азастан Республикасыны лтты валютасы

 

1992 жылды 27 тамызы кні лтты банк теге купюрасыны лгілерін бекітті. Ертесіне аза валютасын мірге келтірген суретшілер Тимур Слейменов, Медібай Алин, Аымсалы Дзелханов, айролла бжлеловтер Англияа аттанды. 1992 жылы теге дизайнындаы портреттер бекітілді. Теге лыбританияда басылып шыты. 1993 жылды 12 арашасы кні Елбасы Нрслтан Назарбаев «азастан Республикасында лтты валюта енгізу туралы» Жарлыа ол ойды.

1993 жылы 15 арашада азастанны лтты валютасы — теге айналыса енгізілді. Ескі ашаны азастанды тегеге айырбастау 1993 жылы 15 арашада саат 8.00-де басталып, 20 арашада саат 20.00-де аяталды. лтты Банк бастапыда 1 тегені сол кездегі мы рубльге баалаан болатын. Дегенмен, елімізді саяси, леуметтік мселелері жне мемлекетаралы атынастар ескеріліп 1 теге 500 сома бекітілді. Теге бірінші айналыма кірген кні 1 доллар 4,75 теге болып бекітілді.

1993 жылы араша айына дейін эмиссиялау ызметін тек ана КСРО-ны Мемлекеттік банкі, кейіннен Ресейді Орталы банкі атарып келді. Ол кезде азастан аумаында тлем ралы ретінде КСРО Мемлекеттік банкіні немесе Ресей Орталы банкісіні 1961— 1991 жылдары шыаран рублдегі банкноталары мен монеталары ызмет етті. Ендеше сол уаыттары бізді шаруашылы айналыма ажетті Ресейді рублін сатып алып отыранымызда жасырын емес. сіресе 1 рублдегі олма-ол ашаны 2 рубль олма-олсыз ашаа сатып алан. КСРО ыдырааннан кейін кейбір оны крамына енген республикалар здеріні лтты аша бірлігін айналыма енгізіп, яни «рубль аймаынан» шыып кеткен болса, ал бізді республикамыз сол аймата екі жыл бойы алды. Оны басты себебі, азастанда зіні банкнота шыаратын фабрикасы мен Монета сарайы болмады.

1992 жылы пия жолмен бізді алашы валюталарымыз 1, 3, 5, 10, 20, 50, 100 номиналдаы банкноталар трінде трт асырлы тжірибесі бар аылшынны пошта маркілері мен банкнота жасауды ксіп еткен «Харрисон жне оны лдары» компаниясымен зара жасалан келісімшарта байланысты шыарылды.

1992 жылы 26 шілде кні Ресей зіні тл валютасын енгізгеннен бастап, зге елдерді, соны ішінде «рубль аймаындаы» азастан, збекстан, Тжікстан сияты елдерді аржылы жйелерін бліп жібергендігін хабарлады. Сондай-а, Ресей Орталы банкі азастана аза нышандары бар рубльді шыарып беруді сынан.

Соан оса, оларды мынадай талаптары болды: біріншіден, егер рубльді пайдалану шін азастанны Ресейді рамына Ресей Федерациясыны субъектісі ретінде енуі; екіншіден, туелсіздікті алашы жылдарында жинаан небары 700 млн астам АШ долларындаы алтын-валюта резервін Ресейді орталы банкіне тапсыру. орыта айтанда, олар з рублін бізге пайдалану шін азастан туелсіздігімен тлеуді сынды.

Сол уакыттан бастап, азастанда КСРО-ны рубльдері ана айналыста алды жне зге рубльден блінген айматардан оларды келуіне шек ойылмады. Аыры, оан дейін нсызданан рубль рі арай нсызданып, инфляция арыны 2900 пайыздан асты.

Міне осындай келесіз оиаларды орын алуы азастаннын, тл валютасын шыаруа еріксіз жол сілтеді. Сйтіп, 1993 жылды 12 арашасында азастан Республикасы Президентіні Жарлыымен азастан Республикасы аумаында лтты валютаны енгізілуі туралы шешім абылданып, 15—18 арашада КСРО-ны 1961 — 1991 жылдарда шыарылан рубльдерін лтты валютамыз тегеге айырбастау шаралары жзеге асты.

Осы сттен бастап азастан Республикасы лтты Банкі эмиссиялы банк болып табылады. азастан Республикасы лтты банкті эмиссиялы ызметі оны, рылымды блімшелері: Алматы аласында орналасан азастан Республикасы Банкнот фабрикасыны банкноттары мен скемен аласында Монета сарайында дайындалан монеталар кмегімен іске асады.

Банкноттар мен монеталарды шыару, оларды айналысын йымдастыру, жалан аша жасаушылармен крес бірте-бірте аламды проблемалар болып отыр. Біратар мемлекеттер банкноталар мен монеталарды алдыы атарлы технологиялары бар компаниялара ішінара жне толы бере отырып, здері оларды жасаудан бас тартады.

азастан Республикасы лтты Банкіні Банкнот фабрикасы оралан баспа шін азіргі заманы баспа жабдытарымен жарактала отырып, тек лтты валюта банкноталарын ана шыарып кана оймай, мемлекеттік жне коммерциялык тапсырыстар бойынша оралан полиграфиялы німді де шыарады.

азастан теге сарайы Берлинде (Германия) беделді Монеталар сарайы крмесінде жоары бааланатын монеталарды шыарады жне оан деген мамандар мен коллекционерлер арасындаы ызыушылы кннен-кнге сіп отыр.

азастан теге сарайы IS0-9001:2000 халыаралы стандарт бойынша сапа менеджменті жйесін ендірді жне монета німдері мен мемлекеттік наградаларды шыаруа сертификаттар алды. Ксіпорындар шін шыарылан наградалар е здік лемдік стандарттара сйкес келетін зергерлік нерді тамаша лгілері болып табылады. Баса орталы банктерден монеталар дайындауа алынан тапсырыстан баса, ТС бірнеше халыаралы монеталар бадарламасына, оны ішінде Олимпиада ойындары мен футбол бойынша лем чемпионатына арналан бадарламаа катысуа шаыру алды. Соы жетістіктер ретінде биколорлы монеталарды, эмалі бар proof сапасындаы кміс монетаны, лтты валютаны енгізуге 15 жылдыа арналан салмаы 1 кг номиналы 50 000 теге кміс жне алтын бірегей монеталар шыаруды мегеруді атап етуге болады.

Монеталарды бет жаында (аверсінде) жоары блікте азастан Республикасыны Елтабасы бес рет бралып рнектелген сегіз брышты розеткамен оршалып бейнеленген жне мемлекеттіктілде «АЗАСТАН ЛТТЫ БАНКІ» деген жазу орналасан. Теменгі блігінде монетаныноминалын білдіретін «50000 ТЕГЕ»деген жазу орналасан.

Монетаны айналдыра монша тріздес тізбек жне шыыы жиек жргізілген. Алтыннан жасалан монетада номиналды сол жаында азастан теге сарайыны тауар белгісі жне монетаны массасын білдіретін «1 kg.» деген жазу, о жаында монета дайындалан металды жне оны сынамын білдіретін «Аи 999» деген жазу орналастырылан.

Монетаны сырт жаында (реверсінде) орталы белігінде лтты валюта нышандары суретінін аясында ш монетадан — «Шабандоз», «Регель ызалдаы» жне «арыш» монеталарынан коллаж бейнеленген. Коллажды сол жаында ны 10000 тегелік купюраны суреті орналастырылан. Монетаны жоары блігінде лтты валюта — теге нышаныны графикалы бейнесі орналастырылан. Айналдыра мемлекеттік тілде «ТЕГЕГЕ 15 ЖЫЛ» деген жазу, соылан жылын білдіретін «2008» деген сан жне шыыы жиек орналастырылан.

Монетаны бет жаындаы жне сырт жаындаы суреттер мен жазулар бедерлі. ыры (гурты) бедерленген.

Ескерткіш монеталар 999/1000 сынамды алтыннан жасалан, массасы — 1000 грамм, диаметрі — 100 mm., «proof» сапасымен жасалан.