Адамны ебек рекеті

 

Ксіптік бадар – білімні жеке саласы. Біра ол педагогика, психология, социология, экономика, философия, медицина, ы ілімдері иылысында алыптасады. Ксіптік бадара жйелі зерттеу жргізу р трлі проблемаларды шешеді, оны масатын, міндетін, мазмнын белгілейді.

Дербес-типологиялы асиеттер – бл адамны жйке процестеріні негізгі мінездемелері (озу жне тежелу процестеріні кші, оларды тепе-тедігі, озалмалылыы, динамикалылыы жне лабильдігі) болып табылады. Трлі ксіптер трлі асиеттерге белгілі бір талаптар ойанымен, олар (дербес-типологиялы асиеттер) кез келген ауматаы ксіби ызметке зіні серін тигізеді.

Дербес-типологиялы ерекшеліктер ксіби жолды аныталуында аз згеріп, нерлым траты асиеттер атарына жатады. Олай болса да, бір типологиялы асиетті жаымды да, жаымсыз да (ксіби жетістіктер трысынан) кріністеріне ие екендігін мытпау ажет: жйке процестеріні лсіздігі жмыса абілеттілікті тмен дегейін анытайды жне сол уаытта жоары дегейдегі сезімталдылыты крсетеді; жйке процестеріні инерттілігі жйке рекетіні жылдамдыыны аз крсеткіштерінде жне уаытша байланыстарды мытылыында крінеді жне т.с.с. Осылайша, белгілі бір ызметтегі табии жетіспеушілік баса бір ауматаы басымдылыта крініп, осылай компенсацияланады. Ал, жоары жйке жйесі рекетіні р трлі типтерін жйке рекетіні шыдалуынытрлі дегейлері ретінде емес, «азаны оршаан ортамен тепе-тедікке мтылуыны трлі тсілдері» ретінде арастыру ажет. Б.М. Теплов жасап шыаран бндай ерекше маызды апарат арама-арсы типологиялы асиеттерге ие жмысшыларды згелермен бірдей ксіби табыстылыа жетуіндегі дл сол асиеттерді анытауа баытталан зерттеулерді орасан зор циклін туызды. Берілген іс-рекетті нерлым тиімді жзеге асыруа мтылатын адамда алыптасатын типологиялы ерекшеліктермен шарталан тсілдер жйесі іс-рекетті дербес стилі атауына ие болды.

Осындай тсілдер кмегімен адам саналы немесе стихиялы трде зіні типологиялы ерекшеліктеріні лсіз жатарын компенсациялап, зіні табии басым асиеттерін нерлым тиімді трде пайдаланады. Мысалы шін, жйке процестері жоары озалмалы тігіншілер жылдам жмыстарды оларды пайда болысымен істесе, инертті тігіншілер жмыстаы «секірістерден» здерін аула стауды алайды екен. Алашылар мен соыларды жмыс німділігі те, алайда олар бан трлі жолдар арылы жетеді.

«Дербес» стиль тсінігі зіне рекетті тек сырты колданбалы тсілдерін ана оспайды. сонымен атар дербес стильге психикалы іс-рекетті йымдастыруды тсілдері жатады, мысалы, ойлау ызметіні, зейінді йымдастыруды тсілдері т.с.с. Бндай тсілдерде бадарлаушы жне орындаушы ызметті зіндік атынастылыы негізгі рлді ойнайды. Кей жадайларда рекеттерді ойша жоспары те детальданан да оларды жзеге аспай трып ралады, ал орындалу рдісінде бл жоспар маызды емес трде згереді. баса жадайлара орындалуа дейінгі ойша жоспар схемалы сипатта болады да жзеге асырылу процесінде елеулі трде детальданып, згереді. бірінші нсада танымды, бадарлаушы іс-рекет е алдымен жзеге асырылуа дейін рылып, содан кейін ана орындаушы іс-рекетпен тіркеседі. Екіншісінде – танымды, бадарлаушы іс-рекет негізінен орындаушы іс-рекетпен бір уаытта жне байланысып жреді.

Дербес стильді осындай негізгі белгісіне басарушы жне орындаушы іс-рекетті трліше атынастары байланысты болады. Егер де танымды, бадарлаушы іс-рекет орындалуына дейін жзеге асырылса, онда басарушы рекеттер орындалу процесінде басым орынды алатын болады. Керісінше жадайда оларды лестік салмаы аздау.

Дербес стильді бндай екі типі денелік жне аыл-ой ебегін орындауда, теориялы жне олданбалы іс-рекетте, трлі дегейдегі крделіліктегі тапсырмаларды шешуде жне трлі жас шамасындаы адамдарда крінеді. Бл екі себеппен тсіндіріледі. Біріншіден, адамны кез келген іс-рекетті міндетті трде бадарлаушы, басарушы жне орындаушы ызметтерді байланысы мен мен бірлігін талап етеді. Екіншіден, кез келген іс-рекеттегі бл байланысты мінезі мен формасы жйке жйесіні нерлым орта жне типтік асиеттерімен – жйке процестеріні кші жне озалмалылыымен аныталады.

Дербес стильді келесі белгісіне оан тн рекет тсілдеріні жалпы мінезде болатыныдыы жатады. Оларды бір адам нерлым трлі ситуацияларда жне тіпті іскерлікті р трлі трлерінде олданады. Аыры, табысты дербес тсілдер мен орындауды тсілдері іскерлікке деген тек белсенді жаымды атынас шартында ана алыптасады.

Е.А. Климов рбір жмысшы зіні дербес стилін бірден таба бермейді деген, осыны салдары болып жмысшыларды «стихиялы зіндік тадауы» жатады. сіпкерлік оытуды міндетіне адамны зіне нерлым тиімді, лайыты лгі, жмыс стилін табу жатады.

Ешбір дербес стиль ажетті нышандарды (музыкалы, кркемдік жне т.б.) болмауын компенсациялай алмайды.

Кейбір жадайларда іскерлікті кшті талаптарына байланысты дербес стильді олдану шектелінеді (не млдем жзеге аспайды).

Белгілі бір дегейдегі жетістіктерге индивидуумны сан алуан асиеттеріндегі дербес стиліні кмегімен жетуге болатын болса, жетістіктерді те жоары дегейіне жету индивидуумны тек белгілі бір спецификалы асиет кешені арылы ана жетуге болады. Осылайша, зерттеулерді біреуінде акробатика бойынша бірінші санатты жне спорт шеберлеріні арасында инертті жйке жйесіне ие спортсмендер кездеседі, алайда чемпион дегейіне жеткендерді арасында олар кезіккен жо.

Экстремальды жадайлар жиі-жиі туындап отыратын жерде ызмет атаратын маманды дербес стиль тара алмайды. Себебі бнда жмысшыа эмоционалды тратылыа байланысты жоары талаптар ойылады, мысалы шін, ракеталы техника, космонавтика, авиациямен байланысты кейбір ксіптер.

Дербес стильді алыптастыру шін іскерлікті оятын талаптарын тере ынып, олданылатын рекеттер тсіліні масаттылы дегейін толы тсіну ажет. Тек ана осындай жадайда адам зіні ммкіндіктеріне сйкес жне, сонымен атар іскерлікті берілген талаптарындаы масатты ебек тсілдерін саналы трде тадай алады.

Ксіби міндеттерді орындауды німділігі мен мінезіне деген белгілі бір жмысшыны типологиялы ерекшеліктеріні сері, міне, осындай. Ал, ебек жымыны (бригада, ндірістік учаскесі) алдына ойылатын ксіби міндеттерге келсек, онда ондаы рбір типті бар болуы орта жмысты нерлым тиімді ылатыны даусыз: озалмалы жмысшылар кененттен пайда болан жадайлар мен згерістерге тез бейімделеді, жаа ксіби міндеттерді тез шешеді; инертті адамдар жмыса сенімділік, тратылы сезімін береді; лсіздер сырты тітіркендіргіштерге жоары сезімтал болуларыны арасында топты нзік реактивтілігін амтамасыз етеді; кшті жмысшылар жымды зіні энергиясымен байытады. Басаша айтанда, р трлі дербес-типологиялы асиеттерге ие адамдардан ралан ндірістік жымны осыны арасында ксіби ортамен тепе-те болуына ммкіндігі жоары болады екен.

 

Дріс