Жерді сырты абыы

Жерді ішкі рылысы барлы уаытта адамзатты ызытыран жне атам заманнан осы кнге дейін кп алымдар зерттеп келеді.

Осыан арамай жерді ішкі рылысы туралы натылы, аны мліметтер жеткіліксіз. Жерді рылысын білу жне йрену ылым мен практикада маызы зор.

Жер рылысы концентрикалы, ол ядро жне концентрикалы абы немесе геосферадан ралан болып оны тыыздыы жер бетінен орталыа арай артып барады.

Жерді сырты геосфера абышасы алыдыы 20 000 км болан ауа абышасынан тратын атмосфера. Атмосфера ш абышадан трады: тропосфера, стратосфера, жне ионосфера.

Т р о п о с ф е р а –жерге е жаын абат, оны алыдыы орташа 10-12км. Тропосферада газ массасыны 90% - мен су буы толыымен осы абатта. Жер бетінен ашытаан сайын температура тмендей бастайды. 10-12 км жоарыда температура -55⁰С. Бл абатта блттар пайда болып, ауаны жылы озалысы топтала бастайды.

С т р а т о с ф е р а –тропосферадан кейінгі абат, оны биіктігі 80-90 км –дейін созылады. Стратосфера биіктігіні 30-35 км-де озон бар жерде температура +55⁰С. Ал биіктікті 80-90 км-де температура айтадан тмендеп -60-90⁰С жетеді.

И о н о с ф е р а –бл ауаны е жоары блігі, болып 20 000 км биіктіктен кейін планетааралы бостыа жаласады. Зерттеулер соны крсетеді, ионосфераны 225 км биіктік абатында температураны ктерілуін анытаан.

Г и д р о с ф е р а –бл Жерді сулы абаты, абыы. Оан Арктика жне Антарктиданы мздары, барлы зендер, клдер, теіз жне мхиттар кіреді. Гидросфераны сулары жер асты суымен тыыз байланысты. Гидросфераны згешелігі жерді баса геосфералары сияты ттас емес. Бл барлы жер бетіні 70.8% райды. Гидросфераны орташа тередігі 3.75км, е лкен тередік 11км - жетеді. (Филиппин шырлыы).

Жерді сырты атты геосферасы литосфера немесе жер ыртысы деп аталады.

азіргі кнде жерді атты абыы ртрлі дістермен 15-20 км-ге дейін зерттелген. Материкті райтын литосфераны томпа тбеліктеріне жер ыртысыны штен бір блігі тура келеді. Материкті е биік нктесі бл Гималай тауындаы Эверест шыы. Оны биіктігі 8880м. Материкті орташа томпатыы су бетінен 0.7км биік.

Литосфераны ртрлі жыныстар мен минералдар райды. Литосфераны 16км тередікке дейінгі химиялы басым рамы тмендегі элементтерден трады (академик А.П.Виноградовты анытамасы бойынша) :

 

Оттегі – 46,8% Натрий – 2,6%

Кремний – 27,3% Калий – 2,6%

Алюминий – 8,7% Титан – 0,6%

Темір – 5,1% Сутегі – 0,15%

Кальций – 3,6% Фосфор – 0,08%

Магний – 2,7 % Кміртегі – 0,1%

Химиялы алан элементтері жер ыртысыны 0,5 % райды.

Сонымен литосфераны рамында, ртрлі тау жыныстарын райтын басым кпшілігі оттегі, кремний, алюминий, темір жне кальцийден трады.

Атмосфера, гидросфера жне литосфералар арасында тыыз байланыстар боландытан, жер ыртысыны сырты абыыны рылысы, рамы елеулі згерісте болады.

Литосфераны стігі шгінді абатында гранитті жне базальтты абышалар ерекшеленіп трады.

Г р а н и т т і а б ы ш а н ы -е лкен алыдыы азіргі заман тауларыны (жоталарды) астында болып (мысалы Памир, Альпы таулары), е аз алыдыы немесе жо есебінде мхиттарды, ойпаттарыны (Атлант, нді мхиттары) тбінде шырайды. Гранитті абатты тыыздыы 2,6-2,7 г/см³ болып, ол гранит жыныстарынан трады.

Б а з а л ь т т ы а б ы –бл тікелей гранитті абыты астында жайасан. Оны алыдыы материкті тегістікте 30 км-дейін жетеді. Базальтты абыты тыыздыы 2,8-2,9 г/см³ болып, оны рамыны негізі базальт жне басалардан ралып, кремний ышылы болса аз млшерді райды.

Литосфераны астында перидотитты абы жатады, оны рамында кремний ышылы те аз млшерде болады, керек болса базальт абатындаы кремний ышылы млшеріндей. Оны тыыздыы жоары жаында 3,2-3,4 г/см³, тменінде 4-4,5 г/см³.

П е р и д о т и т т ы а б ы 1200 км тередікке дейін таралып жер шарыны барлы жерін амтиды. Одан тменде 2900 км тередікке дейін аралы абы жатады. Аралы абыты тыыздыы 5,3-6,5 г/см³. Академик А.Е. Ферсман бл абатты рудалы геосфера деп атаан. Бл абатты лкен млшерде темір мен никель сияты таза металдар райды.

Жерді ішкі орталы блігі немесе ядро деп аталатын блігі 2900 км тередіктен басталып жерді орталыына (центріне) дейін барады немесе 6370 км тередікке дейін.

Сонымен, орталы ядроны радиусы шамамен 3500 км болып, оны тыыздыы 9-10 г/см³, е орталыта 11,0 г/см³.

азіргі болжаулар бойынша жерді ядросында температура 2000-2500⁰С аралыында згереді.

Ядроны лкен температурасы мен ысымыны арасында ондаы заттар ттыр – серпімділік жадайа, ал физикалы асиеттері бойынша сйытыа жаын.