Тардыылаах тµ´µктээ´ин
| № | Тµ´µк | Ыйытыга | Холобур: |
| Т³рµт | Ким? Туох? | Кинигэм, кинигэ², кинигэтэ | |
| Араарыы | Кимнэ? Туохта? | - | |
| Сы´ыарыы | Кимиэхэ? Туохха? | Кинигэбэр, -±эр, -гэтигэр | |
| Туохтуу | Кими? Тугу? | Кинигэбин, -±ин, -тин | |
| Та´аарыы | Кимтэн? Туохтан? | Кинигэбиттэн, -±иттэн, -титтэн | |
| Туттуу | Киминэн? Тугунан? | Кинигэбинэн, -±инэн, -тинэн | |
| Холбуу | Кимниин? Туохтуун? | Кинигэбиниин, -±иниин, -тиниин | |
| Тэ²нии | Кимнээ±эр? Туохтаа±ар? | Кинигэбинээ±эр, -±инээ±эр, -тинээ±эр |
35 №. Холбуу тµ´µккэ турар тылы с³пт³³х сиригэр кытта дь³´µ³лµнэн солбуйан аа±ы². Холобур: Суруйааччылыын тµспµт хаартыскам миэхэ кµндµ. – Суруйааччыны кытта бииргэ тµспµт хаартыскам кµндµ.
1. Тарбаахаптыын астыахха. 2. «Киин радиолыын» бииргэ буолу². 3. Болдьоммут чааска кулуупка о±олуун-дьахтардыын бары кэлбиттэрэ. 4. «Оптик-центрдыын» тулалыыр эйгэни са²алыы к³р. 5. Бу дойду оттуун-мастыын атын эбит. 6. Аныгы кэм Кэрэ Куотунуун сэ´эргэ´иибитин са±алыахха. 7. Алаас ну´ара² салгыныныын, тµптэ сытыныын, µµт-сµ³гэй а´ыныын ки´иэхэ ³лб³т мэ²э уутун тэ²э буолар. 8. Саха дьоно атын омуктардыын иллээх олорор µтµ³ µгэстээх.
36 №. Сы´ыарыы тµ´µккэ турар аат тылы с³пт³³х халыыбынан уларытан аа±ы².
1. Ийэм Елизавета Константиновна сахалыы та²а´ы тигиигэ норуот маастара. 2. Республика±а биллэр ырыа´ыт, мелодист Аркадий Алексеев 70 саа´ын бэлиэтиир дьоро киэ´э буолар. 3. Уокка сиэтиилэргэ отделение тэрийбитэ. 4. Александр Контоев к³²µл тустууга чемпион µрдµк аатын ылла. 5. Батта±ы креативнай кырыйыыга конкурска кыттааччыларга биллэрии. 6. Билигин ыччакка µ³рэнэригэр с³пт³³х усулуобуйа тэриллэр. 7. Кириип ыарыытыгар туттуллар эмтэргэ атыы сыанатын эбиини хонтуруолга ыллылар. 8. Би´иэхэ хамнаспыт ³сс³ да кэлэ илик.
37 №. Туттуу тµ´µккэ турар аат тылы с³пт³³х халыыбынан уларытан суруйу².
1. Сылгыны научнайдык чинчийиинэн дьарыктанар со±отох институт баар. 2. Бэйэбин олоххо миэстэбин булбут, дьоллоох ки´инэн аа±ынабын. 3. Алёша кыра эрдэ±иттэн дэгиттэр талааннаах о±онон биллибитэ. 4. Кыргыттар кµлµмµрдэс стекляру´унан, стразанан киэргэтиллибит бейсболкалары астына кэтэллэр. 5. Балтым куру´уокка µ²кµµнэн дьарыктанар. 6. Анименан интэриэ´иргиир ыччат кулууба тэриллибитэ олус µчµгэй. 7. Аныгы саха дьахтара ханнык да эйгэ±э µлэлээтэ±инэ, ³йµнэн-санаатынан, билиитинэн-к³рµµтµнэн, µ³рэ±инэн эр дьонтон хаалсыбат.
38 №. Сыстыы ситими тардыы ситиминэн уларыты². Холобур: Мастан, туостан о²о´уктар (Из чего? Изделия из бересты, дерева). – Мас, туос о²о´уктар.
1. Халба´ыттан торт о²орон дьиэлээхтэргитин кµндµлµ³ххµтµн с³п. 2. Охтон ытыыга дьахталларга Светлана Олещук бастаата. 3. П.Н.Сокольников саха бастакы µ³рэхтээх быраа´ынан буолар. 4. «Эпсорин» - таба пантытыттан о²о´уллубут са²а препарат. 5. Орджоникидзе болуоссатыгар муустан о²о´уктар о±о аймах хара±ын саататаллар. 6. Фибраттан тигиллибит чулку кэтэргэ сымна±ас. 7. «Сардаана» фабрика киис, са´ыл тириититтэн тигиллибит бэргэ´элэри атыыга та´аарда.
39 №. Тардыы ситими сыстыы ситиминэн уларыты². Холобур: Баа´ынай ха´аайыстыбата – Баа´ынай ха´аайыстыба.
1. Д³лµ´µ³н ута±а курта±а ыалдьар дьо²²о ту´алаах. 2. Эдэр специалистарга Правительство аатыттан махтал суругун туттардылар. 3. Би´иги тыа быы´ынан омоох суолун устун айаннаан истибит. 4. Наташа уол хара±ар хайдах да хатаммат этэ. 5. Мас тарды´ыыта спорт национальнай к³рµ²э буолар. 6. Саха омуга былыр-былыргыттан илдьэ кэлбит µтµ³ µгэстээх. 7. Цирконий таа´а алмаа´ы солбуйар диэн этэллэр. 8. Саха ³´µн хо´ооно этэринэн.
40 №. Скобка и´иттэн с³пт³³х диэбит халыыпкытын талан аа±ы². Саха уонна нуучча тылыгар туох ыйытыы турарын тэ²нээн к³рµ².
I. 1. Эн (буруйгун - буруйгар) билинэ±ин дуо? 2. Мин (табаарыспын – табаарыспар) эркин курдук эрэнэбин. 3. А±ам (ма´ы – маска) у´анарын с³бµлµµр. 4. О±онньор (киискэ – кии´и) бултуур. 5. Кыыс (тапталын – тапталга) бастаан билинэрэ с³п дуо? 6. Кэлбит дьон Президент (этиитинэн – этиитин) астыннылар. 7. 90-с сылларга (ваучеры – ваучерынан – ваучер) эргиниитэ са±аламмыта.
II. 1. Студеннар кини научнай (µлэлэринэн - µлэлэрин) ту´аналлар. 2. Эн (моданы – моданан) интэриэ´иргиигин дуо? 3. Кылаас о±ото барыта (хомус – хомуска) тардар. 4. (Маамыктанан – маамыкта) быра±ыыга кµрэхтэ´ии буолар. 5. Ы´ыах кэтэ´иилээх кэмэ (ат – атынан) сµµрдµµ буолар. 6. Би´иэнэ итинтэн (тугунан – туох) уратылаа±ый? 7. (Сэллигинэн ыалдьар – сэлликтээх) икки ки´и балыы´а±а киирэн баран эмтэммэтэхтэр.
III. 1. Ты²а±ын онно (рентге²²э – ренгенинэн) к³рµ³хтэрэ. 2. Би´иги (ардахха – ардахтан) дэлби сытыйан кэллибит. 3. Уоллара тас (к³рµ²µнэн – к³рµ²э) б³д³²-сада² ки´и эбит. 4. Ки´и хайа омук буолара (тылынан – тылыттан) биллэр. 5. Оскуола котельнайа газ (оттукка – оттугунан) µлэлиир. 6. Эдьиийим хаппыыста (сэбирдэ±эр – сэбирдэ±инэн) эти суулаан голубцы о²орор. 7. Би´иги табабытын (быанан – быа±а) баайан туруордубут.
41 №. Тµ´µк халыыбын бол±ойу². Сахалыы с³пт³³х халыыбынан солбуйан усту².
1. ¥ксµлэрэ сыы´а эмтээ´интэн, тымныйыыттан, менингиттэн истибэт буолаахтаабыттара. 2. Зарина оскуолатын кы´ыл к³мµс мэтээлинэн бµтэрбитэ. 3. Зоя – саха дьахтарыгар толуу-мааны к³рµ²нээх, майгылаах µтµ³тэ ки´и. 4. Би´иги тыабыт сирин дьонун биир сµрµн дьарыгынан булт буолар. 5. Куу´унан атыылыыр ма±а´ыыннар сыаналара ырыынактан чэпчэкилэр. 6. Ойуур дьэдьэнин биир уратытынан кини тымныыны тулуйумтуота, ыарыыга бэриммэтэ буолар. 7. Айаал кыра сылдьан хара±ынан улаханнык ыалдьыбыта. 8. Мальта олохтоохторо тас к³рµ²нэринэн арабтарга маарынныыллар.
Солбуйар ааты туттуу
Саха тылын µ³рэхтээхтэрэ бэлиэтииллэринэн, солбуйар аат тус ис хо´ооно суо±ун, солбуйар суолтата киэ²ин бы´ыытынан, са²арыы тµгэнин кытта ситимнээх. Т³рдµттэн солбуйар айылгылаах буолан, т³´³ да а±ыйа±ын и´ин, тылга оруола олус улахан. Дьон кэпсэтэрин, ³йд³´³рµн хааччыйар коммуникативнай функцияны толорор. Суолтата сибилигин са²арар кэм²э эбэтэр кэпсэтэр тµбэлтэ±э туох ³йд³бµлµ солбуйарыттан тутулуктаах. Онон атын бэйэмньи са²а чаастара чопчу ³йд³бµлµ биэрэр «толору» бэлиэ буоллахтарына, солбуйар ааты кэпсэтиигэ эрэ аналлаах «кураанах» бэлиэ, «кµлµк» тыл курдук к³рµ³ххэ с³п.
Солбуйар аат ити уратыта диалокка ордук к³ст³р: - Хайа, бу мин эмим ханнаный? – Эн ким²иний? – Макаар диэн этим (СО). Манна мин, эн диэн тус-ту´унан солбуйар аат, ким этэриттэн тутулуктанан биир суолталаммыт. [1] ¥´µс ки´и кэпсэтиигэ кыттара буоллар, кини диэн эмиэ Макаар диэн анал ааты солбуйуон с³п, холобур: - Ээ, кини д³йµ²µ, истибэтэ±э буолуо… Эбэтэр на´аа уопсай чопчу биллибэт ис хо´оонноох маннык этиини аа±ы²: Ол урут хайа дойдуга ким иннигэр, т³´³ ³р барары ким да билбэт (АА).
Солбуйар ааты истиил араа´ыгар туттуу уратылаах. Нуучча тылын µ³рэхтээхтэрэ аахпыттарынан, сирэй солбуйар аат уус-уран истиилгэ дьыала тылын-³´µн кытта кытта тэ²ниир буоллахха, 7 т³гµл, оттон µ³рэх кинигэтигэр (наука тылыгар) 3,5 т³гµл элбэхтик туттуллар.
42 №. Сирэй солбуйар ааты булу². Иккис кэрчиккэ сирэй солбуйар аат то±о элбэхтэ хатыланарын бы´аары².
Бол±ойу²! Сирэй солбуйар аат кэпсэтии түгэнин кытта ситимнээх, онон кэпсэтиигэ кыттар дьон аатын солбуйар. 1-кы сирэй са²арааччыны, 2-с сирэй истээччини бэлиэтиир. Солбуйар аат хатыланан туттулунна±ына, (актуализация) иэйии кµµ´µн к³рд³р³р.
I.… Сµ³дэр к³хсµн этитэр. Кини бу ыал кыы´ын сирэрэ диэн баар буолуо дуо?! £р со±ус олорбохтоон баран, и´иллэр-и´иллибэттик са²а та´аарда:
- Э´иги о±о±ут курдук кыы´ы кэргэннэммит ки´и, ама, дьоллоохпун дэммэт этээ!
Харатаайап кулуба µ³рэн хара±а ча±ылы²ныы тµ´эр. Кини эдэригэр тµспµт курдук, эрчимнээхтик хамсанан, кµлэн-салан мичийэр.
- Эн, би´иги о±обутун с³бµлµµр буоллаххына, ыйыттаран к³рµ³ххµн?
- Мин курдук тулаайах ки´ини э´иги о±о±ут с³бµлµµрэ биллибэт. <...>
II.- Маайа, итэ±эй миигин, та²ара иннигэр этэрим курдук этэбин… Мин т³´³ да эйиэхэ тэ²э суо±ум и´ин, мин эйигин ис сµрэхпиттэн таптыыбын… Биллэн турар, э´иги, баайдар, ким элбэх баайдаа±ы, халы² харчылаа±ы таптыыгыт… Оттон, би´иги, ыал хамначчыттара, дьада²ылар сордоохтор, ыраас сµрэхпитинэн эрэ таптаахтыыбыт, би´иги ылсы´ар-бэрси´эр µппµт-баайбыт суох…эн бу дьµ´µннээх та²астаах-саптаах ки´ини тэ²нээх до±ор туттары² биллибэт. Ол и´ин бэйэбэр тиийинэр ыар санааны ылыммытым. (Николай Якутскай. «Т³лк³»)
43 №. Диалогу бол±ойон ааҕыҥ. 1-кы, 2-с сирэйгэ турар солбуйар аат к³ппµт сирин ыйыҥ. Этии чилиэнин кылгатыы туох стилистическэй дэгэттээ±ин толкуйдааҥ.
Бол±ойу²! Кэпсэтии истиилин биир лингвистическэй бэлиэтэ этии чилиэнин кылгатыы (эллипсис) буолар. Дьон кэпсэтэригэр 1-кы, 2-с сирэйгэ турар солбуйар аат кылгыыр, оттон суолтатынан кэпсиирэ сы´ыарыыта буолар.
- Хайа, до±оор, (эн) бу тугу µлэлиигин? – Оттон (эн) к³рб³ккµн дуо, (мин) тугу µлэлиирбин. Бука, ки´и кµµскэ µлэлии турда±ына, (э´иги) итигирдик ыйытаргыт баар ээ. – Кµ³х, хата ыл эрэ, кыра со±устук (би´иги) бырыылыах. – Хайа, (би´иги) туохха оонньуубут? – Босол, (эн) балыйаары гына±ын дуо? Хата, (мин) балыттарыам суо±а (Суорун Омолоон. «Кµ³х К³пп³»).
44 №. Литературнай нуорма±а киирбэт халыыбы ыйыҥ. Солбуйар аат сы´ыарыытын бол±ойуҥ. Ханнык истиилгэ дьµ³рэтин бы´аарыҥ.
Бол±ойу²! Кэпсэтии истиилин биир уратыта литературнай нуорма±а киирбэт халыыбы туттуу буолар. Саха тылыгар солбуйар аакка экспрессивнэй-эмоциональнай дэгэти биэрэр ньыма араа´а элбэх: 1) кылгатыы; 2) сы´ыарыы тµ´µк сы´ыарыытын хо´улаа´ын; 3) силли´ии; 4) ханыылаан этии; 5) хо´улаан этии; 6) туттуу тµ´µк сы´ыарыытын эбии; 7) модальнай сы´ыаны к³рд³р³р сы´ыарыы: -ник, -с, -кай, -²эй, -ый.
I. 1. - Оттон, а±аа, би´и ха´ан суруттарабыт? 2. Э´и икки эйэлээххит, бэйэ-бэйэ±итин тапта´аргыт буоллар, миэхэ дьолум ол буолуо этэ. 3. Онуоха бу миэхэ±э орден кэллэ. 4. Оттон миэхэ±э ха´ан эмэ таарыйыа² суо±а дуо? 5. Мин эйиэхэ±э букатын туора ки´ибин эбээт. 6. Эн би´икки мантан тэскилии охсуох. 7. Бары-барыта суруктаах-бичиктээх. 8. Оол-ол турар хомо±о сытар кини. 9. Бэйэлээх бэйэм киэнэ. 10. Ха´ан эрэ ханна эрэ уурбуттаа±ым. 11. Тугун-ханныгын сура´ан бил.
II. 1. Би´игинньиктэри кытта ыыспа±а олорор µ´µ³. 2. Самантыкайгынан сирэйгин бы´ыта сыспыт ки´и баар ини. 3. Киэр буолу², э´игинньиктэри бµгµн киллэрбэттэр. 4. Оччолоохойу к³рдµ² ини. 5. Ким²иний? Хантан мин ааппын билэ±иний?.. 6. Сити²эй бэйэлээх суманна са´а сыппыт эбит дуу? - Туохпутуй ол эмиэ? 7. Ханна±ыный, сµрэ±им чопчута? 8. Оннук-маннык буолума. 9. Илэ бэйэтинэн кэллэ. 10. Туох-туох диигин? 11. Сол кини илиитин анныттан Аанчыгым кыа-хаан ортотугар сытан, барбыта…
45 №. Кини солбуйар аат дьыала, наука истиилигэр тугу бэлиэтиирин ³йд³³н к³рµ². Сµрµн истиилгэ к³´³рµ².
Бол±ойу²! Дьыала, наука истиилигэр солбуйар аат 3-с сирэйэ тыыммат предмети бэлиэтииргэ туттуллар. Оттон саха тылыгар кэпсэтии уонна сµрµн истиилгэ ким, кини солбуйар аат ки´иттэн атын предмети бэлиэтииргэ туттуллара сыы´а. Холобур: Са²а оскуола тутуллубут. Кини дэриэбинэ киинигэр турар. Тэ²н.: Ол оскуола, µ³рэх тэрилтэтэ.
1. Боломуочуйалаах орган председателин уонна кини солбуйааччытын талар. 2. Олорор дьиэни наймыла´ааччыларга кинилэргэ о²о´уллар ³²³ и´ин маннык т³л³бµрдэр олохтоноллор. 3. …Саха Республикатын уонна кини норуотун былдьаммат баайа-дуола буолар. 4. Предприятиелар финансовай-ха´аайыстыбаннай µлэлэрин былааннарын бигэргэтэллэр, кинилэр дьа´алларыгар баар судаарыстыбаннай унитарнай предприятиелары уларытан тэрийии… 5. Саха £р³спµµбµлµкэтин судаарыстыбаннай бас билиитигэр баар акциялаах уонна олору салайыыга ³р³спµµбµлµкэ кыттыыта кини стратегическай интэриэ´ин … 6. Бу кылааска µµнээйи элбэх к³рµ²э киирэр. Кинилэр бары сµ´µ³хтээх умнастаахтар, арбах силистээхтэр. 7. Аалсыы кµµ´э эттик бала´ыанньатыттан тутулуга суох. Ити кини тµллµµ уонна тарды´ыы кµµ´µттэн уратыта буолар.
46 №. Бэйэ, хас биирдии солбуйар ааты туттуу истиил суолтатын бы´аары². Сµрµн истиилгэ к³´³рµ².
Бол±ойу²! Бэйэ, хас биирдии солбуйар аат дьыала, наука истиилигэр туттуллар. Саха тылыгар сµрµн истиилгэ бэйэ солбуйар аат суолтатын тардыы сы´ыарыыта, оттон хас биирдии солбуйар ааты ким барыта, ки´и барыта, туох барыта, ахсын, аайы халыып биэрэр. Холобур: Саха радиота бэйэтин µлэтин са±алыыр. – Саха радиота µлэтин са±алыыр; Хас биирдии устудьуон медосмотр аа´ар. – Студент барыта медосмотр аа´ар.
1. ¥лэ-сынньала² лаа±ырдара бэйэлэрин сыалларынан-соруктарынан маннык к³рµ²нэргэ араарыллаллар. 2. Э´иги, бµгµ²²µ сµбэ мунньах кыттыылаахтара, социальнай хайысхалаах сокуоннар ылыллыыларыгар бэйэ±ит санаа±ытын тириэрдэргит наадалаах. 3. Доруобуйаны тупсарыы доктрината норуот бэйэтин кылаатын киллэрэригэр к³м³л³´µ³±э. 4. Дьэ²кир рак паразиты кытта бэйэтин сµµрэкэлэс клеткаларын к³м³тµнэн охсу´ар. 5. Россия хас биирдии гражданина сокуону туту´ар эбээ´инэстээх. 6. Хас биирдии о±о±о итии а´ылыгынан хааччыйарга кµ²²э 34 солкуобай к³рµллµбµт. 7. Хас биирдии балыгы анализтаан баран сиир соччо кыаллыбат суол.
47 №. Наука истиилигэр солбуйар 1-кы, 2-с сирэйэ туох сыаллаах туттулларын бы´аары². Сирэйдэммэтэх этиинэн солбуйан усту².
Бол±ойу²! ¥³рэтэр наука кинигэтэ (учебно-научная литература) дьо²²о ту´уланарын бы´ыытынан, солбуйар аат 1-2 сирэйгэ туттуллар. Оттон тиийимтиэ наука (научно-популярная) билиини тар±атар аналлаах буолан, интэриэ´и тардар ту´угар дьону кытта алты´ар курдук суруллар, онон сирэй солбуйар аат биир, элбэх ахсаа²²а туттуллар. Ол эрэн солбуйар аат соро±ор туттуллубат, к³т³р тµбэлтэтэ эмиэ баар. Онон икки састааптаах этии бы´аарыылаах сирэйдэммит этиинэн солбуллар. Холобур: £рµс у²а биэрэгэр пляж то±о µ³скээбитин (э´иги) бы´аары²; 400 устуука сибэкки т³б³тµн сууйан баран биир суукка устата илитэ (би´иги) уурабыт.
1. Ити бала´ыанньаны би´иги опыкка к³рµ³хпµт - … к³рµ³ххэ с³п. 2. Эппиэккитин дакаастыырга э´иги 132 ойууну ту´аныаххытын с³п. 3. ¥гµс ки´и отону ситэ илигинэ µргµµрµн э´иги билэ±ит. 4.Ыччат сынньалаҥын туһалаахтык атаарарын туһугар биһиги үгүс сырабытын биэрэбит.5. Эн билэри² курдук, хайа да омук бэйэтэ тыллаах буолан, туспа омук аатын сµгэр. 6. Э´иги бу кинигэ±э суруйааччы оло±ун, айар µлэтин ту´унан µгµс са²аны булан аа±ыаххыт. 7. Би´иги тµµллэри µ³рэтиибит ити т³рµккэ оло±уран сайдар.
48 №. Аа±ы². Солбуйар ааты уларытан этиини чочуйу².
Бол±ойу²! Ханнык солбуйар аат сµнньµнэн дьыала, наука истиилигэр дьµ³рэ. К³нн³рµ кэпсэтиигэ туох, хайа, хайдах диэн тылынан солбуйуохха с³п.
Туох: 1. Ыары´ахха ханнык ас ордук нааданый? 2. Роман геройа ханнык итэ±эстээх дии саныыгыт? 3. Аныгы ыччат ханнык хаачыстыбаларын ордоро±ун? 4. Айымньы ханнык уратылаа±ый? 5. Дайыыла µтµ³ ³рµттэрэ ханныктарый?
Хайа: 1. Эн ханнык сиргэ т³р³³бµккµнµй? 2. Бµгµн ханнык кµнµй? 3. Сайын ким ханнык омук сиригэр сылдьыбытын кэпсиир. 4. Сэргэ±э ханнык эрэ к³т³р кэлэн олордо. 5. Ханнык суолунан бардахха тµргэнник тиийиллиэй?
Хайдах: Ки´и аймах кэрэ а²арыгар ханнык истииллээх та²а´ы айа±ын? 2. Сайы²²ы та²аска ханнык ³² ордук дьµ³рэний? 3. Ырыа´ыт ханнык бµлµµдэни с³бµлээн астыырын к³рµ³хпµт. 4. Ханнык ырыаны истиэххитин ба±араргытын сакаастаа².
49 №. Нууччаттан туруору тылбаас халыыбын ыйы². Этиини чочуйу².
Бол±ойу²! Били²²и саха тылыгар солбуйар ааты сыы´а туттар тµбэлтэ µгµс. Бэйэ, кини, хас биирдии, бары солбуйар наадата суох сиргэ кыбыллар. Тылы туттар т³рµт µгэ´и нууччалыы µ³рµйэх солбуйда±ына, ийэ тыл иинэр-хатар кутталлаах.
1. Ки´и оло±о кинини тулалыыр эйгэттэн тутулуктаах. 2. Би´игинниин бииргэ буолу². 3. Са²а дьылынан бэйэ±итигэр бэлэхтэ о²осту². 4. Ханнык санаанан салайтаран э´иги маннык µлэни са±алаатыгыт? 5. Эдэр ыччат, ийэ тылбыт кэскилэ э´иги илиигит и´игэр баар. 6. Бары ма±а´ыыннарга рейдэлэр сырыттылар. 7. Бэйэ итэ±э´ин бэйэ бы´аарара уустук. 8. Ханнык фирма косметикатынан ту´ана±ын? 9. Эн хас биирдии этэр тылы² ис хо´ооно ыччат ³йµгэр-санаатыгар и²эрэ буоллар… 10. Э´иги доруобуйа±ыт – бэйэ±ит илиигитигэр.
50 №. Т³рµт солбуйар ааты туттан, этиини сахатытыҥ.
Бол±ойу²! Нууччалыы какой солбуйар ааты туох, хайа, хайдах диэн тылбаастыахха с³п. Ханнык диэн туруору тылбаастыыр дьыала, наука истиилигэр дьµ³рэ.
1. Про какую справку Вы спрашиваете? 2. Какими качествами должен обладать сегодняший предприниматель? 3. Какой стиль одежды предпочитают звезды якутской эстрады. 4. В какой поликлинике Вы относитесь? 5. Какие виды услуг Вы предоставляете. 6. Сегодня какой день? 7. Каждый студент проходит медосмотр. 8. Каждый курильщик вредит своему здоровью. 9. Все виды инфекционных заболеваний опасны для здоровья. 10. Все товары сертифицированы.
51 №. Солбуйар аат ахсаанын, паде´ын с³пк³ туттан тылбаастааҥ.
Бол±ойу²! Били²²и саха тылыгар нууччалыы Вы халыыбы µтµктэн биир ки´ини Э´иги диэн этэр µгэс олохсуйда. Саха т³рµт тылыгар биир ки´ини этэргэ солбуйар аат биир ахсаа²²а туттуллар: эн. Нуучча тылыгар баар у кого? халыып сахалыы тардыы ситимэ буолар: Э´иэхэ бириэмэ баар дуо? – У Вас есть время? – Эн бириэмэлээххин дуо?
1. Желаем Вам крепкого здоровья, успехов в учебе. 2. У нее заблокирован телефон. 3. Вы не смогли бы мне помочь? 4. С Вами не соскучитесь. 5. Вам дали стипендию? 6. У нас нет тепла и воды. 7. Какие цвета Вы предпочитаете? 8. Зима в Якутии суровая.
52 №. Пааралыы этиини тэ²нээн к³рµ². Этиини сахатыты².
Бол±ойу²! Бары солбуйар аат бы´аарыы буолла±ына, аат тыл элбэх ахсаа²²а турар, официальнай истиилгэ дьµ³рэ нууччалыы тартарыылаах этии тахсар. Кэпсэтии истиилигэр барыта тµмэр тыл кэнниттэн аат тыл биир ахсаа²²а турар. Холобур: Бары чыычаахтар барбыттар. – Чыычаах барыта барбыт. Бары кыргыттар µ²кµµнµ сэргииллэр. – Кыыс барыта µ²кµµнµ сэргиир.
1. Бары кэпсэтиилэр тµмµгэ суох хааллылар. 2. Бары ба´аардар уоттан сэрэнии быраабылатын кэ´эртэн тахсаллар. 3. ¥п-харчы тиийбэт буолан, бары µлэ´иттэри уоппуска±а ыыттылар. 4. К³рсµ´µµ кэмигэр бары ветераннарга бэлэх туттардыбыт. 5. Бары учебниктары оскуола босхо уларсар этэ. 6. Бары ыарыылар ки´иэхэ олохсуйдахтарына, онтон эмтэнэр уустук. 7. Бары массыыналаахтар сыл аайы техосмотр барыахтаахтар.
53 №. Тиэкис тылын-³´µн чочуй.
СИБЭККИНИ ЭРДЭ ТЫЛЫННАРА САТААМА
… Хас биирдии кыыс бэйэтин этин-сиинин туругун, кини улаатар кэмигэр ханнык уларыйыылар баралларын хайаан да билиэхтээх. Би´иги сахабыт омуга билигин сµтэр-симэлийэр аакка баран эрэр, онно эбии кэлэр кэнэ±эски ыччаппыт м³лт³х доруобуйалаах буолла±ына, бу к³лµ³нэнэн саха омуга олох да мэлийэр кутталлаах.
Кыргыттар доруобуйаларыгар аныгы муода бэрт б³рµкµтэ суохтук дьайар. Бастатан туран, улахан кы´ал±аны аныгы моделлар тас к³рµ²нэрэ µ³скэтэр. Кинилэри к³р³-к³р³ кыргыттар ки´иттэн та´ынан ыра сатыыллар, µчµгэйдик а´аабаттар-сиэбэттэр. Маннык ыра сатаа´ын, а´ыыр аска бэйэни хаарчахтаа´ын кыыс т³рµµр-уу´уур уорганыгар эмиэ улахан охсууну о²ороро саарба±а суох. Ку´а±ан дьаллыктар ки´и доруобуйатыгар алдьатыылаах дьайыыларын бэркэ диэн билэбит, ол ту´унан элбэх кэпсэтии барбыта да, билигин да±аны доло±ойбутугар тµ´э илик бы´ыылаах.
Табах – омос к³рд³хх³ улахан дьайыыта суох дьаллык буолан баран, кыыс о±о±о олус улахан кырыктаах эбит. («Киин куорат» ха´ыаттан).