Травматизмді анытайтын психофизиологиялы факторлар
Адамны ебек етуі жне ебек барысында алыптасан баалы ндылытар мен асиеттер ебек психологиясыны зерттеу объектісі болып табылады. Адамны ебек етуін зерттеумен атар адамны іс -рекетін, биологиялы-леуметтік ерекшеліктерін, ебек физиологиясы мен гигиенасын, терапиялы жне профилактикалы маызын, ебек экономикасын , ебек ыы мен этикасын, ебек ету теориясын арастырады. Ебек психологиясыны дамуы жне оны пайда болуы археологиялы жне тарихи мліметтермен байланысты. Сондытан Б.Г. Ананьев ділетті трде оны дамуына керекті комплекстерді айтты: «мір туралы жне практика туралы айтанда оны ажеттіліктерін, толы синтетикалыкартинасын білу ажет, біра физиологиялы, немесе психологиялы, немесе социалистикалы картинаны крсете алмайды ». Ебек психологиясы психологиялы задарды, психологиялы процесстерді жне оларды жеке тла асиеттерін жне ебекпен атар физиологиялы жне леуметтік ортамен байланыстарын арастырады.
Ебек психологиясы И. М. Сеченовичпен байланысты. Ол табии психикалы рефлекстермен ызыып айналысан. Сонымен атар И. М. Сеченов белсенді демалу ебек етуді жоарылатып сатайды деген. Келесі этап ебек психологиясыны дамуы сырт мемлекеттерді пайда болуымен тыыз байланысты, сондытан бізді лемде психологияны кешірек психотехникасы пайда болды . Ебек психологиясыны дамуында психологиялы, эксперементтарды физиологиялы,ылыми факторлы, сондаы практикалы сфера медециналы, педагогикалы болып табылады. Сонымен атар оны оып білуде сезгіштік анализаторларда жеке асиеттерді атап сондай-а тмен сезгіштіктерді сондаы профессиялы адамдара кзді круі, естуі жне басада органдарыны жоары дегейде боланы дрыс.
Екіншіден стимулды дамуында, прикладной психология леуметтік зкономикалы жадайлар жатыр. Бл позиция Робер Лаганны айтуынша: «нердіжасы пайдалану коллективтаы адамдарды энергиясы азіргі уаытта ерекше фактор болып табылады. Оларды бір-бірінен айырмашылыы бл оларды кадрларыны жиынтыы ». Инженерлік- психологияны баытын мынадай жмыстарды айтуа болады. Жазу машинасындаы ріптерді, клавиатураны баспаларын сондаы озалу реакциясын жатызамыз. В. Штернні ебегінде критериялы ндылытарды крсеткіштері, есте сатауы, аффектік жадайлар: осыан ататы орыс загері Ф. Кони психотехникалы жне рекламалы проблемалар жне оны санаа жне астар санаа сер етуі деген. Аылшын психотехник Дилль Скотт шаруашылы, системасын арастырды.
Біра психотехникадаы е басты крініс табатыны профессиялы жиын. Сондаы психотехникадаы е жары бетті крсеткен Гуго Мюнстерберг. Ол арнайы тесттарды профессионалды жиын трде телефонисттара, вагоновожатыйлара, теіз штурмандарына зіні ойларын, толы анализін крсетті. Мюнстербергті ебек жазуларында, ол психологиялы профессияда вожатыйды кз арасын арастырды жне арнайы халыаралы психотехникалыконгресстік журналдар шыарылды. Бізді лемде психотехника практикалы психологтялы білімі 20-жылдары алынтасты Москвада, Ленинградта, Казаньда, Харьковте жне таы баса алаларды психотехникалы лабораториялар болды.
1927 жылы барлы Ресейлік психотехникалы ортада «Психофизиология труда жне психотехника » деген журнал шыарылды. Бл уаыттарды профессияграфикалы методтар, схемалар шыарылды.
Сонымен атар динамикалы ебек ету жне ебек етудегі рядты туелділік, факторлы арастырылды ылымдарды ебектерінде ебек етуді аыл ойды згеруіне, бір-бірімен тыыз байланысты деген.
Дегенмен бізді лемде фактически психотехника зін млдем тотатты тек 30-жылдары ана жиырма жыл ткеннен кейін ана пайда болды.
Кризис психотехниканы іштей серін тигізді. Механикалы позициялар профотборды лкен ателік жіберді, яни психотехникалы іс-ректтерге шек ойып отырды. Бізді лемде жмыссызды ликвидациясы « зін алдырды » практикалы психотехникалы профотбор е негізгісі. Біра бл психотехникалы пайда болуына кері серін тигізген жо. Дегенмен психотехника те тез зін жоя бастады.
1957 жылдары наурызда дегенменде психотехника зін айта жаыртты. Осы жылдары Москвада ебек психологиясына байланысты лкен жиналыс тті. Онда осыан байланысты ылыми зерттеулер айтылды. Оны ішінде профессиялы задар, профессиялы шеберлік, ебек етуі айтылды. Адамдарды ебекке деген проблемалары, ебек етудегі крсеткіштер, аз млшердегі жмысшыларды ебек етуіне зіні крсеткіштерін крсетуге ашуа оамды ортаа кптеген кмек пайдаларын келді. Бл ебек психологиясыны дамуына улкен серін тигізді. Осы 20- жылды ішінде, осы этапты психология ылымында кптеген згерістер болды. Мнда теориялы жне методологиялы ебектер ткзілді жне жоары дегейдегі білім психологиялы эксперементтер ткізілді. Осы зерттеулер жаа баыииа жргізіле бастады.
50-70-ші жылдары ебек психологиясыны мінездемесі ткізілді. Ебек психологиясы арнайы психологияны облысы болып табылады жне оны теориялы проблемкалары жалпы адам психологиясыны негізгі проблемасы болды жеке тла психологиясыны жмысы осы периодта ебек психикасына тере серін тигізді. Ал субъект индивит жне жеке тла деп арастырады.
Кез келген ебекті ттінде рекеттер жйесі болады. Ебекті р трінде рекеттер ртрлі сипата ие, алайда сенсорлы болмасын, аыл-ой рекеттеріні болмасын барлыы шін келесі факторлар тн:
1. масаттылы (баыттылы);
2. аымды рекетті ебек объектісіні аымды жадайына сйкестігі;
3. рекетті ебек ралдарымен толытырылуы; оны сипаты техникалы прогрессті дамуымен згереді;
4. бір рекетті трлі блшыет топтарыны кмегімен орындау ммкіндігін білдіретін ебек рекеттеріні полиэффектілігі;
5. фиксацияланан, автоматтандырылан жне згермелі, айта рылатын компоненттерді араатынасы;
6. ебек рекетіні оамды байланыстылыы оларды орындайтын адаммен ана емес, сондай-а баса адаммен де немесе баса адамдарды іс-рекетіні материалды німдермен (олдану дістерімен, сызбалармен, технологиялы карталармен жне т.с.с.) реттелуін крсетеді.
Іс-рекетті жалпы рылымын талдай келе А.Н.Леонтьев адам іс-рекеті рекеттер немесе рекеттер тізбегі формасынан баса формада болмайды дегенді баса айтады:«Бір рекет трлі іс-рекетті жзеге асыруы ммкін, бір іс-рекеттен екіншісіне ауыса алады. Бл саналы масаттара баытталатын зіндік салыстырмалы процестер».
рекет орындалатын тсілді А.Н.Леонтьев «операция» тсінігімен белгілейді. Операция негізінен масата емес рекеттер шарттарына жауап береді. Сондытан бір операцияны кмегімен трлі рекеттер жзеге асырылуы ммкін. з кезегінде ол крсетілген шарттарды згеруі кезіндегі бір масата трлі операцияларды кмегімен жетуге болады. Сонымен, адам мірін оны жоары кріністерінде алыптасатын іс-рекет анализі біріншіден, іс-рекетті жеке трлерін оларды мотивін туызатын критерийлері бойынша ерекшелейді. Одан кейін саналы масаттара баынатын процестер - рекеттер ерекшеленеді. Аырында, бл наты масаттара жетуді шарттарына туелді операциялар. Бл адам іс-рекетіні бірлігі жне оны рылымын жасайды.
А.Н.Леонтьев іс-рекет жйесіні жеке рылымды белсенділігін жне оны ішкі байланыстарын ашу ажеттілігін ерекше крсетеді. Ебек іс-рекетіні жйелік анализі мселесіне психология толытай жаындады. Оны шешуді методикалы дістері жасалып жатыр, біра нтижелерін айту ертерек. Ебек рекетіні сипаты, техникалы прогресс дамуымен байланысты оларды згерістері жне осы динамиканы анытайтын (субъективті жне ортаа туелді) факторлар ана зерттелген.
Ебек рекетіні негізгі ш лшемін ажыратады: уаттылы, кеістіктік жне уаытты. Техника дамуыны ерте сатысында уаттылы факторы жетекші болды. Уаыт те келе технологиялар згерді.Кеістіктік жне уаытты факторларды рлі сті. Бл ірі уатты озалыстарды соы немесе ысымны нерлым наты кшін амтамасыз ететін нерлым кбірек са блінуге келді.
Ебек процесіні озалыс екпініне комплексті автоматизациясы мен механизацияны дамуы мен ебек рекетіні реттелуі алай згерсе (ойлау рекетіні рлі седі), дл солай озалысты негізгі лшеміні сипаты да (уаттылы, кеістіктік жне уаытты) згереді. ндірістік іс-рекетті кптеген баса трлеріндегі сияты дистанционды басару ралдары бар операцияларда озалыстар млшерлі болады. Бл озалыстардаы блшыет ысымы кш-жігерді тменгі сатысында дифференцияланады.
Ебек операцияларындаы макроозалыстарды салыстырмалы анализі, ол рекетінен (арапайым шегені ау мен крделілерді бірі – радиошам блшектеріні монтажы) механизацияланан жне автоматизацияланан ндіріске аысу, жасалатын макроозалыстарды млшеріні біртіндеп азаюымен абаттасады. олды басыны, оны саусатарыны микроозалыстары ебек іс-рекетіні нерлым крделі трлерінде ана крінеді. Бір ебек рекетіні шегінде нерлым крделі немесе наты озалыстара осылан микроозалыстарды клемі лаяды.
Ебекті даму процесіндегі уаттылы факторы кеістіктік жне уаыттыа нерлым кбірек баынады. Механизацияланан ндіріс жадайында кеістіктік-уаытты факторлар зіне толыымен уаттылы факторын баындырады. Бл ірі екпінді озалыстарды кейіннен блшектеніп, нерлым саталуына, ол саусатарыны микроозалыстарыны пайда болуына дейін кеп соады. Алайда са озалыстармен атар олды нерлым ірі блшыеттерімен орындалатын кптеген жмыс озалыстарын сатайды. Автоматтандырылан ндіріске кшу максималды натылы пен реакция тездігін (яни кеістіктік-уаытты факторларды рлін жоарылатады) ажет етеді. олды ірі блшыеттерімен мндай озалыс длдігін жзеге асыру ммкін емес. Сауса озалыстарыны е нзік озалыстары ана ажетті длдікті амтамасыз ете алады. Араашытытан басару ралдарын олдананда микроозалыс жиынтыыны пайда болуы дл осымен байланысты. Екпінділік факторы мндай озалыстарда тотамайды, жеілдемейді, керісінше, дамиды жне алыптасады. Жне мндай са озалыстар з жиынтытарында атты, кшті озалыстара араанда блшыет уаттылыын кбірек ажет етеді.
Н.А.Розе ксіптік іс-рекет ерекшеліктеріне байланысты рекетті уаттылы, кеістіктік жне моторлы компоненттерді атынасындаы айырмашылытарды да крсетті. Ол бірдей жастаы (18-21 жас) ыздар тобыны олыны уаттылыы мен дірілін салыстырды:рылыс аумаыны жмысшылары, теледидар жне радио машиналарды монтажшылары мен университет студенттерінде. Айырмашылытар ол басыны уаттылыында нерлым айын крінді. рылысшы ыздарда ол радиошам блшектерін монтаждаушыларды ол кшінен 1,8-2-ге (те нзік жне наты ндіріс) жне конвейер блоктарын монтаждаушыларды ол кшінен шамасы 1,5-ке жоары. Треморды (діріл) да ксіптік ерекшеліктері аныталды. рылысшыларда нерлым жоары тремор, лкен тербеліс амплитудасы жне жиілігі аныталды. Е тменгі тремор радио монтажшыларда орнатылды. Н.А.Розе бл мліметтер наты ндіріс саласындаы ксіби тадауды табии ерекшеліктерін крсетеді деп санайды. Монтажды ндіріс жадайында треморды жасты-жынысты ерекшеліктері де наты аныталды. Ерекше наты монтажды ндірісті барлы ауматары ережеге сйкес ыздармен амтамасыз етіледі. Кптеген зерттеулер ер адамдарды треморы лкен тербеліс амплитудасымен жне лкен жиілігімен сипатталатынын крсетеді. Бдан баса 400 монтажшы жмыс істейтін аумата тек 9 ана 30 жастан жоары, оларды зі нерлым ірі радиошам блшектеріні монтажымен айналысты. Ережеге сйкес жмысшыларда 28-29 жаса келгенде ебек німділігі тмендеп, ал одан кейін олар нормамен жмыс істей алмайды жне баса ауматара істеуге кшеді. «Сір, мнда біз кеістіктік атынастар ызметіні ерте артаюымен кездесеміз»- деп орытындылайды Н.А.Розе. Н.А.Розені монографиясында йелдер мен ер адамдарды ол уаттылыыны жасты згешеліктері туралы, ерік-жігер кшіні, жасты-жынысты ерекшеліктеріні жетістігі туралы, дене алпыны згермелі жадайындаы ол озалыс длдігіні жасты ерекшелігі жне т.б. туралы мліметтер де келтіріледі. Автор алынан фактілерді ксіби іс-рекет ерекшеліктерін байланыстырмайды, алайда Розені зерттеулеріні нтижелері ебек психологиясы шін, сіресе ксіби тадау мен ксіби оыту жйесіні психологиялы негізделуі шін сзсіз маызы бар. Крделі техникалы рылыммен жмыс жасайтын адамны рекеттер рылысында лкен рлді сенсомотрлы реакциялар ойнайды. Адам психомоторикасыны жалпы сипаты трысынан сенсомоторлы реакцияларды барлы трлерін жаттытыруды табылуы ызыушылы туызады. Сонымен оса сенсомоторлы реакция жылдамдыыны зіндік реттеу ммкіндіктерін крсететін мліметтер бар.