Тақырыбы: №4 дәріс. Фонетика – фонематикалық тіл кемістігінің алдын алу тәсілдері
Дыбыстың қойылымы, оның дамуы, фонематикалық үдерістің, анализдың және сөздің дыбыс-әріптік құрамының синтезінің дағдысын жетілдіру.
Арнайы зерттеулер бойынша совет ғалымдары, Р.Е. Левиной, Н.А.Никашиной, Л.Ф.Спировой, А.В.Ястребовой және басқалары,балалардың оқу және жазу бұзылысы мен тіл дамуының ауытқушылығының тығыз байланыстарын ашты, қағидалы негіз және жазбаша, ауызша сөздің коррекциясының әдістерің әзірледі.
Көпжылдық тәжірибе көрсеткендей, көптеген қателіктер көшіртіп, түрлі-түрлі жаттығулар мәтіндерді көшіруде. Т.с.с.
Фонематикалық жетіспеушілік жүйесінің екі жұмыс бағытың көздейді:
1)Айтудың коррекциясы, дыбыс артикуляциясының нақтылауы мен қойылымы, жазылуда әріптер ауысуы, естуде оларды айыра білу
2)Дыбыстық анализдың және сөздің синтезінің дәйекті және жоспарлы дамуы бас негіз фонематикалық үдерістің дамуында.
Бастапқы кезде баоланы тілге уйрету кезде біріншіден олармен дыбыста әртүрлі және тереңдетіліп меңгертеді. Балаларды дыбысты есту қабілетімен айыруды үйретеді, оларды дұрыс айтуды,дыбысты фонема ретінде қабылдауды.Бірақ та бұл тәсілдер тіл кемістігі жақсы дамыған балаларға арналған, тіл кемістігі бар балаларға олар баяу меңгергеннен кейін оларға бұл өте аз және толық емес жұмыс болып саналады.
Дыбыстарды боліп жаттыққанда, фонетикалық жетіспеушілігі бар бала дыбыстын барлық жақтарын меңгере алады.Сол үшін дыбыстарды жаттықтырып естуінде айырмашылықтарды біліп тану үшін көптеген жаттығулар қолдану қажет.
Кейін жазбада осы сөздер салыстырмалы дыбыстың айқын шығуымен оқылады. Жұмыстың көріністерінен үдетпелі емлелік көрегендікті және оқу қызметтін , сонымен қатар танымдық үдерістерді, өзіндік тексеруді немесе өзара тексеруді ұсыну тиіс.Сонымен қатар С және Ш дыбыстары жазылмаған сөйлемдер бар кестелер таратуға болады. Оқушылар жоқ әріптерді қою тиіс: Бұл Сашада шана Бала дүкен жанында тұр. Бұл жаттығу өзіндік тексерумен немесе өзара тексерумен аяқталады.Ақыры, өздері оқи алатын дыбыстарды ұсыну болады. Бұл сөздер әліппенің әріптерінен жабыстырылады немесе дәптерде жазып алады да қайталап оқылады. Қортынды саты болып естуге тексеру диктанты жазылады.
Дыбыстың дифференциясымен жұмыс кезінде көңілді акустикалық аффрикат жаттығуларына бөлу керек.Мысалы: Ц дыбысын С, СЪ, Т дыбыстарымен ; Ч дыбысын Ц,Щ, ТЬ,С,Ш дыбыстарымен, Щ дыбысын Ш,Ч,СЬ,ТЬ,Ц дыбыстарымен жазу кезінде шатастырады. Фонематикалық жетіспеушілігі бар балалармен жазба жұмыстарын жүргізу кезінде тек дауыссыз дыбыстарды ауыстыру және дыбыстардың орын ауыстыру қателіктері ғана кездеспейді.Сонымен қатар, сөздердің дұрыс құрылмауы, жуан және жіңішке дыбыстардың орын ауыстыру, белгісіз дауыссыз дыбыстардың сөздің соңында және басында кездесуі және тағы басқа қиындықтар кездеседі. Педагог түзету жұмысы кезінде балалның назарын дауысты дыбыстар және әріптер; дауыссыз: жуан және жіңішке дыбыстар; буын; екпін;дауысты және дауыссыз дыбыстардың дұрыс жазылуын; жи – ши , ча – ща дұрыс жазылуын және тағы басқа дыбыстардың дұрыс айтылуын қадағалауы тиіс.Сыныптағы орыс тілі сабағында тіл кемістігі бар балаларға арнайы бағыттағы жаттығулар ұсынылады.Дауысты және дауыссыз дыбыстарды оқыту кезінде педагог балалардың назарын дыбыстардың артикуляциясының ерекшеліктеріне назар аудару керек.Бұл оларға дыбысты меңгеруге оңай болады. Дай жаттығулар балалардың буын жайлы елестетулерін,ақыл ой кемдігіне байланысты буындарға кіретін дыбыстарды ажырата білуге үйретеді. Фонетика – фонематикалық жетіспеушілігі бар балалар жазу процесі кезінде жуан және жіңішке дыбыстарды ашық және қысаң дыбыстармен аймастырып, ал ашық және қысаң дыбыстарды керісінше жуан және жіңішке дыбыстармен ауыстып жазады. Сол себепті педагог мұндай балаларда фонематикалық елестетулерін дұрыс қалыптастыра білуі керек. ОЛ үшін ол ең бірінші сөздерде дыбыстардың дұрыс орналасуын, содан соң сөз сөңында және дауысты дыбыстың алдында әріптің дұрыс жазылуын қадағалау керек. Мұндай жұмыс фонетика – фонематикалық жетіспеушілігі бар балаларды дұрыс жазуға үйрету болып саналады. 2- 3 сынып оқушыларының оқу және жазуы кезінде түзету жұмыстарын ұйымдастыру жоғарыда аталған талаптарға сай болуы керек. Түзету жұмыстары кезінде баланың өзінің мүмкіндіктерін қолдануға мүмкіндік беру керек. Мұндай жұмыстар баланың дұрыс сөйлеуіне , қатарластарының қатесін көріп оны түзетуге сонымен қатар өзінің дұрыс оқып, жазуына көп септігін тигізеді.