Ксіпті кп белгілі жне кп дегейлі психологиялы топтастырылуы
Ебек рекетінде тйсінуді барлы трі – кру мен естуден дм мен иіс сезуге дейін барлыы да олданыста болады. Наты адамны жйке жесіні типі оны барлы анализаторларыны тйсінулеріні жалпы жалпы сипатына сер етеді. Сезіну мен ажыратуды жылдамдыы жйке процесіні озалмалылыы мен тепе-тедігіне байланысты (жйке процестері озалмалы адамдарда тйсіну жылдамдыы жоарыра, ал жйке процестері аз озалмалы адамдарда дифференциациясы нерлым наты жне т.б.).Тйсіну дегейіні тратылыы жйке процестері кшіні, оларды озалмалылыыны жне тепе-тедігіні андай болатындыына байланысты(ызба типте ол траты емес,ал ызба емес типте инертті).Тітіркендіргіштерді рецепторлара ыпалы кезінде эмоционалды реактивтілік, сіресе,жйке процесіні кшіне туелді:лсіз типте ол айын крінеді, инертті типте – азыра.
Ажырату жылдамдыы, тйсіну дегейіні тратылыы жне сол сияты сапаларды ажет ететін мамандытар шін адамны мндай сипаттаы тратылыы мен мамандар іс-рекетіні нтижелілігін жоарылататын наты рал – ксіби тадау болып табылады.
Ксіби іс-рекетті кптеген трлерінде жетістікке жету жолында сенсорлы процестердіпроцестерді екінші сипаты – анализаторларды сезімталдылы дегейілкен маыза ие.Адамны тйсіну трлеріні дамуына тратылы тн: наты бір адам кеістіктік айыру немесе сздік есту аумаында сезімталдыы жоары болуы ммкін жне осымен оса тстерді ажырату немесе музыкалы ажырату сезімталдылыы тмен болуы ммкін. Бл ерекшеліктер анализаторларды біріні тума ерекшеліктерімен немесе за мерзімді ксіби тжірибені негізінде алыптасатын оны жетекші рлімен байланысты болуы ммкін. Олар апаратты абылдауды индивидуалды ерекшеліктерімен ана емес, сонымен оса бейнелік ойлау, ес, иялдаы андай да бір бейнелер тріні болуымен аныталады.
Бл сипаттама аншалыты траты? Кптеген зерттеулер сенсорлы жне перцептивтік мселелерді шешілу нтижелілігі арнайы дайынды немесе ксіби тжірибені серінен сапалы жоарылауын крсетеді. Л.И.Селедская шлифовальшик жмысшыларды дифференциалды кру табалдырытарын зерттеді. Тжірибелі шлифовальшиктерді ажырату сезімталдылыы алыпты дегейден 20 есе жоары болды. В.И.Кауфман ауруларды жрегі мен кпесін немі тыдайтын терапевт-дрігерлерден; двигательдерді жадайын анытайтын авиа жне авто механиктерді жоары есту тйсінулерін анытады. Н.К.Гусев дегустатор мамандарындаы дм сезу анализаторларыны абсолютті жне кп трлі тйсінуді жоарылыын крсеткен.
Тжірибелі орасын балытушылар Мартенковты пешті абыраларыны ызуы бойынша пешті температурасын тез рі дл анытай алады. Температураны жоарылауымен ота тзімді материалды тсі згереді: ызыл редер алызыла, ал содан кейін ашыла ауысады. ызу температурасымен сипатталатын барлы нзік редерді наты бейнесі пешті барлы тстік редері жасалан арнайы сызбаны руа ммкіндік береді. Нтижесінде пешті абыра тсіні реін бдан да наты крсететін рал жасалды. Бл ралды кмегімен оушылар салыстырмалы ыса мерзімде кп жылды тжірибесі бар тжірибелі баылаушылар сияты тстерді ажыратуды йренді
Баса анализаторларды аумаындаы кптеген зерттеулерді осы тстаы нтижелерін з монографиясында Б.Г.Ананьев келтірді. Алайда мндай зерттеулерде тйсік табалдырытарыны згеруі туралы жасалатын орытындыларды кп жадайда наты длелі жо. Бір жадайда табалдырытарды згеруі жайлы орытындылара ксіби маман мен жас маманды салыстыру негіз болады. Баса жадайда сенсорлы мселелерді шешуді нтижелілігі арнайы жаттыу процесінде жоарылатылды, тйсінуді лшеу жаттыуа дейін жне кейін де жргізілмеді, сондытан табалдырытарды згеруі туралы сенсорлы дадыларды мегеру кезінде болатын нтижелерді жасаруы негізінде орытынды жасауа болады.
Сенсорлы дадыларды зерттеушілер оларды сенсорлы коріністер(салыстыру эталондары) мен бейнелерді жасау дістерін мегеруден жинаталатындыын крсетті. Я.К.Пономарьмен крсетілген ызыты факт: егер тжірибелі маман таныс емес техникадаы аауларды табуы керек болса, ол дл сондай , біра ааусыз рала жгінеді, оларды ерекшеліктерін (кру, есту, кинестетикалы сигналдар) салыстырады. Зерттелушілер істейтін ралды дыбысы бойынша ондаы аауды анытау ммкіндігін беретін «техникалы дыбыс» деп аталатын абылдауды крделі дадыларды тжірибелік алыптасуын жргізді жне жоары сезімталдылыа ие емес зерттелушілердегі сенсорлы жне перцептивті мселелерді шешуді жылдам жасарту ммкіндігін длелдеді.
А.В.Филипов, Ю.А.Каликинский, Я.К.Пономарь жне т.б. зерттеулері автоматизацияны нтижесінде техниканы крделену дегейі бойынша маманны сенсорлы жне перцептивті асиеттеріне деген талаптар тмендеп ана оймайды, сонымен оса жоары сенсорлы мдениет талаптарына айналады. Сенсорлы мдениетті маызды компоненттеріні бірі болып ойлау мен білімге негізделген абылдауды полианализаторлы масатты іс-рекет – баылау мдениеті болып табылады. Баылауды жргізуді ксіби ептілігі тла асиеті сияты баылаушылыпен тыыз байланысты: ол осы асиетке сйенеді жне сол кезде оны дамытады.
Зейінні ксіби маызды асиеттері – оны концентрациясыны белсенділігі, тратылы, ауысу шапшадыы, зейінді аудару кедігі іс-рекетті р трінде ртрлі крінеді. Жргізуші мамандар шін зейін шоырландыру мен аударуды сипаты бірінші орына ойылады, басты масаттары баылау мен реттеу (корректор, радиолокатор операторы) болатын баса мамандар шін зейінні тратылыы нерлым лкен маыза ие.
Зейінні барлы асиеттері андай да бір дегейде болмасын жйке жйесіні типологиялы ерекшеліктерімен аныталады жне сондытан да аз згереді. Зейін ауыстыру жылдамдыы жйке процесіні озалмалылыына байланысты. Аны боландай жас лайан сайын оларды озалмалылыы біршама тмендейді жне зейінді ауыстыру жылдамдыыны азаюын ктуге болады, біра ол тек ксіби тжірибеге сйенбейтін жерде ана.
Зейін тратылыы озу процесіні кшін анытайды. Зертханалы тжірибеде лсіз озу процесіне ие адамдарда Л.Б.Ермолаева-Томина аыл-ой жмысыны абілеттілігіні 30-35 минуттан кейін 2 есеге тмендегенін байады. Ол жйке жйесіні кші за мерзімге зейінді шоырландыру ммкіндігін байланыстыратын негізгі фактор екендігі жне лсіз озу процесіне ие адамдара «кштіге» араанда ксіби мселелерді шешу иыныра деген орытындыа келді. Бнымен оса Ермолаева-Томина эмоционалды факторларды толытырушы маызын жне жйелі зейінді шоырландыруды ажет ететін ебекке деттенуді баса айтады.
Шындыында да, зейінні тратылыын сатау затыыны, ауысу жылдамдыыны берілген адам шін тн екндігі туралы айтуа болады. Алайда, ебек шартына байланысты бір адамдаы бл асиеттер ке клемде болуы ммкін. тКсіби маызды асиетті бірі де зейін асиеті сияты.осындай дегейде сырты факторлара туелді емес. Біралыпты жмыс, мселен, зейін тратылыына лезде сер етеді, ал мазмнды жмыс пен оан деген жауапкершілік оны тратылыын жоарылатады. Онымен оса, ксіби оыту процесіндегі арнайы жаттыуларды ешайсысы да зейінні индивидуалды асиетіні жедел жасаруын амтамасыз ете алмайды, оларды негізінде жатан жйке процестеріні ерекшеліктері те баяу згереді.
Мамандытарды кпшілігі зейінні жоары болуын ажет етпейді. Алайда техниканы дамуымен азіргі заман мамандытарыны (негізінен жргізуші жне оператор мамандары) біратарында ызмет крсетуді талап ететін обьектілер клемі бір адамны зіні зейінін аударуы жеткіліксіз болатындай дрежеде кбейді жне сонда оларды кейбіреулерін баылау не баса адама, не арнайы автоматтара беріледі. мір белсенділігіні шапшандыымен шатар мен автомобильдер жылдамдыыны жоарылауы; сондай-а апатты жадайларда іс-рекет тланы аттенционды асиетін ажет ететін уаыт тыыз жадайда жреді. Іс-рекеррі мндай трінде зейінді жетілдіру ажет жне ммкін. Бл ммкіндіктер аттенционды дадыларды алыптасуында жне берілген іс-рекет шін зейінді йымдастыруды жасы мегеруде болып табылады.
лкен практикалы маыза ие сра:берілген ебек процесінде зейін андай млшерде жне андай обьектіге шоырландырылады? Е алдымен бл абылдау процесіне андай сезім мшелеріні атысатындыына байланысты ажетті апаратты абылдауда нерлым кп сезім мшелері атысатын болса, зейін аумаында сорлым кп обьектілер болуы ммкін. Сондытан йрету кезінде трлі обьектілерді андай сезім мшелеріні кмегімен баылау керектігін анытау маызды , йткені бір обьект трлі дістермен баылануы ммкін.
Кп обьектілер арасында зейін аударуды ажет ететін рекеттерді орындау кезінде оны белгілі бір обьектілерге коцентрациясыны дегейі уаыт те келе здіксіз згереді. Зейінді аударуды ыайлы сызбасын жасау осы маынаны жне оны динамикасын есепке алуды сынады.
Практикада зейінді бір обьектіден екіншісіне аударуды нерлым пайдалы жаы андай жне оны ауыстыруды оптималды жылдамдыы андай деген сратар пайда болады. Зейінді ауыстыру сызбасын жасаанда трлі обьектілерді мнін есепке алу маызды. Зейін нерлым маызды обьектілерге маыздылыы тменге араанда кбірек аударылуы ажет. Зейінді ауыстыруды дрыс жылдамдыын да орнату ажет. Тым тез жылдамды жмысшыны шаршатады. Тым баяу ауысуда жадайды маызды згерістерін жіберіп алуа болады. Сондытан зейінді аудару жылдамдыы жадайды згеру ммкіндігі дегейіне байланысты.
Зейінді йымдастыру жйесіні негізгі элементтерін арастыра келе , А.В.Катаев зейінді ебекте трбиелеу - бл зейінні жоары ысымыны ндірілуі немесе оны абстрактілі дамуы емес. Ебек рекетіндегізейінді дрыс трбиелеу оыту процесінде осы жйені іс жзінде мегеруді жне ебек шарттары мен міндеттерін, машина ерекшеліктерін(технологиялар,ралдар) ескере отырып, ебекті р трінде, р операциясы мен рекетінде оны йымдастыруды нерлым рационалды жйесін рудан трады.Іс-рекетті жаа трін мегеруде немесе дл сол іс-рекетті жаа жадайда орындауда зейінді рашан йымдастыру жйесіні айта рылуы жреді. Осы кзарас трысынан андай да бір ебек тріне йрету немесе жаа техниканы олдануды йрену жмысшыны ол шін зейінді йымдастыруды жаа жйесін мегеруден трады.
Дріс