Элея мектебі. Парменид пен Зенон
Парменид (ҮІ-У б.ғ.д.) Элеяда дүниеге келеді. Өсе келе, ол өзінің филоеофия мектебін құрады.
Парменидтің философия ғылымындағы жасаған жаңалығын асыра бағалау өте қиын, өйткені ол грек ой-өрісінің шеңберінде алғашқы рет Болмыс мәселесін қойып, оны өзінше шешеді. Сонымен философия ғылымының негізгі тарауларының бірі онтологиядүниеге келеді (оntos — грек сөзі, болмыс, lоgоs — білім).
Парменидтің ойынша, Дүние жөніндегі ақиқатқа бір ғана жол бар, ол: «бар нәрсе бар, ал жоқ нәрсе жоқ, өмір сүрмейді. Олай болса, бізге жалғыз ғана жол қалады - ол Болмыс».
Жоғарыдағы көрсетілген ой-пікірден келесі тұжырымдар шығады:
1. Бар нәрсе бар, болып жатыр;
2. Жоқ нәрсе жоқ, өмір сүрмейді;
3. Олай болса, пайда болу (дүниеде болмағанның пайда бо-
луы) және құру (бар нәрсенің жоқ болып кетуі) деген жоқ, өмір
сүрмейді;
4. Кеңістік (қуыс) және уақыт (қазіргінің өткен шаққа ауысуы)
жоқ, өмір сүрмейді;
5. Бар нәрсенің бәрі - толы;
6. Барлықтың құрамдас бөліктері жоқ (олай болса, кеңістікті
мойындауға тура келер еді), ол - біртұтас;
7. Барлық біреу болғаннан кейін, ол кемеліне келген;
8. Қозғалыс жоқ, өйткені кеңістік жоқ.
Болмыс туған жоқ және жоғалмайды да. Өйткені болмыс бейболмыстан пайда бола алмайды, оның себебі, бейболмыс жок. Болмыстан еш нәрсе пайда болмайды, өйткені ол өмір сүріп жатыр.
Болмыстың уақыты – мәңгілік қазір, өйткені өткен шақ - ол жоқ, ал болашақты алатын болсақ - ол да әлі жоқ. Болмыс тұрақты және қозғалыссыз, өйткені қозғалысты мойындау бейболмысты мойындауға тең, ал ол - жоқ. «Мұндай тұжырымдарға мен ақыл-ой арқылы келдім», - дейді Парменид.
Екінші жалған жол - ол сезімдік таным жолы. Ол жол бізге өлім мен өмірдің бар екенін, Дүниедегі заттар мен құбылыстардың бәрінің өзгеріп отыратынын, бір нәрсенің Дүниеге келіп, екіншінің Дүниеден кетіп жатқанын көрсетеді.
Бірақ осы күнделікті өмірден алған тәжірибеге қарамастан, Парменид Дүниедегі сандық және сапалық өзгерістерді ешқандай мойындамай-ақ қойды. Оның мұндай көзқарасының қателігін көрсеткісі келетіндер ой-шенберінде оны жасай алмады, өйткені оның негізгі себебі - ой арқылы қозғалысты қамтудың, бейнелеудің орасан зор қиындығы. Керісінше, қайсыбір өзгеріс пен қозғалысты ой арқылы теріске шығару - анағұрлым жеңілірек. Міне, осы жолға түсіп, Парменидтің тұжырымдарын қолдаған ойшыл Зенон болды.
ЗенонЭлея топырағында б.ғ.д. VI ғ. аяғында дүниеге келеді. Аңыздар бойынша ол өз заманының саяси өміріне атсалысқан ойшыл болса керек. Тиран Неарх оны тұтқынға алып, оның билігіне қарсы шыққан адамдарды айт деп қинаған кезде, Зенон өз тілін тістеп кесіп, тиранның бетіне түкіріпті-міс деген аңыз тарихта қалған.
Екінші аңыз, керісінше, тиранның ең жақын достарын соның жаулары ретінде көрсетіп, Зенон оларды бір-біріне айдап салу арқылы елді сол тиранның билігінен құтқарғанын айтады.
Ал енді Зенонның философиялық көзқарастарына келетін болсақ, ол Дүниенің болмысын мойындаған, бірақ кеңістікті жоқ деп есептеген. Дүниедегі болмыстың табиғаты жылы мен суық, дымқыл мен құрғақтың қосындыларынан тұрады. Адамның өзі жерден, ал оның жан дүниесі жоғарғы көрсетілген 4 элементтің тең қосындыларынан тұрады деп есептеген.
Зенонның еңбектерінің негізгі жақтары - Парменидтің көзқарасын жақтау жолындағы кептік пен қозғалыстың жоқтығы жөніндегі дәлелдемелері.
Белгілі бір пәрсе қозғалыста болып, шыққан жерінен басқа нүктеге жетуі керек. Бірақ ол мүмкін емес, олай болса дұрыс емес. «Неге?» «Өйткені зат алдағы нүктеге жету үішін анықтықтың жартысын өту керек, ол үшін — жартының жартысын т.с.с. шексіздікке кете береді. Олай болса, зат қозғалмайды, бір орнында қала береді» дейді Зенон.
Екінші дихотомия (грек сөзі, қақ бөлу деген мағына береді) — «Ахилл». Жүйрік Ахилл ете баяу қозғалатын тасбақаға жете алмайды. Оның дәлелдемесін жоғарыда көрсеткенбіз.
Үшіншісі - «Оқ». Садақтан атылған оқ тұрақты, қозғалмайды. Өйткені әрбір уақыттың сәттісінде атылған оқ белгілі кеңістікте тұрақты орын алады. Келесі сәтте келесі кеңістікте тұрақтайды. Ал тұрақтаулардың қосындысы тұрақтылықты береді. Олай болса, атылған оқ козғалмайды.
Зенонның көптікті теріске шығаруға арналған дәлелдемелері де қызықты. Көпшілік көп бірліктерден тұрады, бірақ ол мүмкін емес. «Егер Дүние көп болса, онда қажетті түрде, олардың саны өздеріне тең. Бірақ олар шексіздікке кетеді, өйткені екі дүниенің ортасына тағы бір дүниені, олардың екі ортасында тағы да екі дүниені орналастыруға болады, яғни бұл да шексіздікке кетеді. Олай болса, тек біреу ғана бар, ал көптік жоқ».
Зенон өзінің дәлелдемелерімен Логостың мәртебесін жоғары көтеріп, қозғалыс пен көптікті әрі қарай оймен зерттеудің, бейнелеудің қажеттігін басқа ойшылдарға көрсетті.
Элей философиясы өкілдерінің бардың біреу екені ғана және оның қозғалмайтындығы, туралы тұжырымдары басқа ойшылдарды қанағаттандырмады.
Дүниедегі қозғалыстың бар екені барлық адамдарға аян. Олай болса, ол мүмкін. Ал қозғалыс болса, онда Парменидтің бірлігіне негізгі соққы тиеді. Бұл пайда болған жаңа ой-ерісті дамытқан Эмпедокл болды.
Эмпедокл(490-430 б.ғ.д.) жан-жақты дамыған ірі тұлға болған: ол философиямен қатар өлең жазған, саясатқа араласқан, адамдарды емдеген. Эмпедоклдың айтуынша, Дүниенің негізінде 4 стихия - от, су, жер мен ауа жатыр. Оларды бір-бірімен біріктіретін Сүйіспеншілік,ал ажырататын - Жаугершілік.
Бірақ Эмпедокл Парменидтің бейболмыс жоқ деген қағидасын ұстайды. Олай болса, калай Дүниеде қозғалыс болады деген заңды сұрақ туады. Қозғалыс заттардың қүрамындағы 4 стихияның бір-біреуінің араласқандағы көлемге байланысты болады екен.
Сонымен 4 стихия Дүниенің алғашқы негіздерін құрайды. Олар мәңгілік және түрақты, бірақ бір-бірімен қосылып, мәңгілік қозғалыста.
Ал Сүйіспеншілік пен Жаугершілікке келер болсақ, Эмпедоклдың ойынша, олар рухани күштер емес, олардың табиғи қасиеттері бар. Сүйіспеншіліктің ұзындығы мен ені бүкіл Дүниеге бірдей тарап кеткен, оның касиеті ылғалдығында. Ал Жаугершілікке келетін болсақ, ол отқа жақын.
Кейбір уақытта Дүниеде Сүйіспеншілік билеген кезде 4 стихия толығынан бір-бірімен араласып, шар сияқты болып көрінеді (Сфайрос - шар). Ол кезде Жаугершілік шардың шетінде.
Ал Жаугершілік шардың ішіне кіре бастағаннан-ақ, әрбір стихия өзінше жиналып, бір-бірінен бөліне бастайды.
Келесі сатыда бірінші процесс тағы да басталады...
Дүниеде 4 стихиядан басқа тіршілік - өсімдіктер, жануарлар, адамдар бар. Олар 4 стихия арқылы қалай пайда болады? Әрине, бұл сұраққа Эмпедокл тұрпайы жауап қайтарады. Оның айтуынша, ең алдымен 4 стихияның әртүрлі бір-бірімен қосындысынан бөлек-бөлек жануарлардың денелерінің бөлшектері пайда болды. Жер бетінде бір жерде қол, екінші жерде аяқ, үшінші жерде көз т.с.с. жатады.
Екінші сатысында олар бір-бірімен ретсіз қосылып, басы адамға, денесі бұқаға ұқсаған т.с.с. құбыжықтардың пайда болуына әкеледі. Бірақ олардың өмір сүруі мүмкін емес, сондықтан олар өмірден кетеді.
Үшінші сатысында пайда болған жануарлардың екі жыныстық қасиеттері бар, сондықтан олар өсіп-өне алмайды. Ең соңғы төртіншісі сатысында ғана бір жыныстық жануарлар дүниеге келіп, тіршілік әлемі өмір сүре бастайды.
Эмпедоклдың берген жауабы тұрпайы болғанымен, оның астарында тіршіліктің «мақсатқа лайықтылық» табиғаты бар екені жатыр. Ал бұл мәселе діннің Құдайды мойындаудағы негізгі дәлелдемелерінің бірі болып, мыңдаған жылдар бойы ғылымда әртүрлі дау-дамай тудырды. Тек XX ғ. ғана бұл «мақсатқа лайықтылық» барлық тіршіліктің миллиондаған жылдардың ішін-дегі күн мен түннің, жылдың маусымдарының т.с.с. ауысуына бейімделуінің арқасында табиғаттағы үрдістерді «алдын ала бейнелеудің» негізінде келгені дәлелденді.
Эмпедокл көптік пен қозғалыс Дүниеде бар екенін көрсеткенімен, бірақ қалайша бір нәрсе дүниеге келіп, екіншісі дүниеден кетіп жатыр деген сұраққа қанағаттанарлық жауап берген жоқ.
Сондықтан Анаксагорбұл сұраққа жауап іздейді.
Анаксагор (500-428 б.ғ.д-) бай және кең танымал ақсүйектер отбасында дүниеге келеді. Бірақ ол өсе келе, байлықтан бас тартып, өзінің өмірін толығынан ғылым мен өнерге арнайды. Ол кісінің ойынша, Күн - ол Құдай емес, орасан зор жанып жатқан от, Ай жер сияқты және онда тіршілік бар, күннің күркіреуі, найзағайдың жарқылдауы - бұлттардың бір-бірімен соқтығысуында т.с.с.
Афина қаласында Анаксагор ең бірінші болып, философиядан сабақ бере бастады. Бірақ ол қудаланып (гректердің Құдайларын мойындамағаны үшін), Афинадан қашуға мәжбүр болады. Өзінің философиялық еңбектерінде Анаксагор қалайша шаш еместен шаш, ет еместен ет пайда болады деген нақты сұрақтар қояды. Эмпедоклдың стихияларының ішінде ет, сүйек, шаш, қан сияқты элементтер жоқ еді ғой.
Анаксагор бүл сұраққа: «Әр нәрсе өзіне өте ұқсас бөлшектерден -- «тұқымдардан», гомеомерияларданпайда болады». -деген жауап қайтарады. Ол түқымдар стихиялардың ішінде қалқып жүріп, бір-бірімен қосылып заттарды тудырады. Ал барлық заттардың пайда болуына түрткі болған, оларды ретке келтіріп отыратын ол НУС (nоus - грек сөзі, ақыл-ой) - дүниежүзілік ақыл-ой.
Қорыта келе, Анаксагор Афинадағы ғылымның, философияның дамуына өзінің зор әсерін тигізді.