); 3) медициналы (патопсихология, медициналы психология, нейропсихология жне психофармокология арылы);

4) педагогикалы (даму психологиясы, педагогикалы психология, арнаулы психология арылы);

5)техникалы (инженерлік психология арылы). Жалпы психология, философия мен математикамен тыыз байланысты.

Ксіби психологияны психологияны баса салаларымен байланысын, кп жадайда леуметтік тжірибедегі себепті сраныстарды хронологиялы схема трінде, оны алыптасу процессі кезіндегі мазмнын крсететін пндерді келтіруге болады.

ылыми пн Пайдаланушы психологиясы

интеграциясыны сер ету психологиясы

кеістігіАкмеология. Маманды психологиясы