Тардыылаах аат тылы туттуу
Тардыылаах аат саха тылын улаханнык сайдыбыт формалаах, биир уустук категорията буолар.
Тардыы – барамай ханнык эмэ сирэйгэ эбэтэр атын барамайга сы´ыанын к³рд³р³р тµµр тылын ураты этигэн халыыба.
Билигин тардыы ситими атын ситиминэн солбуйан туттар µгэс олохсуйда. Холобур: хомус тардыы диир онн. хомуска тардыы/оонньоо´ун диэн этэри ордороллор.
24 №. Тардыы ситим оннугар атын ситими о²орбут тµбэлтэни к³нн³р.
2. Са²а дьыл иннинэ эккэ, сымыыкка сыана икки бµк µрдµµр. 2. Быйыл Дьокуускай куоракка сµрэххэ барыта 16 эппэрээсийэ о²о´улунна. 3. Хоско µµнэр сибэккилэр кэрэ к³стµµлээх буолаллар. 4. Москваттан сонуннары исти². 5. Киһиэхэ дьол мээнэ тосхойбот. 6. Кириип ыарыытыгар туттуллар эмтэргэ атыы сыанатын эбиини хонтуруолга ыллылар. 7. Сахалыы урууга уокка алгыс этии булгуччулаах кэрчик буолар. 8. Би´иги оскуолабыт сахалыы остуол оонньуутугар кµрэхтэ´ии ыытта.
25 №. Нууччалыы этии туруору тылбаа´ын к³нн³р³н аа±ы².
Бол±ойу²! Саха тылыгар бас билии суолтатын тардыы сы´ыарыыта биэрэр, оттон нуучча тылыгар «притяжательное местоимение» (свой, ваш, его, её, их) туттуллар. Ону баты´ан тардыы ситимигэр эбии бэйэ, э´иги, кини о.д.а. солбуйар ааты туттар µгэс тар±анар. Онон саха тыла сыы´ырар.
1. Мин а±а амарах тапталын, кини к³мµскµµр, харыстыыр дьикти кµµ´µн (его силу) билбит дьоллоохпун. 2. Суруйааччы бэйэтин биир дойдулаахтарыгар сити´иилэри ба±арда. 3. Э´иэхэ уонна э´иги дьиэ кэргэ²²итигэр дьолу-соргуну ба±арабын. 4. Оскуола µ³рэнээччилэрин уонна кинилэр т³р³ппµттэрин билии кµнµнэн э±эрдэлиибит. 5. «Киин планета» Э´игини бэйэтин кэрэ эйгэтигэр ы²ырар. 6. Э´иги эбээлэргит, э´ээлэргит о±о эрдэхтэринэ бу оонньууну киэ²ник билэллэрэ. 7. Хаты² баа´ын кини сылластан турар туо´унан мин саба баттаан кэбистим.
26 №. Этиини тардыы ситимин туттан тылбаастаа².
Бол±ойу²! Свой, его местоимениета суох нууччалыы этии тылбаа´ыгар сахалыы наада буолар тардыы сы´ыарыытын к³тµтэллэр. Онон сахалыы этии суолтата уларыйар.
1. Сколько Вам лет? – Двадцать. 2. Оставайтесь вместе с нами на канале НВК «Саха». 3. Мы сами придумываем всякие проблемы. 4. Наденьте шапку, на улице холодно. 5. Мама дома? 6. Позвольте пригласить Вас на танец. 7. Уважаемые коллеги, разрешите начать конференцию. 8. С наилучшими пожеланиями Ваша дочь Катерина. 9. Опытные специалисты помогут Вам и Вашей семье лучше обустроиться в новой квартире. 10. Возьмите сдачу. 11. Можно к Вам зайти? 12. Дорогие студенты, поздравляем Вас с Днем Святого Валентина.
27 №. Аа±ы². Тардыы ситим хас чилиэннээ±ин бы´аары². Сахалыы тылбаастаан к³рµ².
1. Министерство Здравоохранения Республики Саха (Якутия). 2. Зам. декана по учебной работе факультета иностранных языков Якутского государственного университета. 3. Государственный театр оперы и балета Республики Саха (Якутия). 4. Лауреат международного фестиваля Союза журналистов. 5. Трехкратный олимпийский чемпион по вольной борьбе. 6. Министерство сельского хозяйства Республики Саха (Якутия). 7. Всероссийская научно-практическая конференция школьников «Шаг в будущее». 8. Совет по языковой политике при Президенте Республики Саха (Якутия).
28 №. Тэрилтэ аатын саха тылын литературнай нуорматынан кылгатан, уларытан к³рµ². Ханнык вариана ордугун толкуйдаа².
Бол±ойу²! Сорох тэрилтэ аатын туруору тылбаа´ыгар наада буолбат тыл эбэтэр сыы´а халыып киирэр.
1. Саха £р³спµµбµлµкэтин номуукатын уонна идэ биэрэр µ³рэ±ин министиэристибэтэ. 2. Саха £р³спµµбµлµкэтин ыччат дьыалаларыгар, туризм²а, физкультура±а уонна спортка министерство. 3. Саха £р³спµµбµлµкэтин Правительствотын и´инэн ГТАС Дьа´алтатын Дьокуускай куоратын салаатынан бэриллибит кэргэннии буолууга туо´у сурук. 4. Сунтаар улуу´ун Тойбохой нэ´илиэгин «Кыталык» культура Дьиэтэ. 5. Саха судаарыстыбаннай µнµбµрсµтµ³тµн математика±а уонна информатика±а институтун «прикладной математика» салаатын 4-с кууру´ун устудьуона. 6. Саха £р³спµµбµлµкэтин нэ´илиэнньэ±э куттал суох буолуутун туоратыыга Государственнай Комитета.
29 №. Аа±ы². Тардыы ситим чилиэнигэр ахсаан халыыбын с³пк³ тутту².
Бол±ойу²! Саха тылыгар ахсаа²²а с³пс³´µµ нуучча тылыттан атыннаах. Тардыы ситим²э элбэх ахсаан кэнниттэн ис хо´оонуттан к³р³н тыл биир ахсаа²²а туруон с³п.
I. Элбэх биирдээ±э – элбэх элбэхтээ±э: 1. Саха поэттарын кинигэтин атыыласта (1 кинигэ). – Саха поэттарын кинигэлэрин аатыласта (элбэх кинигэ). 2. (О±о, хаартыска) к³рд³р эрэ. 3. Сµбэ мунньах (кыттыылаахтар, ы²ырыы) тахсыбыт. 4. Ыстатыйа±а (саллааттар, ийэ, сурук) ту´унан кэпсэнэр. 5. Кэнники кэм²э наука (термин, тылдьыт) та±ыста. 6. Саха £р³спµµбµлµкэтин µтµ³лээх (артыыс, кэнсиэр) буолла.
II. Хомуур суолталаах аат тыл: 1. Спорт национальнай к³рµ²нэрэ сайдалларыгар суолталаах. 2. Бу аппарат ки´и ис (уорган, ыарыы) бы´аарар. 3. А±ыс (о±о, атах) туруорбута. 4. Омук тылын билии (о±о, инники) буоларын умнумуохха. 5. Саха сирин (³рµс, уу) буорту буолла. 6. Туундара араас (сибэкки, ³²) дьэрэкээн солко былааты тэлгэппит курдук.
III. Биир уустаах чилиэн кэнниттэн: 1. Би´иги о±олорбут боронсуус, ньиэмэс уонна кытай тылын µ³рэтэллэр. 2. Быйыл оскуоланы кы´ыл уонна µрµ² к³мµс (мэтээл) бµтэрбит о±о элбэх. 3. Тутуу уонна капитальнай ³р³мµ³н (ороскуот) саптыбыт. 4. Горнай уонна Кэбээйи (улуус) улахан уот турбут. 5. «Лена» уонна «Синема» (кинотеатр, билиэт, сыана) тус-туспа. 6. Эдэр поэт айымньыларыгар ийэ дойду, айыл±а, таптал (тема) сырдатыллар.
30 №. Аа±ы². Тардыы ситими кытта кэпсиирэ ахсаанын с³пк³ тутту².
Бол±ойу²! 3-4 чилиэннээх тардыы ситим ту´ааны кытта кэпсиирэ биир ахсаа²²а туттуллар.
1. Бу киинэ±э Россия норуоттарын (дьыл±ата – дьыл±алара) (ойууланар – ойууланаллар). 2. Тµµр норуоттарын (култуурата – култууралара) олус (майгынныыр – майгынна´ар). 3. Тыа учууталларын (хамна´ын – хамнастарын) (коэффициена – коэффициеннара) (µрдµк - µрдµктэр). 4. Интернет ситимин форумугар барыта 116 кыттааччы (ыалдьыттаата – ыалдьыттаатылар). 5. Ки´и µс кута оло±ор (суолталаах – суолталаахтар). 6. Музейга араас омук хому´а (баар – бааллар). 7. «Са²а ырыа» интерактивнай кµрэх тµмµгµнэн гала концерт билиэттэрэ (атыыланар – атыыланаллар). 8. Би´иги университеппытыгар авиация, уу уонна тимир суол каадырдарын бэлэмниир µ³рэхтэр (суохтар – суох).