Отандық дефектологтардың арнайы білім беруді дамытуға қосқан үлестері
Арнайы білім беру саласындағы білім мен тәжірибені жүйеге келтіріп, жетілдіру үшін арнайы оқыту мен тәрбиелеу жұмыстарын талдау және ғылыми зерттеу жұмыстарын жургізу негізгі шаралардың бірі.
Отандық арнайы білім беру жүйесінін даму тарихын талдау көрсеткендей, өткен ғасырдың 70 жылдарына дейін кемтар балаларды оқыту мен тәрбиелеу, оларды түзету мен бейімдеу мәселелеріне арналған ғылыми жұмыстар өткізілмеді, оның негізгі себептерінің бірі республикада дефектолог мамандар дайындау сол кезгс дейін ұйымдаспаған.
1962-1963 оқу жылынан бастап Қазақстан түлектеріне Киев, Мэскеу, Ленинградтағы педагогикалық институтарында дефектология факультетіне түсу үшін арнайы орындар бөлінген. Бірақ бұл шара отандық арнайы мекемелердегі мамандарды толығымен қамтамасыз етпеді, өйткені жоғарыда айтылғандай, сол жылдары арнайы мектептер белсенді ашылған.
Өз елімізде дефекголог мамандарды даярлауды ең алғаш Абай атындағы Қазак педагогикалық институтында бастаған. 1976-1977 жылы бөлім, кейін дефектология факультеті қазакстандық арнайы білім беру жүйесіне дефектолог мамандарды окыту тәжірибесінің іргетасын қалаған. КазПИ-дің дефектология факультетін ашуға белседі қатысып, дамуына 202 еңбекетерін аямаган озат дефектолог-ғалымдар: Намазбасва Ж.И., Сүлейменова Р.А., Өмірбекова Қ.Қ., Бектаева К.Ж, Буфетов Н.М. т.б.
Дефектология ғылымының дамуы Ж.И. Намазбаеваның кемтар баланың тұлғасын зерттеу жүмыстарынан басталған. 1971 жылдары ақыл-ойы кемтар балалардың өзін езі бағалау түлғалық ерекшеліктерін зерттеген, кейін бүл бағыттағы жүмыс жалғасып, 1986 жылы психология ғылымының докторлык диссертациясында дәлелденген.
80- шы жылдары психология саласында психикалык дамуы тежелген балаларды зерттеу жүмыстары көптеген нәтижелер көрсетті. Нақты М.ІІІ. Адилова кіші мектеп жасындағы ПДТ балалардын психомоторикалык ерекшеліктерін зерттеген, бұл еңбектің психомоториканы дамыту мен түзету теориясы мен тәжірибесіне практикалық маңызы зор.
Кемтар балалардың тұлғалық қасиеттерін зерттеу жұмыстары кейін де Ж.И. Намазбаеваның жетекшілігімен жалғасып, бірталай ғылыми еңбектер жүргізіліп, арнайы психологияны қызықты деректермен толықтырган Мысалы, Сарсенбаева Л.О. көмекші мектеп окушыларының түлғалык бағытын зерттеген, Макина Л.Х. акыл-ойы кемтар балалардың түлға аралык қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу жұмысын жүргізген т.б. (Шарапиева А.Д., Искакова М.С.)
Қазақстан дефектологтары кемтар балалар тілді оқу мэселесін зерттеп, бұл салада кұнды еңбектерімен танымал. Бектаева К.Ж., Өмірбекова Қ.Қ. көмекші мектеп оқушыларын тілге оқыту әдістемесін мазмүндама және шығармалар жазуға үйрету жүмыстарымен толықтырған. Ал математика әдістемесі үшін Р.А. Сүлейменованын ақап-ойы кемтар балапардың ссеп шығарудағы қиындыктарының ерекшеліктері зерттеуі мен И.Г. Терехованын көмекші мектепте ондық бөлшектсрге оқыту туралы ғылыми жұмыстары өзектілігін ақтаған.
Арнайы мектептің негізгі міндеті түлектерін элеуметтік беймдеу жұмысын әзрілеу үшін А.Қ. Рсалдинованың ақыл ойы кемтар балаларды стандарты нүсқау бойынша жұмыс жасауға үйрету аса маңызды, қажетті ецбек.
Арнайы білім беру жүйесінің дамуы туралы ғылыми еңбектер Г.М. Коржова мен А.Қ. Сатованың диссертацияларында көрініс алады. Нақты Г.М. Коржова кемтар балаларды еңбекке баулу жүйесінің даму тарихын % анықтаған, ал А.Қ. Сатова дефектолог кадрларын даярлау жүйесінің қалыптасу мен жетілдіру мэселерің зерттеген. Арнайы білім беру жүйесінің даму тарихы үшін бүл жұмыстар аса маңызды.
90-шы жылдары тәуелсіздікке көшу, саяси, элеуметтік эзгерістердің осерін білім беру сапасыда сезінді. Жағымды жетістіктің бірі Қазақстан гарихына көңіл болу болғандыктан, арнайы мектептерде Қазақстан тарихын окыту әдістемесін әзірлеу, өзектілігін білдірді. Сол себепті, Г.А. Лужанованың ғылыми жүмысы Қазакстан тарихын оқыту ерекшеліктері мен әдістеріне арналған.
Ең алғаш қазақ кемтар балалардың ерекшеліктерін ғылыми зерттеулері тәуелсіздіктен кейін жүре бастады. А.Н. Аутаева естуінде ауытқуы бар балалардың дыбыс айтуын қалыптастыру ерекшеліктерін зерттеген. Бұл отандық естуінде ауыткуы бар балаларды окыту мен тәрбиелеу саласындағы алғаш ғылыми жұмыс.
1992 жылы Республикалық "Ақыл -ой және дене дамуында кемістігі бар балалармен жасөспірімдерді элеуметтік бейімдеу еңбекпен оңалту" ғылыми -тәжірибелік орталықтың ашылуы ғылыми зерттеулерді белсенді өткізуді талап етгі. Арнайы білім беру саласындағы жаңа өзгерістер, шетел тәжірибесімен танысу өзекті мэселелерді шешуге мүмкіндік тудырды.
Арнайы білім беруде жаңа технологиялардың еңгізудің көрінісі, А.Т. Баймұратованың мүмкіндіктері шектеулі балаларға түзету жұмысында лекотека технологиясын әзірлеу жұмысы. Бұл ғылыми еңбектің нәтижесінде ӘБЕО орталығында лекотека бөлімі ашылып, кемтар балаларға түзету көмегін кеңейтуге мүмкіндік берді.
XXI ғысырдың басында елімізде кемтар балалардың саңы өсіп, мамандарды сол себептен туындаған мәселерге көңіл аударуға мәжбүр етті. Мүмкіндіктері шектеулі балалардың барлығына арнайы білім беру, түзету-педагогикалық қолдау өзекті проблемалардың бірі. Бұл күрделі жағдайдын жолын табу бағытында, Р.А. Сүлейменова ғылыми жүмысын арнайы білім берудгі әлі зерттелмеген мәселеге арнаған. Бүл еңбектің нэтижесінде 2001 жылы кемтар балаларға ерте жастан түзету-педагогикалық көмек көрсету жүйесімен оның моделі эзірленген. Аталмыш жүмысында ерте жастағы балалардың психофизиологиялық ауыткушылықтарын скринингтен өткізу технологиясы мен әдіснамалық негіздері дэлелденген. Р.А. Сүлейменованың жетекшілігмен қазіргі арнайы білім берудегі ғылыми зерттеулер белсенді атқарылып жатыр.
2002 жылы А.Қ. Ерсарина дамуында ауықушылықтары бар балапарды ерте жастан анықтау, кеңес берудің психологиялық ерекшеліктерін зерттеумен айналасып, қажетті әдістемелік нүсқау, кұралдарды мамандарға ұсынған. Сонымен бірге, кемтар балаларға ерте жастан көмек көрсету саласындағы А.Қ. Жалмухамедованың мүмкіндіктері шектеулі балаларды ерте жастан білім беруге қосудың ұйымдастырушы-әдістемелік негіздерін анықтаған, зерттеген еңбегін айту қажет.
Соңғы жылдары мүмкіндіктері шектеулі балалардың құқықтары жиі талқыланып, оларды корғау механизмдері қарастырылып жатыр.
Қазіргі уақытта кемтар балалар толығымен арнайы оқытумен қамтылмағаны анық. Ауыр мәселенің бірі мектеп жасына дейінгі дамуында ауыр ауыткушылықтары бар балаларды арнайы оқыту мен тәрбиелеу. Бұл балалар түзету педагогикалық қолдаусыз көбінесе денсаулық сақтау және әлеуметтік қорғау министріктерінің қармағындағы мекемелерде тәрбиеленеді. Бұл жағдайды шешу мақсатында Б.С. Халыкова ізденіп, оңалту орталығында мүмкіндіктері шектеулі балаларға кешенді түзету көмек көрсету негіздерін зерттеген. Бұл жұмыстын практикалық маңызы зор, өйткені арнайы білім беру жүйесінде жаңа үлгідегі арнайы білім беру ұйымы әзірленген.
Қоғамдағы қазіргі өзгерістер арнайы мектеп түлектерінің элеуметгік-педагогикапык бейімделуіне деген жоғары талаптарды білдіреді. Сол себепті Қ,А, Қаткеновтің осы мәселені шешуге арналған ғылыми жұмыстың да практикалық маңызы мол, қажетті.
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті "Арнайы педагогика" кафедрасының оқытушылары, магистрантармен ізденушілері арнайы білім берудің өзекті мәселерімен айналысып жатыр. Ғ. А. Абаеваның казақ фольклоры негізінде нашар көретін балалардың байланысты сейпеуін калыптастыруды зерттеу жұмысы арнайы білім беру ұйымдарының оқу-тәрбие процесінде әдістеме ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Қазақ ұлттық ойындарын мектеп жасына дейінгі баталармен жүргізілетін логопедиялық жұмыста колдаудың педагогикалық шарттарын өз еңбегінде зерттеген Г.С. Оразаева. Бұл жұмыс қазақ халык ойындарын логопедиялык түзету жұмысында пайдалану жолдарын ашып көрсетті.
Қазіргі уақытта отандық арнайы білім беруде мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқыту, тәрбиелеу, түзету, дамыту мен бейімдеу қогамга қосу проблемаларын жаң-жақты зерттеу жүмыстары белсенді барлык арнайы білім беру ұйымдарында, Абай атандағы ҚазҰПу-ті "Арнайы педагогика" кафедрасында, ТП ҰҒТО -да, атқарылып жатыр.
Бақылау сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Отандық арнайы білім беру жүйесің қалыптастырудың алғы шарттары қандай?
2. Арнайы оқыту мен тәрбиелеу жүйесінің дамуы алғашында қандай қиындыктарға ұшырады?
3. Ұлы отан соғыс кезінде арнайы мектептердің жұмысына сипаттама беріңіз.
4. Қандай негізгі өзгерстерді 50-70 жылдар аралығында арнайы білім беру жүйесінде байқауға болады ?
5. 80-90 жылдардағы арнайы білім беру жүйесіндегі ерекшеліктерді атаңыз.
6. Кемтар балалар тұлғасын зерттеген ғалымдарды атаныз.
7. Кемтар балалардың сөйлеу тілін зерттеу жұмыстарымен айналысқан ғалымдар, еңбектерін айтып беріңіз.
8. Соңғы жылдарда ғылыми жұмыстар қандай бағытта, жаубыңызды дәлелдеңіз.
Әдебиеттер:
1. Луцкина Р.К. Обучение и воспитание аномальных детей в Казахстане. -Алма-Ата. - 1987.
2. Коржова Г.М. , Байтурсынова А.А. История специального образования в РК. Алматы.-2003.
3. Байтурсынова А.А. К вопросу о развитии научных исследований в специальном образовании РК. // вестник КазНПУ имени Абая. Серия "Специальная педагогика". 2004. - 2 (5).
Дәріс № 44-45