Депутаттың міндеттері
Депутат парламенттің сессияларына қатысуға, палаталардың пленарлық отырыстарына,тұрақты комитеттердің жұмысына қатысуға міндетті. Көптеген елдерде барлык парламентарийлер парламенттің кем дегенде бір тұрақты комитетінің мүшесі болуға міндетті, кейбір кездері депутаттар бірнеше комитеттердің (комиссиялардың) мүшелері болып табылады. Егер депутат парламенттің жумысына себепсіз негіздер бойынша қатыспаса (Нигерияда – жылынапленарлық отырыстардың алтыдан бір бөлігіне катыспағаны үшін; Намибияда - катарынан 10 отырысқа қатыспағаны үшін, Австралияда — _ Парламенттің жүмысына катарынан екі ай қатыспағаны үшін), белгілі бір қүқық бұзушылықтар жасаса жэне этикалык нормаларды бұзса, ол депутаттық мандатынан айырылуы мүмкін. Мүңдай шешімдерді парламенттің палатасы
әдетте білікті көпшілік дауысымен кабылдайды (Аргентинада, АҚШ-та, Жапонияда - үштен екі; Таиландта — төрттен үш; Финляндияда - алтыдан бес). Көитеген елдерде парламентмандаттан айырган жағдайда конституциялық немесе өзге де соттарга шагымдануға болады.Депутаттар мен сенаторларға мемлекеттік қызметіен айналысуға тыйым салынады, дегенмен кейбір кездері министр лауазымын иеленуге рұқсат етіледі, себебі министр лауазымы әкімшілік емес, саяси лауазым ретінде карастырылады. Министр лауазымына ие депутаттар парламентте дауыс беру құқығын сақтап қалады. Парламентарийлерге мемлекеттік меншік пен байланысы бар мәмілелерге қатысуға (соның ішінде, жалға беруге);пайда табу мақсатындағы, шетелдік инвестициялары бар жеке фирмалардың, мемлекеттік кәсіпорындардың,ал кейбір кездері толыгымен мемлекеттік кәсіпорындардың басшылығында болуға(Украина, Түркия, Венгрияда мемлекеттік капитал 10%-дан артық болса); педагогикалық, гылыми, шыгармашылык қызметтен озге кызмет түрлері үшін сыйакы алуга тыйым салынады. Біркатар елдерде кәсіби, сауда жэне онеркәсіптік жүмыска, сонымен катар депутатты аткарушы билік органдарына тәуелді етуі мүмкін кез келген жүмыска тыйым салынады. Егер мүндай шектеулер болмаса, депутат озінің жеке мүддесі болуы мүмкін мэселелерді отырыста хабарлауы тиіс деген жазылмаган ереже бар. Бұл нормалар мен жазылмаган ережелер жиі бүзылып отырады,оган депутаттардың сыбайлас жемкорлыгымен байланысты сотироцестері дәлел болып табылады (Италияда 1993 жылы тексеру жүргізу кезінде депутаттардың10%-ы кудаланды). Кейбір елдерде(Ұлыбритания, АҚШ) парламентарийлерге баска жүмыспен айналысуга рүксат етіледі. Парламентарий жыл сайын, соныменкатар сайланган соц жэне окілеттіктері мерзімі аякталган соңтабыс жоніндегі декларацияны үсынуы тиіс (кейбір кездері теңжыл сайын). Бул ережелер мемлекеттердің басым бөлігінде катан сакталады. Көптеген парламенттерде депутаттардың этикасы женіндегі арнайы комиссиялар әрекет етеді, Польшада депутаттық этика кодексі кабылданган, дамушы елдерде кошбасшы кодексіжэне т.б. кабылданған. Бірак, депутаттардың жүріс-турыстары әркашанда аталган құжаттарға сэйкес бола бермейді.Тоталитарлык социализм елдерінде конституциялар жоғары өкілдік орган мүшелерінің озге де кейбір міндеттерін атайды: бүкіл күш-кайратын халыкка кызмет ету үшіи жүмсау, халыкпен байланысты сактау жэне т.б. Егер депутат оз міндеттерін немесе парламенттің жумыс тэртібін бузса, оған тэртіптік жазалау шаралары колданылуы
мүмкін: тәртіпке шакыру, сонын ішінде хаттамаға енгізе отырып; сотіс жариялау (Францияда бул депутаттык сыйакының екінші, яғни негізгі емес бөлігінен айыруға әкеп соғуы мүмкін); депутаттык сыйақыны шегеру немесе айыппул салу (Германия Польша, 2009 жылдан бастап Украина89); парламенттегі жумыстан уакытша аластату (Германияда - 30 күнге дейін); мандаттан айыру (жүйелі және өрескел құқықбұзушылықтар жағдайында).
VI. Парламенттің және оның палаталарының ішкі
Рылымы
4.1Парламенттін ішкі органдары.
Парламенттің ұйымдастырылуы жэне оның қызметінің негіздері конституциямен реттеледі, ал нақты қызметі палаталардың (бір палаталы парламенттің) ішкі ережелерімен аныкталады. Бул ережелер регламенттер нысанында (әр палата өзі үшін регламент шығарады) немесе зандар нысанында (Ұлыбританияда – 1978 жылгы Қауымдар палатасын үйымдастыру туралы заң, АҚШ-та - 1970 жылгы кайта құру туралы заң, Швецияда - 1974 жылғы Риксдағы туралы заң және т.б.) кабылданады. Парламенттің палаталарында түрлі ішкі органдар болады. Палаталардын жэне бір палаталы парламенттің отырыстарына Украинада депутаттың парламент отырысына себепсіз қатыспағаны үшін белгіленетін айыппұл шамамен 100 АҚШ долларын кұрайды. төрага (ағылшын-саксон елдерінде спикер) немесе алкалы орган (Испанияда бюро, Чехияда ұйымдастырушылык комитет, Қытайда сессия торалкасы) жетекшілік жасайды. Бір палаталы парламенттің, палата төрағасының, спикердің бір немесе бірнеше орынбасарлары болады; сессияның төралқасы немесе бюро төралқалық етуші түлғаны сайлайды - кейбір кездері ол бүкіл сессия кезінде отырыстарга жетекшілік жасайды, ал кейбір кездері торалканың мүшелері торағалык етуші түлғаның орнын кезекпен иеленеді. Парламенттің екі палаталы кұрылымы кезінде парламенттің торагасы болмайды, тек палаталардың төрағалары болады.
4.2 Парламенттін жанындағы органдар.
Парламент түрлі органдарды құра алады, бұл органдар парламенттің құрылымына кірмейді, оның ішкі органдары болып табылмайды, алайда парламентке оның өкілеттіктерін жүзеге асыруга жәрдемдеседі немесе оның тапсырмасы бойынша әрекет етеді. Мұндай органдардың катарына бюджеттік тәртіпке, каржылык және шаруашылык қызметке бакылауды жузеге асыратын органдар (есеп палаталары, бакылау палаталары, бас бакылаушы және т.б.), парламенттік комиссарлар (омбудсман) - адам құқықтары жөніндегі уәкілдер (парламент комиссарлары), аз улттардың кукыктары жоніндегі, қоршаган ортаны қорғау Жоніндегі, карулы күштер істері жоніндегі окілдер, азаматтык (ягни, жария) кызмет комиссиялары жэне т.б. жатады.
4.3 Парламенттін аппараты.
Парламенттің аппараты органдар мен тұлғалардың үш түрінен тұрады: 1) парламенттің, оның палаталарынын жэне комиссиялардың комекші кызметтері (кітапхана, хатшылык, шаруашылык болім, баспа, компьютерлік кызмет корсету тобы жэне т.б.); 2) эдетте гылыми-зерттеу қызметінде жумыс істейтін парламент кеңесшілері; 3) парламентарийлердің жеке комекшілері, референттер, хатшылар. Парламенттің комекші аппараты жогары дәрежелі кэсіби жэне мейлінше саясаттан тыс болуы тиіс деп саналады. Сондыктан біркатар елдерде парламенттік азшылык комекші аппараттың кызмет керлерінін бір болігін тагайындауга қуқылы.
4.4 Парламенттердің жанындагы лоббисттер.
Көптеген елдерде парламенттің жанында белгілі бір зандарды «алга жыл жытатын» лоббисттер (агыл. Lobby - кіре беріс, дэліз) жумыс жасайды. Олар ашық түрде әрекет етеді және олардын өз ұйымдары болады. Лоббизмнің екі жүйесі калыптаскан: американдык жэне еуропалык континенттік. Американдық лоббизм АҚШ Конституциясының бірінші түзетуіне - азаматтардын парламентке петициялармен жолдану қукыгына негізделген. АҚШ-та парламенттік лоббизм туралы заң эрекет етеді. Лоббисттер жэне олардың кенселері парламенттің жанында тіркелген, олардың кірістеріне жэне заңдарды ұсынуга катысты міндеттеріне есеп жүргізіледі, олар кімнің мүддесі үшін жүмыс істейтінін жариялауға міндетті. Ұлыбританиядағы «парламенттік агенттерге» де осыған үқсас ережелер таралады. Еуропалык континенттік жүйе парламентгің жанында түрлі байланыс бюроларын, экономикалык жэне әлеуметтік кеңестерді қүруды коздейді, олар коп жағдайда корноративтік өкілдіктің негізінде кұрылады. Бүл жүйе кезінде лоббисгтерді накты есепке алу жүргізілмейді, алайда зандарды кабылдау кезінде парламентарийлер осы заңмен байланысты өздерінің кандай да бір тыс мүддесі бар ма екенін жариялауға міндетті. Іс жүзінде лоббизмнің американдык жүйесі парламенгке сіңіп кеткен, ал еуропалык лоббизм оған қараганда формальды сипатқа ие.