Асаблівасці выбарчайкампаніі і вынікі выбараў у II Дзяржауную
думу.Разгорнутае наступленне контррэвалюцыі пасля разгону Дзяржаўнай думы значна ўзмацніла пазіцыі і ўплыў у Беларусі расійскіх вялікадзяржаўных партый - "Саюза рускага народа" і "Саюза 17 каст-рычніка". Рыхтуючыся да выбараў у новую Думу, прадстаўнікі чарнасоцен-ных і акцябрысцкіх арганізацый беларуска-літоўскіх і іншых заходніх гу-берняў на з'ездзе ў Вільні ў кастрычніку 1906 г. утварылі "Рускі ускрайны саюз" (РУС)2. Галоўныя намаганні "саюзнікх" накіроўвалі на барацьбу з рэ-валюцыяй. Разам з тым яны імкнуліся ліквідаваць эканамічнае панаванне і палітычны уплыў у краі польскіх памешчыкаў, яўрэйскай буржуазіі і ка-таліцкага касцёла, выступалі пад лозунгам "Расія для рускіх і толькі рускія павінны кіраваць ёю". Антыпольская і антыяўрэйская агітацыя ў друку чар-насоценцаў і акцябрыстаў суправаджалася патрабаваннем аб'явіць усіх па-лякаў і яўрэяў "іншаземцамі і пазбавіць іх права ўдзелу ў выбарах. РУС да-магаўся ад урада прымусовага выкупу ў польскіх памешчыкаў зямельных плошчаў, ЯК1Я перавышалі земскі цэнз, і перадачы іх на льготных умовах "рускім земляробчым праваслаўным элементам". Пад апошнім разумелася праваслаўнае беларускае сялянства, якое прызнавалася "важнейшым элементам парадку ў параўнанні з іншымі сацыяльнымі групамі, памешчыкамі ігараджанамі"3. Саюз адмаўляў існаванне асобнага беларускага этнасу, бела-русі нацыянальны рух лічыў "інтрыгай" польскіх паноў ікасцёла, накіраванай супраць "адзінай і непадзельнай імперыі Расійскай".
Польска-беларускія аутанамісты не падтрымлівалі Выбаргскую адозву і летам 1906 г. адышлі ад кадэтау, З'езд землеўладальнікаў - членаў Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі - аднадушна асудзіў палітыку ў Думе КДПі амаль усіх сваіх думскіх прадстаўнікоў. Яшчэ больш рэзкую антыкадэцкую пазіцыю заняў у верасні 1906 г. з'езд Віленскага сельскагаспадарчага таварыства4. Кадэты страцілі падтрымку і з боку ККП Літвы і Беларусі, якая ў другой палове 1906 г. фактычна была вымушана спыніць палітычную дзейнасць. У перадвыбарчай кампаніі ў канцы 1906 - пачатку 1907 г. польска-беларускія аутанамісты крытыкавалх палітыку ўрада і дзейнасць урадавых партый, асабліва па нацыянальным і канфесіянальным пытаннях. Яны заклікалі насельніцтва да адзінадушнай, цвярозай, разважлівай працы на карысць культурнага і эканамічнага развіцця свайго краю, звязваючы вырашэнне ўсіх мясцовых праблем з дасягненнем шырокага краёвага самакіравання5. Пры гэтым пераконвалі беларускіх сялян-католікаў, што яны – палякі і павінны выбіраць у Думу тых, хто абараняе польскае насельніцтва і каталіцкую веру. Ва умовах пастаяннага цкавання палякаў і касцёла з боку афіцыёзнага, чарнасоценнага імясцовага акцябрысцкага друку такая агітацыя карысталася поспехам.
Рэзкае аслабленне рэвалюцыйнага руху у другой палове 1906 г. пры-мусіла сацыялістычныя партыі перагледзець свае адносіны да выбараў у
________________________
1Шабуня К.И. Аграрный вопрос и крестьянское движение в Белоруссии в революции
1905-1907 гг. Приложение 4; Псторыя Беларускай ССР. Т.2. С.409-410.
2Минское слово. 1906. №2.
3Там жа.№1,5,17.
4Свободное слово. 1906. №65,106.
5Там жа.№57.
II Дзяржаўную думу. Байкот выбараў страціў сэнс. У выніку практычна ўсе гэтыя партыі восенню 1906 г. уключыліся ў перадвыбарную барацьбу з мэ-тай выкрыцця антынароднага характару палітыкі царызму і дзейнасці рэак-цыйных партый, а таксама прапаганды сваіх поглядаў і праграмных патра-баванняў. У выбарчай кампані ў Беларусі ў адрозненне ад прамыслова развітых рэгіёнаў, арганізацыі левых партый не маглі абаперціся на падтрымку рабочай курыі, паколькі яе прадстаўніцтва ў губернскіх выбар-чых сходах было Сімвалічным: 0,9 %-у Магілёўскай, 1,1 -у Віленскай, 1,4 -у Мінскай, 1,9 - у Гродзенскай губернях. Рабочыя Віцебскай губерні былі увогуле адхілены ад удзелу ў выбарах па рабочай курыі1.
Каб адбіць націск правых груповак на выбарах, арганізацыі левых партый ў некаторых гарадах заключылі пагадненні аб вылучэнні агульнага спіса кандыдатаў. У Мінску перадвыбарны левы блок утварылі ў каст-рычніку 1906 г. мясцовыя арганізацыі РСДРП, Бунда, ППС, БСГ і шэрагу прафсаюзаў. Дзякуючы такому аб'яднанню левы блок на гарадскіх выбарах у Мінску ў студзені 1907 г. атрымаў перамогу. У якасці выбаршчыкаў на губернскі сход былі выбраны рэдактар забароненай газеты "Голос Белоруссии" С. Скандракоў, прысяжны павераны, былы дэлегат I з'езда РСДРП К. Петрусевіч, прафесар Чыкагскага ўніверсітэта, у мінулым адзін з засна-вальнікаў першых сацыял-дэмакратычных гурткоў у Мінску I. Гурвіч і інш.2 Аднак гэтыя выбары былі неўзабаве адменены.
Перамогу на выбарах у Думу другога склікання ў пяці заходніх губернях заваявалі дзве памешчыцка-буржуазныя нацыяналістычныя групоўкі –расійская іпольская. Акцябрысцка-чарнасоценны блок правёў у Мінскай, Віцебскай, Магілёўскай і Гродзенскай губернях 15 сваіх кандыдатаў. Поль-ска-6еларускім аўтанамістам удалося заваяваць 11 месцаў у Думе. На губернскіх выбарчых сходах у Віцебску, Магілёве іГродне акцябрысцка-чарнасоценны блок і польска-беларускія аўтанамісты ("краёўцы") дамовіліся аб размеркаванні паміж сабою дэпутацкіх мандатаў, цалкам выключыушы такім чынам магчымасць трапіць у Думу прадстаўнікам гарадской курыі -яўрэям.
Так, з 36 дэпутатаў ад пяці заходніх губерняў 17 з'яўляліся сялянамі (16 праваслаўных і адзін католік). 3 ліку праваслаўных 15 дэпутатаў аб'-явілі сябе беспартыйнымі, але фактычна падтрымлівалі платформу чарна-соценна-акцябрысцкага блока. Дэпутат-католік С.Пялейка быу абраны у Віленскай губерні пры дапамозе польска-беларускіх землеўласнікаў - аўта-намістаў. Селянін Дз. Шчарбянок з Магілёўскай губерні аб'явіў сябе кадэ-там. Акрамя яго, кадэтамі назваліся праваслаўны святар М.Гашкевіч (Магілёўская губерня) і прапаршчык запасу, латыш Э.Казарыч, выбраны у
Віцебскай губерні3.
Левыя - народніцкія і сацыял-дэмакратычныя - партыі на выбарах у пяці заходніх губернях пацярпелі паражэнне, не правёўшы у Думу ніводнага свайго кандыдата. У той жа час па Расіі ў цэлым яны заваявалі ў Думе 222 месцы, кадэты - 98, акцябрысты - 44, чарнасоценцы - 10. Прынцыповыя разыходжанні ў выніках выбарў у Беларусі з аднаго боку, і ўсёй
__________________
' Мартюхова М.А. На переломе революции: общественно-политическое движение в Белоруссии в связи с учреждением Государственной думы в России (август 1905 - июль 1906 г.). Мн., 1986. С.26.
2История рабочего класса Белорусской ССР. Т.1. С.283.
3 Государственная дума. Указатель к стенографическим отчетам. Второй созыв. 1907 год. СПб., 1907; Вестник партии народной свободы. 1907. №11.
краіны - з другога, тлумачацца ў асноўным тым, што мясцовым рускім і польскім нацыяналістычным групоўкам пры актыунай дапамозе правас-лаўнага і каталіцкага духавенства ўдалося паўплываць на сялянскіх выбаршчыкаў, раскалоць іх па нацыянальна-канфесіянальнай прыкмеце на "рускіх" і "палякаў" і правесці ў Думу сваіх стаўленікаў.
Рэвалюцыйны рух у студзені-маі 1907 г. У рабочым руху Беларусі ў па-чатку 1907 г. паглыбляўся спад. Правядзенне палітычных стачак у студзені-сакавіку не зафіксавана. У эканамічнай барацьбе павялічылася ўдзельная вага абарончых выступленняў. 3 мэтай адабраць у рабочых дасягнутыя заваёвы прадпрымальнкі у канцы 1906 г. - пачатку 1907 г. усё часцей аб'яўлялі лакауты: выстаўлялі ўльтыматыўныя патрабаванні (найперш аб ліквідацыі кантролю прафсаюзаў за ўмовамі найму і звальнення) і пры адхіленні іх рабочымі закрывалі прадпрыемства. У выніку павялічылася беспрацоўе, пагаршаліся ўмовы эканамічнай барацьбы, зніжалася коль-касць стачак ііхудзельнікаў. Лік апошніх у студзені - сакавіку 1907 г. у параўнанні з кастрычнікам - снежнем 1906 г., зменшыуся ў 2,3 раза. Прык-метнага ўздыму ў эканамічнай барацьбе не назіралася іў красавіку-маі. Толькі святкаванне 1 Мая (па старым стылі - 18 красавіка) выклікала знач-ную хвалю аднадзённых страйкау. Колькасць населеных пунктау, ахопле-ных у 1907 г. першамайскім рухам, у параунанні з 1906 г. скарацілася з 40 да 22, а лік яго ўдзельнікаў - з 44 да 30 тыс.'
У сялянскім руху ў студзені - сакавіку 1907 г. улічаны 39 выступленняў - амаль у 2,5 раза больш, чым у апошнія тры месяцы 1906 г. У красавіку -чэрвені колькасць выступленняў вырасла да 84, што сведчыць пра пэўны уздым сялянскай барацьбы у Беларусі ў гэты час. Аднак па сваім узроўні ён быу непараўнальна слабейшым, чым уздым 1905 і 1906 гг. Паказальна і тое, што большасць адзначаных выступленняў адбылася ў Гродзенскай іМінскай губернях. На Магілёўшчыне і Віцебшчыне сялянскі рух у 1907 г. амаль не праяўляўся. Змяніліся і формы барацьбы: зніклі забастоўкў параб-каў, палітычныя выступленні, рэзка знізілася колькасць забастовак сялян-падзёншчыкаў. Пераважную большасць выступленняў складалі парубкі лесу і выпас жывёлы на панскіх землях, адмовы ад выплаты падаткаў і выкання павіннасцей, сутыкненні на гэтай глебе з паліцыяй і войскам. Прыкметна павялічылася ўдзельная вага падпалаў. У цэлым гэта азначала, што беларуская вёска ў 1907 г. вярталася да традыцыйных (дарэвалюцый-ных) формау барацьбы.
Палітычныя пазіцыі дэпутатаў ад краю ў II Дзяржаўнай думе. Трэця-чэрвеньскі дзяржаўны пераварот. Дзейнасць II Думы пачалася 20 лютага 1907 г. - падчас найбольшага спаду рэвалюцыйнага руху. Прадстаўніцтва кадэтаў у гэтай Думе ў параўнанні з першай значна зменшылася. Тым не менш ім зноў удалося заняць становішча уплывовага цэнтра, які нярэдка вырашаў лес таго ці іншага галасавання. На левых дэпутатаў кадэты уплывалі, выкарыстоўваючы лозунг "зберажэння Думы". 3 гэтай жа мэтай і самі яны звузі свае патрабаванні па пытанні аб узаемаадносінах з урадам. Ка* дэцкая фракцыя ў II Думе задавальнялася формулай "Міністэрства, якое ка-рыстаецца даверам большасці". Па аграрным пытанні яна пайшла насустрач сталыпінскай ідэі аб неабходнасці ўмацавання сялянскай ўласнасці і зняла патрабаванне аб стварэнні дзяржаўнага зямельнага фонду для здачы сяля-
___________________________
1 История рабочего класса Белорусской ССР. Т.1. С.285, 287.
Шабуня К.И. Аграрный вопрос и крестьянское движение в Белоруссии в революции 1905-
1907 гг. Приложения 5,10.
335
нам зямлі ў арэнду, пашырыла пры гэтым пералік выключэнняў з прынцыпу прымусовага адчужэння часткі памешчыцкай зямлі
Пры абмеркаванні аграрнага пытання, якое і ў II Думе стала галоўным, зноў выявілася супрацьстаянне памешчыцкіх і сялянскіх дэпутатаў. Тру-давікі, эсэры і энэсы (народныя сацыялісты) патрабавалс нацыяналсзацыіі зямлі з ураўняльным землекарыстаннем. Памешчыкі, чарнасоценцы і ак-цябрысты падтрымлівалі аграрную праграму П. Сталыпіна, выкладзеную ва указе ад 9 лістапада 1906 г. Праграма выключала магчымасць не тольшкі "трудавіцкай" нацыяналізацыі зямлі, але і адрэзкаў ад памешчыцкіх маёнткаў, прадугледжаных кадэцкай праграмай.
Польска-беларускія аўтанамісты у II Дзяржаўнай думе салідарызаваліся з 46 дэпутатамі ад Каралеўства Польскага - членамі нацыяналістыч-най Народава-дэмакратычнай партыяй, якая аб'ядналася ў "польскае кола" на чале са сваім лідэрам Р.Дмоускім. 19 сакавіка ён выступіў з праграмнай прамовай ад імя "палякаў - прадстаўнікоў Царства Польскага і суседняй з ім заходняй часткі дзяржавы, т. зв. Паўночна- і Пауднёва-Заходняга краю". Ён заявіў, што аграрнае пытанне на адзначанай тэрыторыі не павінна абмяркоўвацца ў Думе. Вырашэнне гэтага і ўсіх іншых сацыяльных пытанняў ў Каралеустве Польскім Р.Дмоускі звязваў з увядзеннем мясцовага аўтаномнага заканадаўчага сейма, а ў "Пауночна-і Пауднёва-Заходнім краі - шырокага мясцовага самакіравання, рауўнапраўя нацыянальнасцей і веравызнанняў. Расійская дума, паводле меркавання Дмоўскага, магла разглядаць аграрнае пытанне ў дзевяці заходніх губернях толькі пасля атрымання законапраектаў, распрацаваных органамі мясцовага самакіравання. Адносна рашэнняў сейма Каралеўства Польскага гэта не прадугледжвалася1.
Выступленне Дмоускага выклікала абурэнне сярод чарнасоценцаў і ак-цябрыстаў. Асабліва рэзка выступалі дэпутаты-сяляне ад Мінскай губерні, члены РУС. А.Красоускі рашуча адхіліў патрабаванне аб увядзенні шыро-кага самакіравання ў "Пауночна-і Пауднёва-Заходнім краі", заявіўшы, што польскія памешчыкі імкнуцца такім чынам "падпарадкаваць пад сваю ўладу праваслаўных сялян так, як гэта было ў часы прыгоннага права"2. I. Шы-манскі прасіў Думу, каб "пытанне аб Пауночна-Заходнім краі.. было выра-шана тут, у Думе, а не дзе-небудзь у польскім сейме ў Варшаве, Вільні ці ў Мінску"3.
Правыя дэпутаты-сяляне з Беларусі выказвалі сваю поўную адданасць самадзяржаўю4. Разам з тым яны скардзіліся на малазямелле і патрабавалі дадатковага надзялення зямлёй. Ф.Петрачэнка, напрыклад, хоць і ўсведам-ляў, што для гэтага казённых, удзельных, кабінецкіх, царкоўных і мана-стырскіх зямель не хопіць, але рэвалюцыйны шлях вырашэння аграрнага пытання не прымаў. Ён схіляўся да законапраекта кадэтаў, лічыу, што яны прапанавалі "добрыя ўмовы" - "каб нікому не было крыудна", не пагадзіўся толькі з велічынёй выкупной сумы ("мы, сяляне, бедныя, столькі не зможам заплаціць"). Ф. Петрачэнка выказаўся, нарэшце, за тое, каб сяляне самі вы-рашалі, як ім далей жыць, - грамадамі ці на хутарах5.
3 тых жа пазіцый зыходзіў і І.Шыманскі. "Я - сялянскі дэпутат, выбраны руска-сялянскім саслоўем, - сказау ён, - і прыйшоў сюды абараняць
______________________
1 Государственная дума. Стенографические отчеты. 1907. Т. 1. С.742-747.2 Там жа. Т. 1. С.1338-1342.
3Там жа. С.1616-1618.
4Там жа.Т.2.С240.
5Там жа.Т. 1. С.1614-1615.
336
веру, цара і айчыну і патрабаваць зямлі". 3 праектам трудавікоў ён не па-гадзіўся, прызнаўшы яго рэвалюцыйным, несправядлівым, выказаў жадан-не, каб "паны памешчыкі адпусцілі сялянам зямлі ... мірным шляхам - па справядлівай ацэнцы". Нязгодных на гэта Шыманскі прапанаваў абкласці прагрэсіўным пазямельным падаткам, як: з часам прымусіў бы іх пайсці на уступкі сялянам1.
Пазіцыі правых дэпутатаў з Беларусі ў Думе не адлюстроўвалі поглядаў і настрояў пераважнай большасці беларускага сялянства. Пра гэта сведчылі масавыя рэвалюцыйныя выступленні 1905-1907 гг., а таксама наказы і зва-роты сялян і гарадскіх жыхароў у II Дзяржауную думу. У многіх наказах іпрашэннях, што паступалі ў Думу з беларускіх губерняў, сяляне дамагаліся пераходу зямлі ў валоданне тых, "хто жыве на ёй працай рук сваіх", патраба-валі поўнаўладнай Думы, усталявання роўнасці ўсіх перад законам, усеа-гульнага бясплатнага абавязковага навучання, скасавання інстытута земскіх начальнікаў і паліцэйскай стражы, замены ускосных падаткаў праг-рэсіўна-падаходным абкладаннем і інш.2
На вопыце дзейнасці 1 і II Дзяржаўных дум царскі ўрад пераканаўся ў непрыдатнасці выбарчага закона ад 11 снежня 1905 г. для фарміравання пас-лухмянага яму народнага прадстаўніцтва. Нягледзячы на ўсе антыдэмакра-тычныя палажэнні гэтага закона, у I і II Думах складвалася моцнае левае крыло, прадстаўленае трудавікамі, эсэрамі ісацыял-дэмакратамі. Памяр-коўная кадэцкая праграма, разлічаная на пераўтварэнне Расійскай імперыі ў канстытуцыйную манархію накшталт Англіі, а ў сацыяльным плане - на прымірэнне сялян з памешчыкамі парламенцкім шляхам, была адкінута і тымі і другімі. Правыя партыі ледзь ці не з першых дзён дзейнасці II Думы настойліва патрабавалі яе роспуску і змены выбарчага закона. Асаблівай актыунасцю ў гэтых адносінах вызначаўся "Русский окраинный союз".
Улічваючы слабасць апошняга рэвалюцыйнага ўздыму, стомленасць і расчараванне шырокіх народных мас вынікамі працяглай і надзвычай на-пружанай барацьбы, урад П. Сталыпіна са згоды Мікалая II рашыўся выка-наць патрабаванне правых - распусціць Думу і змяніць выбарчы закон без санкцыі народных прадстаўнікоў. Шукаючы зачэпку для разгону Думы, П.Сталыпін у маі 1907 г. сфабрыкаваў ілжывае абвінавачанне сацыял-дэ-макратычнай фракцыі ў падрыхтоўцы змовы супраць цара і патрабаваў ад Думы пазбавіць яе членаў парламенцкай недатыкальнасці. Думская камісія выкрыла лжывасць абвінавачання. Не чакаючы абмеркавання вынікаў рас-следавання, Мікалай II указам ад 3 чэрвеня 1907 г. распусціў Думу і аднача-сова - насуперак Маніфесту 17 кастрычніка 1905 г. - змяніў выбарчы закон. Па сутнасці гэта быу дзяржаўны пераварот. Ім і закончылася першая расійская рэвалюцыя.
4. Беларускі нацыянальны рух у перыяд рэвалюцыі Дзейнасць Беларускай сацыялістычнай грамады (БСГ). На падзеі "крывавай нядзелі" у Пецярбургу БСГ адгукнулася лістоўкай "Царова жніво", якая заклікала падтрымаць барацьбу пецярбургскіх рабочых за звяржэнне царызму. Праграмныя патрабаванні БСГ у рэвалюцыі асвят-
__________________________
1Государственная дума. Стенографический отчет. Т 1. С.1616-1618.
2Минское слово. 1907. №№ 101, 117, 127, 138, 191; Шабуня К.И. Аграрный вопрос и
крестьянское движение в Белоруссии в революции 1905-1907 гг. С.405-406.
337
ляліся ў лістоўцы "Што такое канстытуцыя" (сакавік 1905 г.). Паляпшэнне долі народных мас яна звязвала з ліквідацыяй самадзяржаўя і пераходам усёй паўнаты улады да Канстытуцыйнага сходу, выбранага агульным, роўным і тайным галасаваннем. Сход павінен быу мець права выдаваць законы, вырашаць пытанні аб вайне і міры і г.д. Грамада выказалася за свабоду друку, сходаў, саюзаў, "веры і народнасці", школы на роднай мове, адказ-насць чыноўнікаў перад судом народа, недатыкальнасць асобы, прагрэсіўны падатак, патрабавала вызвалення палітычных зняволеных, заклікала не плаціць падаткі, неадкладна праганяць са службы сельскіх стражнікаў, ураднікаў, прыставаў, земскіх. Пытанне аб нацыянальна-дзяржаўным улад-каванні Беларусі ў гэтай лістоўцы не ўзнімалася1.
Разам з эсэрамі ў тым жа месяцы БСГ арганізавала сялянскі з'езд. Вынікі яго работы асвятляліся ў спецыяльнай лістоўцы. Удзельнікі з'езда закліналі сялян ствараць у вёсках грамады-брацтвы іпраз сваіх выбарных злучацца у "адну вялікую грамаду" з мэтай адабраць ад цара, казны і паноў усю зямлю і зрабіць так, каб кожны, хто хацеў працаваць на ей, у тым ліку і паны, "мог да-стаць столькі зямлі, сколькі яму трэба, каб з яе сваім трудом пражыць". Яны адмоўна паставіліся да раздзелу зямлі ва ўласнасць сялян па ўраўняльнаму прынцыпу, зыходзячы з таго, што ужо ў другім пакаленні не было б роўнасці паміж 1М1 ("бо адзін чалавек падзяліў бы сваю часць на двух, а другі на пяць сыноў чым болей, і зноў пайшло б тое самае, што цяпер"). Роўнасць і спра вядлівасць, на думку ўдзельнікаў з'езда, забяспечвалі наступныя два споса-бы вырашэння аграрна-сялянскага пытання: 1) калектыунае ("гуртам") гас-падаранне сялян на агульнай зямлі пры дакладным уліку ўдзелу кожнага з іх у грамадскай працы з адпаведнай яе аплатай; 2) аднаасобнае вядзенне сяля-намі сваей гаспадаркі на надзелах зямлі, атрыманых ад сельскай грамады па ураўняльнаму прьнцыпу, з перыядычнымі перадзеламі іх у залежнасці ад велічыні сям'і Рэалізацыя гэтай праграмы звязвалася з ліквідацыяй царска-га самадзяржаўя шляхам усенароднага ўзброенага паўстання. Дэлегаты з'езда заклікалі сялян рыхтавацца да яго, "даставаць стрэльбы, рэвальверы, вінтоўкі, каб было чым абараніцца, і заваяваць новы парадак карыстання зямлёю кожнаму, хто на ей сам працуе". "Цяпер надыходзіць час, - гавары-лася ў лістоўцы, - калі народ сам павінен падняцца ды пастанавіць аб сваей долі Дзеля таго будзем гнаць усякіх начальнікаў, разбіваць ды паліць кан-цылярыі і паліцэйскія ўпраўленні, разганяць і біцъ паліцыю і жандараў; пе-растанем плаціць падаткі і адбываць павіннасці...".
Рашэннямі з'езда прадугледжваўся пераход улады на усёй беларускай зямлі ў рукі сейма-схода народных прадстаўнікоў, выбарных ад кожнай во-ласці, які павінен быу ўстанавіць новыя справядлівыя законы і падаткі і вы-значыць, "на якія народныя патрэбы маюць ісці грошы, што плаціць народ". "Кожны народ, - было заяўлена на з'ездзе, - павінен мець свой сейм, каторы вёў бы яго справы, але ўсе народы, што жывуць у Расіі;, маюць яшчэ і агуль-ныя справы. Дзеля таго трэба, каб выбарныя ад нашай Беларусі і Літвы, ад Польшчы, Фінляндыі, Каўказа і ўсіх другіх народаў разам з рускімі збіраліся на агульны сейм у Пецярбургу, чым у якім другім горадзе і там усе разам пастанаўлялі аб сваіх агульных справах"2.
Вясною і летам 1905 г. БСГ пашырыла агітацыю сярод сялян і пастаян-ных сельскагаспадарчых рабочых, заклікаючы іх да правядзення арганізава-
___________________________
1 Сацыялістычны рух на Беларусі ў пракламацыях 1905 г. Мн., 1927. С.67-71.
2 Там жа. С.75-77; НГАБ, ф.1430, воп. 2, спр.135, арк.62-63.
338
ных страйкау у панскіх маёнтках з мэтай паляпшэння ўмоў найму і свайго становішча. Пра гэта, у прыватнасці, сведчыць адозва "Да ўсіх работнікаў і работніц дваровых, да ўсіх дзеравенскіх людзей на туташняй зямлі Беларускай", выдадзеная ў чэрвені масавым тыражом (10 тыс. экземпляраў).
Разам з іншымі рэвалюцыйна-дэмакратычнымі партыямі БСГ байката-вала булыгінскую Думу, пераконвала, што царскі маніфест аб скліканні Думы - "адно ашуканства", і заклікала народ да далейшай барацьбы за свабоду. "Будзем Сілай дабівацца канстытуцыі, або права народу сваей ўласцю пастанаўляць аб сваіх справах і патрэбах, - гаварылася ў лістоўцы "Царова дума". - Не супакоімся, пакуль кожны чалавек, што жыве ў Расіі, не будзе мець права выбіраць выбарных у Канстытуцыйны сход, ці сейм, суполь-нымі, роўнымі і тайнымі выбарамі, пакуль не даб'емся права свабодна пісаць і гаварыць праўду, збірацца і змаўляцца, як палепщыць сваю долю. Патрабуем, каб кожны народ меў права сам пастанаўляць аб сваіх справах, выбіраць сабе сваіх чыноўнікаў і судзіць іх, гаварыць, пісаць івучыцца па-свойму. Патрабуем, каб кожны народ меў свой сейм у сваім краі Далоў цара і яго правіцельства! Далоў царову Думу! Хай жыве народнае праўленне і Канстытуцыйны сход у Вільні"'-
У кастрычніку 1905 г. Віленскі камітэт БСГ выдаў адозвы "Браткі хрысціяне!" і "Да салдат!" Першая з іх выкрывала дзейнасць улад, накірава-ную на арганізацыю яўрэйскіх пагромаў сіламі чарнасоценцаў, і заклікала хрысціян і яўрэяў да братняй згоды і сумеснай барацьбы за свабоду. Другая адозва даказвала, што нельга верыць Маніфесту 17 кастрычніка, і заклікала салдат не паднімаць зброю супраць народа. Заканчвалася яна лозунгам: "Хай жыве згода армія з народам! Далоў новую царскую думу! Хай жыве народны сход Літвы і Беларусі ў Вільні2 Гэта адозва сведчыць, што Грамада без ваганняў, услед за выданнем Маніфеста 17 кастрычніка, падтрымала рэ-валюцыйна-дэмакратычны лозунг байкоту новай Дзяржаўнай думы, не зва-жаючы на абвешчаныя Мкалаем II свабоды, пашырэнне выбарчага права і наданне Думе заканадаўчых паўнамоцтваў.
У 1905 г. Мінская і Віленская арганізацыі БСГ паступова пашыралі агітацыйную дзейнасць сярод рабочых прамысловых прадпрыемстваў, на якіх працавалі выхадцы з беларускай вёскі. У дні кастрычніцкай палітычнай стачкі на мітынгах у Мінску выступаў I. Луцкевіч. Ён адыграў важную ролю ў ажыццяўленні рашэння Мінскага кааліцыйнага савета аб правядзенні агульнагарадской стачкі пратэсту ў адказ на Курлоўскі расстрэл. У Вільні і яе прамысловым прадмесці Нова-Вілейску актыуна дзейнічала А. Пашкевіч (Цётка). Яна часта выступала на розных мітынгах. Шырокую папулярнасць набыу яе верш "Хрэст на свабоду", які выдаваўся на мове арыгінал а не толь Грамадою, але Літоўскай сацыял-дэмакратычнай партыяй, а таксама ППС у Літве3.
Выдатныя арганізатарскія здольнасці ісамаахвярнасць у рэвалюцый-най барацьбе праявіў А. Бурбіс. У лістападзе-снежні 1905 г. пад яго кірауніцтвам у Мейшагольскай воласці Віленскага павета старая ўлада была фактычна скінута, узнікла "Мейшагольская рэспубліка". Паводле абвінаваўчага акта, Бурбіс з групай аднадумцаў (студэнт Алеснікаў, сяляне Запольскі, Струй, Ярусь і інш.) "самавольна" збіраў валасныя сходы, высту-
________________________
1Сацыялістычны рух на Беларусі ў пракламацыях 1905 г. С.78-79.
2Там жа.
3ЛуцкевічА. За дваццаць пяць гадоў (1903-1928). Успаміны аб працы першых беларускіх палітычных арганізацыяў. Мн., 1991. С. 17-19.
пау на іх, а таксама на кірмашовай плошчы, з балкона карчмы з прамовамі ў якіх заклікаў сялян не выконваць распараджэнняў царскіх улад, сілай адбіраць у памешчыкаў зямлю, праганяць земскіх начальнікаў, станавых прыставаў, валасных старшынь, не плаціць падаткау, не адбываць вайско-вай павіннасці, закрываць казённыя вінныя крамы. На валасным сходзе 14 снежня 1905 г. ён зачытаў і прапанаваў сялянам прыняць два прыгаворы. У адным з іх заяўлялася, што абяцаная ў Маніфесце 17 кастрычніка Дзяр-жаўная дума народу не патрэбная і сяляне не павінны яе выбіраць. На думку Бурбса, трэба дамагацца склікання Устаноўчага сходу, выбранага на аснове усеагульнага, роўнага, прамога і тайнага галасавання. Гэты сход прыме законы, назначыць падсправаздачны яму ўрад, перадасць у карыстанне ўсяго народа зямлю, і кожны зможа карыстацца екі пры умове апрацоўгкі сваімі сіламі, без эксплуатацыі чужой працы, забяспечыць усім грамадзянам сва-боду слова, сходаў, сумлення, друку, саюзаў, недатыкальнасць асобы. Правамі кожнага краю павінны кіраваць яго выбарныя. Беларускаму краю неаб-ходна поўнае самакіраванне з сеймам у Вільні. Ускосныя падаткі акцызы адмяняюцца, уводзіцца адзіны падаходны падатак. Скасоўваюцца саслоўі Вызваляюцца ўсе палітычныя вязні. Забараняецца пакаранне смерцю. Дзяржава на казённы кошт забяспечвае ўсеагульнае навучанне дзяцей на іх роднай мове. На валасных сходах голас даецца ўсім жыхарам воласці. Другім прыгаворам скасоўвалася ўлада ранейшага валаснога праўлення, ад-мяняліся ўсе падаткі і павіннасці на карысць антынароднага ўрада, закрываліся казённыя вінныя крамы, назначаліся выбары новых кіраўнікоу воласці1.
Віленскі губернатар неўзабаве паслаў у Мейшаголу (22 вярсты ад Вільні) казакаў, якія ліквідавалі "рэспубліку"2. А.Бурбісу ўдалося пазбег-нуць арышту.
Рэвалюцыйную агітацыю сярод сялян Койданаўскай воласці Мінскага павета ў снежні 1905 г. вяла група грамадоуцаў у складзе К. Кастравіцкага (Каруся Каганца), С. Багушэўскага, С. Дацко, В. 1 М. Кардзецкіх. Яны выступалі на сходах сялян і распаўсюджвалі сярод іх нелегальныя выданні -"Маніфест", пракламацыю Беларускага сялянскага саюза, "Рэзалюцыю 1-га дэлегацкага з'езда Усерасійскага сялянскага саюза" і беларускамоуны зборнік "Песні". Па сведчанні паліцыіі, сяляне пад уплывам агітацыі адмаўляліся плаціць падаткі.19 снежня агітатары былі арыштаваны ва ўро-чышчы Цекліполь Койданаўскай воласці. Паліцыя адабрала ў іх некалькі дзесяткау экземпляраў гэтых выданняў, два рэвальверы з баявымі патронамі, два фінскія нажы і самаробны кінжал.
"Маніфест", які распаўсюджвала група К.Кастравіцкага, быу выдадзены 3 снежня 1905 г. ад імя Савета рабочых дэпутатаў (Пецярбургскага), Галоўнага камітэта Усерасійскага сялянскага саюза, Цэнтральнага камітэта (бальшавіцкага) і арганізацыйнай камісіі (меншавіцкай) РСДРП, ЦК ПСРі ЦК ППС. Гэтыя арганізацыіі канстатавалі, што царскі урад давёў краіну да эканамічнага, ваеннага і фінансавага банкроцтва. "Выхад адзін, - заяўлялі яны, - скінуць урад, адабраўшы у яго апошнія сілы... апошні спосаб жыцця яго - даходы". Дзеля гэтага заклікалі насельніцтва не плаціць у казну вы-
______________
1 Біч М. "Стары змаганец" // Мастацтва Беларусі. 1986. №3. С.69-71. 2Луцкевіч. За дваццаць пяць гадоў (1903-1928). Успаміны аб працы першых беларускіх палітычных арганізацыяў. С. 19-20.
2 ДАРФ, ф.ДП, АА, воп.1910, спр.536, арк.1 1 адв.; Бгч. М. Ад родных шу. Грамадска-палітычныя погляды Каруся Каганца// Полымя. 1988. №3. С.146-147.
340
купных і ўсякіх іншых плацяжоў, забіраць уклады з ашчадных кас і дзяр-жаўнага банка, патрабуючы выплаты залатымі і срэбнымі рублямі, дамагацца таго ж і пры выдачы заработнай платы, пры усіх здзелках. 3 усенародным фінансавым байкотам царызму аўтары "Маніфеста" звязвалі непазбеж-насць яго падзення і пераходу ўлады да Устаноўчага сходу. "Маніфест" пад-трымалі ЦК БСГ і Беларускі сялянскі саюз, якія 4 снежня перавыдалі яго асобнай лістоўкай тыражом 3 тыс. экземпляраў у перакладзе на беларускую мову, далучыушы пры гэтым свае подпісы да згаданых вышэй арганізацый і партый1.
II з'езд БСГ. Змены ў праграме.У пачатку студзеня 1906 г. у Мінску адбыўся II з'езд Грамады, які перагледзеў партыйную праграму, прыняў ар-ганізацыйны статут івыбраў ЦК у складзе 1.І А. Луцкевічаў, В. Іваноўскага 1 А. Бурбіса2. Фармулёўкі канчатковай мэты (замена капіталістычнага ладу сацыялістычным) і бліжэйшыя палітычныя задачы БСГ (звяржэнне са-мадзяржаўя) разам з пралетарыятам усёй Расіі ў новай праграме захаваліся. Асноўныя змены у ёй датычылі вызначэння характэру партыі, вырашэння нацыянальнага і аграрна-сялянскага пытанняў. II з'езд абвясціў Грамаду ар-ганізацыяй працоўнай беднаты Беларускага краю без адрознення нацыя-нальнай, г. зн. не нацыянальна беларускай (як у праграме 1902 г.), а інтэрна-цыянальнай краёвай партыяй. Ён выказаўся за замену самадзяржаўнага ладу ў Расіі федэратыунай дэмакратычнай рэспублікай са свабодным сама-вызначэннем і культурна-нацыянальнай аўтаноміяй народнасцей, што ува-ходзілі ў склад дзяржавы. Пры гэтым было вылучана патрабаванне тэрыта-рыяльна-дзяржаўнай аўтаноміі Беларускага краю з мясцовым сеймам у Вільні.
Па аграрна-сялянскім пытанні II з'езд Грамады прызнаў неабходнасць карэннай аграрнай рэформы, якая перш за ўсё пашырала б землекарыстанне малазямельных сельскіх працаўнікоў. Заявіушы, што БСГ імкнецца да пераходу ўсёй зямлі ў грамадскую уласнасць, ён сфармуляваў патрабаванне утварыць абласныя зямельныя фонды шляхам канфіскацыі казённых, удзельных, кабінецкіх, царкоўных, манастырскіх і прыватнаўласніцкіх зямель для надзялення малазямельных і беззямельных сялян на правах па-жыццёвага карыстання за рэнту, якая паступала б ва ўласнасць краю. Форму і парадак канфіскацыі павінны былі вызначыць абласныя дзяржаўныя арганізацыі, а колькасць зямлі, неабходнай для надзялення, - ніжэйшыя са-макіруючыя арганізацыі. Такім чынам, па аграрным пытанні БСГ ад-мовілася ад лозунга сацыялізацыі з ураўняльным (адпаведна працоўнай норме) землекарыстаннем. Нічога не гаварылася ў ей аб распаўсюджанні 1ДЭ1 усебаковага сябравання і таварыстваў (г.зн. кааперацыі) як шляху для пераходу да сацыялістычнай гаспадаркі . Новая аграрная праграма БСГ грунтавалася на 1ДЭ1 муніцыпалізацыі зямлі. Аналагічная праграма ў кра-савіку 1906 г. была прынята меншавікамі на IV з'ездзе РСДРП.
Для ажыццяўлення ўсіх вызначаных у праграме палітычных ісацы-яльных пераўтварэнняў II з'езд БСГ прызнаў неабходным скліканне пасля звяржэння самадзяржаўя Устаноўчага сейма Беларускага краю
__________________________
1 ДАРФ, ф.1741, №34933.
2
Бур&с А. Беларуская сацыялістычная грамада ў першым перыядзе яе працы (1903-
1907) // Беларусь: нарысы гісторьп, культуры і рэвалюцыйнага руху. Мн., 1924. С. 180 (тэкст
статута БСГ да гэтага часу застаецца невядомы).
3 Шлюбскг А. Да гісторыіп Беларускай сацыялістычнай грамады // Полымя. 1925. №5.
С.158-161 (поуныя тэксты праграм БСГ 1903 11906 гг.).
на аснове усеагульнага, роўнага і прамога выбарчага права з тайным га-
ласаваннем1.
Чэрвеньская (1906 г.) канферэнцыя БСГ.Канферэнцыя была склікана па ініцыятыве Мінскага краёвага камітэта і працавала 3-4 чэрвеня. Удзельнічалі ў ей 15 чалавек - прадстаўнікі ЦК, Віленскага і Мінскага краевых (абласных) камітэтаў, Пецярбургскай групы, Мінскага рабочага камітэта, Віленскай трупы вучнёўскай моладзь Лідскай, Дзісенскай і Бель-скай павятовых арганізацый. 3-за тэрміновага склікання не ўсе мясцовыя арганізацыі прыслалі сваіх дэлегатаў2. Канферэнцыя разгледзела пытанні аб тактыцы, адносінах да ППС у Лігве, дзейнасці на месцах, партыйнай арганізацыі і інш.
У рэзалюцьй аб тактыцы адзначалася, што БСГ, працягваючы байката-ваць Дзяржауную думу як нездавальняючую форму народнага прад-стауніцтва, усё ж будзе падтрымліваць тыя патрабаванні рэвалюцыйных элементау ў Думе, якія не пярэчаць яе праграме. Разам з тым канферэнцыя прызнала вялікае рэвалюцыйнае значэнне паслання ў Думу наказаў і хада-коў ад сялян у сэнсе развіцця іх самасвядомасці і даручыла мясцовым камітэтам іапгіатарам аргагізацыю гэтай справы, а абласным камітэтам -распрацоўку агульнай формы зваротаў. Дэлегаты выказаліся за поўны бай-кот урадавых землеўпарадкавальных камісій, увядзенне якіх праектавалася у 1906 г3.
Пытанне аб адносінах да ППС у Літве было ўключана ў парадак дня кан-ферэнцыі ў сувязі з прапановай кіраўнщтва гэтай партыі аб утварэнні разам з БСГ і Літоўскай сацыял-дэмакратычнай партыяй адзінай сацыял-дэмак-ратычнай партыі Беларусі і Літвы з самастойнымі нацыянальнымі секцы-ямі. Паводле ўспамінаў А.Луцкевіча, БСГ горача падтрымлівала гэту ідэю, аднак прыняцце яе да рэалізацыі абумоўлівала згодай будучай партыі са сваей (грамадаўскай) аграрнай праграмай (агульнапалігычная праграма ППС у Літве, БСГ 1 ЛСДП супадала). Папярэднія перагаворы з лідэрамі ППС у Літве (П.Шумавым і інш.) вялі А.Луцкевіч і А.Уласаў. Пагадненне па аграрным пытанні не было дасягнута, паколькі "пэпээсаўцы" стаялі на платформе "прырэзку" да надзелаў сялян і адхілялі радыкальную перабудову аграрных адносін, звязаную з ліквідацыяй памешчыцкага землеўладання4. Разгледзеўшы гэта пытанне, канферэнцыя БСГ прызнала, што зліццё партый на аснове агульнай аграрнай палітыкі немагчыма. Разам з тым яна канстатавала супадзенне палітычных прынцыпаў ППС у Літве і БСГ і на гэтай падставе выказалася за сумесную барацьбу з мэтай іх ажыццяўлення5.
Рэзалюцыя аб дзейнасці на месцах абавязвала мясцовыя арганізацыі зрабіць усе захады для таго, каб выкарыстаць рэвалюцыйны настрой сялян-ства ў мэтах зліцця барацьбы сялян за зямлю з агульнапалітычным рухам.
Па арганізацыйным пытанні канферэнцыя пацвердзіла нормы статута,
прынятага на II з'ездзе БСГ, і дапоўніла іх рэзалюцыяй, паводле якой
партыйная структура на абласным і мясцовым узроўні павінна была
дзейнічаць на аснове цэнтралізму і строгай канспірацыі. Абласны камітэт
узначальваў усю дзейнасць партыі на "сваей" тэрыторыі. Для садзеяння сабе *
______________________
1 Шлюбскі А. Да гісторыі Беларускай сацыялістычнай грамады // Полымя, 1925. №5. С.158-161 (поуныя тэксты праграм БСГ 190311906 гг.).
2БДАМЛМ, ф.З, воп.1, спр.141, арк.9.
3 Там жа, арк.6-7.
^Луцківіч А. За дваццаць пяць гадоў. С.34-35.
5БДАМЛМ, ф.З, воп.1, спр.141, арк.7.
342
ён утварыу з членаў партыі камісіі па справах тэхнікі, фінансаў і інш. Мясцовыя камітэты падпарадкоўваліся абласным камітэтам і фарміраваліся імі. Там, дзе існавалі буйныя рабочыя арганізацыі, ствараліся строга заканспіраваныя рабочыя камітэты, а пры іх - рабочыя саветы з прадстаўнікоў раённых рабочых арганізацый1.
Прыняцце гэтай рэзалюцыі сведчыла аб тым, што статут БСГ, зацверд-жаны у пачатку студзеня 1906 г., прадугледжваў выбарнасць мясцовых камітэтаў, якія ва ўмовах наступлення контррэвалюцыі давялося ад-мяніць. Разам з тым з матэрыялаў канферэнцыі можна зрабць выснову, што БСГ да лета 1906 г. значна пашырыла свой ўплыў сярод рабочых, у прыват-насці ў Мінску і Вільні, дзе аформіліся адпаведна рабочыя камітэты і рабочая група.
Канферэнцыя патрабавала ад ЦК справаздачы аб яго дзейнасці перад аб-ласнымі камітэтамі і даручыла ўсім арганізацыям звярнуць самую сур'ёзную ў'вагу на праблему партыйнага фінансавання. Сярод магчымых крыніц папаўнення партыйнай касы яна назвала наладжванне экспрапрыя-цый урадавых грошай, абкладанне прыхільнікаў, збор з арганізаваных партыяй людзей, выданне падпісных лістоў, стварэнне камерцыйных прад-прыемствау. Вельмі актуальнай задачай ЦК прызнавалася хутчэйшае выданне партыйнага органа2.
Газета "Наша доля". Першым перыядычным органам БСГ стала легальная тыднёвая газета "Наша доля", якая выдавалася ў Вільні з 1 верасня да 1 снежня 1906 г. кірыліцай і лацінкай ва умовах разгорнутага наступлення контррэвалюцыі, што і прадвызначыла яе лёс. Афіцыйным рэдакта-рам-выдаўцом "Нашай долі" быу зацверджаны віленскі мешчанін I. Тукеркес, фактычнымі ж рэдактарамі з'яўляліся і.І А. Луцкевічы, Цётка і Ф. Умястоўскі. У падрыхтоўцы выдання ўдзельнічаў А. Уласаў, які прыцягнуў да супрацоуніцтва з газетай Я.Коласа.
Першы нумар "Нашай долі" пачынаўся вершам Цёткі "Наш палетак", прысвечаным тэме нацыянальнага адраджэння беларусаў.
У нумары пераважалі матэрыялы рэвалюцыйна-дэмакратычнага змес-ту, у пэунай ступені завуаліраванага з мэтай пазбегнуць цэнзурнага прасле-давання. Артыкул "Што будзе" канстатаваў, што царскі урад "не дасць народу ні зямлі, ніпраўдзівае свабоды" і падводзіў да высновы аб неабходнасці звяржэння ўрада. У публіцыстычным творы Цёткі "Прысяга над крывавымі разорамі" у сімвалічных вобразах трох братоў, сыноў беларускага се-ляніна-бедняка - дворнага парабка, салдата і пецярбургскага рабочага - па-казваліся вядучыя сілы, якія, заключыушы брацкі саюз, маглі забяспечыць перамогу рэвалюцыі, пераход казённых і дворных (панскіх) зямель у рукі народа. Усім, хто баяўся выступіць супраць "казённага" і "дворнага", бра-ты, скрыжаваўшы у прысязе рукі, адказваюць: "Мы дамо! Мы сіла - мы права!"
Ідэя саюза вясковай і гарадской працоўнай беднаты як галоўнай пераду-мовы поспеху у барацьбе за лепшую долю прапагандавалася і ў наступных нумарах газеты. Зрабіць перамену да лепшага, як падкрэслівала газета, можа толькі ўвесь рабочы народ, уся вясковая і мясцовая працавітая бедната, калі ўсе разам пойдуць па адной дарозе, дзеля чаго усе мужыцкія саюзы павінны злучыцца праз свае камітэты з рабочымі саюзамі і партыямі ў го-радзе". У трэцім нумары быу змешчаны верш Я.Коласа "Беларусам".
___________________________
1 БДАМЛМ, ф.З, воп.1, спр.141, арк.8.
2Там жа, арк.9.
Пачатак выдання "Нашай нівы". Дзейнасць БСГ на схіле рэвалюцыі.Пакінуўшы "Нашу долю", кіраўнікі БСГ арганізавалі ў Вільні выданне но-вай штотыднёвай газеты "Наша ніва". У рэдакцыю яе ўваходзілі і.І А. Луц-кевічы і А. Уласаў. Першыя чатыры нумары у якасці рэдактара-выдаўца падпісваў З.Вольскі, наступныя (на працягу шэрагу гадоў) - А. Уласаў. У перадавым артыкуле першага нумара, які выйшаў 10 (23) лістапада 1906 г., заяўлялася: "Не думайце, што мы хочам служыць толью ці панам, ці адным мужыкам. Не, ніколі не! Мы будзем служыць усяму скрыуджанаму белару-скаму народу. Мы... будзем старацца, кааб усе беларусы, што не ведаюць, хто яны ёсць, - зразумелі, што яны беларусы людзі, каб пазналі свае правы..." (выдзелена у арыгінале). 3 дадзенай жа заявы вынікала, што грамадоўская рэдакцыя "Нашай нівы" сышла з пазіцыі абароны класавых інтарэсаў сялян і сваім крэда абвясціла абарону нацыянальных інтарэсаў прыгнечанага беларускага народа і аб'яднанне яго на аснове нацыянальнай 1ДЭ1.
Аднак шматлікія рэдакцыйныя і іншыя матэрыялы, апублікаваныя ў "Нашай ніве" у канцы 1906 - першай палове 1907 г., сведчаць пратое, што газета арыентавалася на працоўныя масы народа. У публікацыях, прысвеча-ных тэме выбараў у II Дзяржаўную думу, яна тлумачыла працоўным адзінства іх інтарэсаў і неабходнасць аб'яднання незалежна ад веравызнан-ня для таго, каб перамагчы на выбарах і праз сваіх дэпутатаў дабіцца паляп-шэння свайго становішча2.
Сацыяльна-эканамічная і нацыянальна-палітычная праграма газеты на пачатковым этапе яе выдання выкладалася ў артыкуле "Зямельная справа ў Беларусі" у форме наказу думскім дэпутатам ад краю. Найперш яны павінны былі дабіцца вырашэння пытання аб забеспячэнні малазямельным і беззямельным сялянам свабоднага доступу да зямлі, скасавання ўсіх абме-жавальных законаў адносна яе куплі іпродажу, а таксама цераспалосіцы і сервітутау ("без крыуды для працуючых").
______________________
1 БДАМЛМ, ф.З, воп.1, спр.141, арк. 137-138.
2 Наша ніва. 1906. 24 лютап.
Узнімаючы аграрнае пытанне, "Наша ніва" вясною 1907 г. неаднаразова адзначала: у Беларусі зямлі казённай, удзельнай, манастырскай, царкоўнай і касцёльнай так мала, што задаволіць ёю сялян немагчыма. У гэтай сувязі яна крытыкавала пазіцыю думскіх дэпутатаў ад памешчыкаў заходніх губерняў, якія "частавалі" сялян толькі гэтай зямлёю ізаяўлялі аб недатыкальнасці памешчыцкага землеўладання. Газета падтрымлівала патрабаванне браць зямлю, "дзе выпадае і прымусам ад памешчыкаў". Пры гэтым яна апубліка-вала праект зямельнай рэформы літоўскіх сацыял-дэмакратаў, выбраных у Дзяржаўную думу ад Ковенскай губерні, які фактычна супадаў з праграмай БСГ, прынятай на яе другім з'ездзе.
"Наша ніва" асуджала дзейнасць у Беларусі як "истинно-русских", так і 'истинно-польских" нацыяналістаў, характарызуючы іх як зацятых ворагаў
________________
1Наша ніва. 1906. 22 снеж.
2Там жа. 1907. 6 студз.
3Там жа. 13 студз.
4Там жа. 25 студз.
5Там жа. 18 мая.
345
беларускага народа, рэзка выкрывала здраду агульнасялянсм інтарэсам з боку тых беларускіх сялян, якія трапілі ў Думу, пайшоўшы на саюз з расійскай чорнай сотняй, ці адпаведна з мясцовымі польскімі памешчыкамі і каталіцкімі ксяндзамі1.
У канцы 1906 - першай палове 1907 г. працягвалася і нелегальная дзей-насць БСГ, хоць і ў значна больш вузкіх маштабах, чым у папярэдні перыяд рэвалюцыі. У Пецярбургскім падпольным выдавецтве "Грамада" быувы-дадзены некалькі брашур рэвалюцыйна-дэмакратычнага зместу, у тым ліку "Як мужыку палепшыць свае жыццё" (кірыліцай і лацінкай), "Чы будзе для усіх зямлі?", "Што такое свабода?" Г Сігава (пераклад з украінскай мовы), "Забастовка" (лацінкай), "Гутарка аб тым, куды мужыцкія грошы ідуць"2. Мінскі рабочы камітэт БСГ у партыйнай друкарні выдаў да 1 мая (18 кра-савіка) 1907 г. адозву "Таварышы рабочыя" (на рускай мове) з заклікам да аб'яднання і барацьбы "за чалавечае шчасце, за сацыялізм"3.
Паводле няпоўных звестак, выданні "Грамады" напярэдадш рэвалюцыі 1905-1907 гг. распаусюджваліся ў Мінску, Вільні, Дзісне, Рэчыцы, Мінскім, Ігуменскім, Барысаўскім, Бабруйскім, Навагрудскім, Слуцкім паветах Мінскай губерні; Віленскім, Лідскім, Дзвінскім, Ашмянскім паветах Вілен-скай губерні; Гродзенскім, Брэсцкім і Бельскім паветах Гродзенскай гу-берні. Фактаў распаусюджання літаратуры БСГ у Магілёўскай і Віленскай губернях практычна не зафіксавана.
Уплыу БСГ у рабочым руху гарадоў, за выключэннем Мінска і Вільні, амаль не адчуваўся. Асноўным аб'ектам яе агітацыі з'яўляліся сельскія рабочыя і сяляне-падзёншчыкі. У шэрагу паветаў яна арганізавала значныя сельскагаспадарчыя забастоукі, праводзіла палітычныя сходы і мітынгі. У канцы 1906 - пачатку 1907 г. Мінскі краёвы камітэт БСГ, як ужо адзначала-ся, разам з мясцовымі арганізацыямі РСДРП, ПСР, Бунда і прафсаюзаў ува-ходзіў у левы блок па выбарах у II Дзяржауную думу. У паветах Мінскай гу-берні Беларуская сацыялістычная грамада выставіла свой спіс кандыдатаў на усіх участках і мела прыкметны поспех. У Мінскім, Слуцкім, Наваг-рудскім паветах яе прадстаўнікі былі праведзены у склад выбаршчыкаў4. Аднак на губернскім сходзе выбаршчыкаў ні адзін кандыдат у Думу ад левых партый не быу падтрыманы.
ГЛАВА 2 САЦЫЯЛЬНА-ЭКАНАМІЧНАЕ РАЗВІЦЦЁ
1. Сельская гаспадарка іаграрная рэформа П.Сталыпіна
інтэнсіфікацыя і дынаміка сельскагаспадарчай вытворчасці. Класавая дыферэнцыяцыя сялянства.У пачатку XX ст. вядучай галіной сельскай гаспадаркі Беларусі заставалася земляробства. 3 развіццём капіталістычных адносін на вёсцы, павелічэннем колькасці сельскага насельніцтва яго пра-дукцыйныя сілы узрасталі. 3 1899 да 1913г.у Беларусі з пашырэннем ворна-
______________________
1 Наша ніва. 1907. 13 крас.
2Александрович С.Х. Пуцявшы роднага слова. Мн., 1971. С.142,154-155.
3РДГА,ф.1741,№48.
4 Наша ніва. 1907. 25 студз.; 2 лют.
346
га кліна агульная пасяўная плошча павялічылася з 3870,2 тыс. да 4052 тыс. дзесяцін, Ц1 на 4,7 %. Аднак яе прырост назіраўся толькі на сялянскай надзельнай зямлі - з 2474,2 тыс. да 2698,1 тыс., або на 9 %. На прыват-наўласніцкіх землях пасевы скараціліся з 1396 тыс. да 1353,9 тыс. дзесяцін (3 %) Хутчэй за усе пашыраліся пасяўная плошча і збор найбольш даходных, тэхнічных і кармавых культур (бульбы, лёну, канапель). Сярод іх першае месца займала бульба. За адзначаны перыяд у Беларусі яе плошча вырасла з 375,1 тыс. да 551,6 тыс. дзесяцш (47,1 %), а удзельная вага ў агульнай пасяўной плошчы на прыватнаўласніцкай зямлі ўзнялася з 9,5 да 14,6 %, на сялянскай надзельнай - з 9,8 да 12,3 %. Сярэднегадавы чысты (за вылікам насення) збор бульбы павял1ічыуся са 124,4 млн пудоу у 1899-1901 гг. да 184,7 млн пудоу у 1911-1913 гг., або на 48,6 %. У пачатку XX ст. Беларусь заставалася адным з найбуйнейшых рэгіёнаў вытворчасці бульбы. Напярэ-дадні Першай сусветнай вайны на яе прыпадала 17,2 % усяго бульбянога поля еурапейскай часткі Расійскай імперыі1. Асноўную масу таварнай бульбы перапрацоўвалі на спірт, большая частка якога паступала на продаж.
У пауночных паветах важнай галіной сельскагаспадарчай вытворчасці з'яўлялася льнаводства. Тут было сканцэнтравана каля 2/3 пасеваў лёну ў Беларусі. 3 1899 да 1913 г. яны узраслі з 91,5 тыс. да 100,1 тыс. дзесяцін (9А %) * склалі 2,5 % агульнай пасяўной плошчы. Сярэднегадавы збор ільно-валакна павялічыуся з 1794 тыс. пудоу у 1899-1901 гг. да 2928,2 тыс. пудоу ў 1911-1913 гг., щ на 63,2 %. Значнае перавышэнне яго росту ў параўнанні з пасевамі сведчыць аб інтэнсіфікацыі льнаводства, якое ўсё больш прыста-соўвалася да рынку. Амаль 3/4 пасяўной плошчы лёну і збору льновалакна прыпадала на сялянскія надзельныя землі2. Заможныя сялянскія гаспадаркі паўночных паветаў спецыялізаваліся на вытворчасці лёну на продаж. Апошняя, як і ў другой палове XIX ст., былі адным з асноўных рэгіёнаў гандлёвага льнаводства ў краіне.
У 1913 г. параунальна з 1899 г. у Беларусі пасевы збожжавых (з улікам зернебабовых) культур узраслі толькі на 4,1 тыс. дзесяцін (0,1 %), а іх удзельная вага ў агульнай пасяўной плошчы знізлася з 87,2 да 83,4 %3. Разам з тым ураджайнасць збожжа павышалася. Сярэдняя ураджайнасць збожжавых культур у Беларускім рэгіёне у 1911-1913 гг. параўнальна з 1900-1902 гг. узрасла на прыватнауласніцкіх землях з 41,2 да 54,8 пудоу з дзесяціны (33,2 %), на сялянскіх надзельных - з 37 да 47,2 пудоу (27,6 %)4. Павелічэнне збору збожжа адбывалася амаль выключна за кошт інтэнсіфікацыі збожжавай гаспадаркі. Аднак тэмпы росту прадукцыі збожжа былі недастаткова высокія. Па яго ураджайнасці Беларусь працягвала адставаць ад многіх рэгіёнаў імперыі.
У пачатку XX ст. важнай галіной сельскагаспадарчай вытворчасці, цесна звязанай з земляробствам, заставалася жывёлагадоўля. У гэты перыяд назіраўся рост, ды і то нязначны, толькі пагалоўя буйной рагатай жывёлы. Статак астатніх відаў свойскай жывёлы паменшыуся. У 1913 г. адносна 1900 г. у пяці заходніх губернях пагалоўе буйной рагатай жывёлы (без ма-
________________
' Временник Центрального статистического комитета. СПб., 1901. №48. С.24-25, 76-79, °4
84, 86-87, 90, 151-152, 155-158; Статистика Российской империи. Урожай 1899 года. ^П6.,
1900. Вып. II; Урожай 1900года. СПб., 1901. Вып. II; Урожай 1901 года. СПб., 1902. Вып. II;
уРожай 1911 года. СПб., 1912. Вып. II; Урожай 1912 года. СПб., 1913. Вып. II; Урожай 1913
года. СПб., 1914. Вып. II.
Падлічана паводле статыстычных даных аб пасевах і ўраджаях за адпаведныя гады. Падлічана паводле статыстычных даных аб пасевах і ўраджаях за адпаведныя гады. "•Экономика Белоруссии в эпоху империализма 1900-1917. Мн., 1963. С.141.
347
ладняку) павялічылася з 3539,9 тыс. да 3662,5 тыс., або на 3,5 %, а рабочых коней (звыш чатырох гадоў) скарацілася з 1554,4 тыс. да 1376,4 тыс., ці на 11,5 %, свіней з 2100,1 тыс. да 1889,2 тыс. - на 11,2 %, авечак і коз з 3274,7 тыс. да 2474 тыс. - на 24,4 %'. Гэта было выклікана перш за ўсё крызісам 1900 -1903 гг. і дэпрэсіяй 1904 - 1908 гг. у прамысловасці (паніжэннем попыту на таварную жывёлагадоўчую прадукцыыю, далейшым змяншэннем плошчы паш і сенажацей асноўнай масы сялянства, заменай малапрадукцыйнай жывёлы меншай па колькасці пародзістай жывёлай ў многіх пансгкіх ізамож-ных і сялянскіх гаспадарках. Аднак Беларусь у пачатку XX ст., як і ў другой па-лове XIX ст., належала да ліку рэгіёнаў Расійскай імперыі з параўнаўча развітой жывёлагадоўляй. Малочная і мясная жывёлагадоўля ў спалучэнні з вніакурствам, пры вядучай ролі малочнай гаспадаркі, тут з'яўлялася галоўным напрамкам рыначнай спецыялізацыі сельскагаспадарчай вытворчасці.
Рост прадукцыйных сіл земляробства і часткова жывёлагадоўлі быу абумоўлены пашырэннем скарыстання ўдасканаленых прылад вытворчасці, машын і наёмнай працы, развщцём гандлёвага земляробства, у тым ліку вінакурства і іншых галін сельскагаспадарчага прадпрымальніцтва, па-велічэннем колькасці сельскага насельніцтва.
Таксама паляпшалася тэхнічная аснашчанасць сельскагаспадарчай вытворчасці. У 1910 г. у Беларусі ў панскіх гаспадарках жалезныя плугі скла-далі 46,9 % усіх прылад для ворыва, жалезныя бароны і бароны з жалезнымі зубамі - 68,3 % іх агульнай колькасці, у сялянскіх - адпаведна 36,4 1 34 %. Памешчыкам належала 41,2 тыс. земляробчых машын (малатарань, веялак, сеялак, жняярак, конных грабель), сялянам (галоўным чынам кулакам і за-можным) - 32,5 тыс., амаль выключна малатарань і веялак2. У панскіх гаспадарках і гаспадарках сялянскай буржуазіі кабальныя адпрацоўкі сялян пасту-пова выцяснялліся наёмнай рабочай сілай. Напярэдадш Першай сусветнай вайны у параўнанні з 1897 г. колькасцю парабкаў у маёнтках ігаспадарках сялянскай буржуазіі Беларускага рэгіёна ўзрасласа 130 тыс. да 200 тыс. (53,8 %)3.
Пашыраліся рыначныя сувязі сельскай гаспадаркі.3 1900 да 1913 г. чысты (за вылікам увозу) вываз льновалакна і кудзелі з Беларусі ў іншыя рэгіёны краіны і за мяжу павялічыуся з 1619 тыс. да 1911 тыс. пудоў (18 %), мяса, бітай птушкі і дзічыны - са 188 тыс. да 395 тыс. пудоу (у 2,1 раза). Акрамя таго, за вынікам увозу напярэдадні вайны было адпраўлена 47,7 тыс. галоў свіней і 11,5 тыс. галоў буйной рагатай жывёлы4.
Інтэнсіўна развівалася вінакурства. 3 1901/1902 да 1912/1913 гаспадар-чага года ў пяці заходніх губернях колькасць бровараў узрасла з 484 да 630, ці на 30,1 %, а колькасць перакуранай бульбы - з 22,7 млн да 31,9 млн пудоў, або на 40,5 %. На спірт таксама перапрацоўвалі штогод ад 2,2 млн да 2,9 млн пудоу збожжа5. Большая частка спірту ішла на продаж. Адыходы вінакурства (брага) шырока скарыстоўвалі на корм жывёле. Значная колькасць пра-дуктаў земляробства іжывёлагадоўлі збывалася на мясцовым рынку.
_________________________
1 Временник Центрального статистического комитета. №50. С.1, 2; Статистический
ежегодник России. 1913 г. СПб., 1914. Отд. VII. С.45.
2 Сельскохозяйственные машины и орудия в Европейской и Азиатской России в 1910 г.
СПб., 1913. Таблицы. С.18-19.
3Панютич В.П. Наемный труд в сельском хозяйстве Беларуси. 1861-1914. С.58,104.
"•Экономика Белоруссии в эпоху империализма 1900-1917. С.218.
2 Сборник статистико-экономических сведений по сельскому хозяйству России и некоторых иностранных государств. Год второй. СПб., 1908. С.12-13; Год девятый. Пг., 1916. С.Ш-187.
Сельскае насельніцтва няспынна расло. 3 1897 да 1913 г. у Беларусі яно павялічылася з 5845,1 тыс. да 7870 тыс. чалавек (34,6 /о)1. Натуральны пры-рост сям'і прымушаў сялян заворваць пашы, сенажаці, пашыраць плошчу ворнай зямлі.
За кошт "вымывання" серадняцкіх слаёў вёскі ў пачатку XX ст. назірала-ся далейшае паглыбленне класавай дыферэнцыяцыі сялянства на сялян-скую буржуазію, галоуным чынам дробную, 1 сельею пралетарыят, пераваж-на з надзелам. Зыходзячы з размеркавання колькасці коней, зямлі, а таксама скарыстання наёмнай працы парабкаў "верхняй" групай сялян, можна сцвярджаць, што ў Беларуасі з канца XIX ст. да пачатку Першай сусветнай вайны удзельная вага сялянскіх серадняцкіх двароў зменшылася прыкладна з 30 да 20 %, а бядняцкіх - павьгалася з 60 да 70 %, сялянскай буржуазіі - з 8 да 11 %2. Класавая дыферэнцыяцыя сялянства была якасна новай, найважнейшай з'явай ў сацыяльным развіцці капіталістычнай вёскі. У канцы гэтага перыяду дадзены працэс паранейшаму быу яшчэ далёкі ад завяршэння.
Прычыны і мэты рэформы.Расійская рэвалюцыя 1905-1907 гг. пры-мусіла царызм зрабіць круты паварот у аграрнай палітыцы, стаць на шлях паскарэння капіталістычнага развіцця вёскі. Рэформа П.Сталыпіна была адказам царскага самадзяржаўя, памешчыкаў на рэвалюцыю. У адзначаны перыяд сяляне выступалі з рэвалюцыйнымі патрабаваннямі, аж да нацыя-налізацыі ўсёй зямлі. Рэвалюцыя наказала, што сялянства вызваляецца ад наіўнай веры у цара, што яно ў цэлым здольна на актыуныя рэвалюцыйныя дзеянні, што інтарэсы сялян непрымірымыя з панскім землеўладаннем. Як вядома, першая расійская буржуазна-дэмакратычная рэвалюцыя не выра-шыла аграрнага пытання, не ліквідавала панскай зямельнай ўласнасці і іншых перажыткаў прыгонніцтва. Тым самым захоўваліся ўмовы для нова-
_________________
'Первая всеобщая перепись населения Российской империи, 1897 г. Вып. IV. Тетр.1. С.1;
Вып^ Тетр.1. С.1; Вып. XI, ХХП, ХХШ. С.1; Статистический ежегодник России, 1913 г. Отд. I. С.33-35,39.
2Панютич В.П. Наемный труд в сельском хозяйстве Беларуси 1861-1914 гг. С.40,95.
349
га рэвалюцыйнага выбуху. Правячым колам манархічнай Расійскай імперыі, нягледзячы на часовую перамогу контррэвалюцыю, неабходна было пашырыць сваю сацыяльную базу, знайсці новую апору, паколкі старая апора - памешчыка і ваенная сіла - з'яўлялася недастатковай. Такой апорай, на думку ўрада, павінна была стаць прамыслова-гандлёвая буржуазія ў горадзе і сялянская буржуазія ў вёсцы. Праводзячы рэформу зверху, царызм імкнуўся прадухіліць рэвалюцыю знізу. "Моцны асабісты уласнік, - гаварыў П.Сталыпін, - павіен з'явіцца перашкодай для развіцця рэвалюцыйнага руху"1.
Мэтай рэформы было, з аднаго боку, утварэнне класа кансерватыўнай сялянскай буржуазіі, якая стала б апорай царскага самадзяржаўя і саюзнікам памешчыка ў вёсцы, з другога - ператварэнне асноўнай масы сялян у парабкаў і прамысловых рабочых. Акрамя таго, ставіўшася задача паскорыць рост прадукцыйных сіл земляробства, развщцё капіталізму ў сельскай гаспадарцы пры захаванні панскіх латыфундый. Такім чынам урад імкнуўся прадухыщь аграрна-сялянскую рэвалюцыю і узмацніць рост эканомікі краіны. Сталыпінская рэформа ажыццяўлялася шляхам ліквідацыі сялянскага надзельнага землеўладання, насаджэння дробнакапіталістычнай сялянскай зямельнай ўласнасці і хутарской формы землекарыстання, перасялення часткі беззямельных і малазямельных сялян у Сібір, на Далёкі Усход, у Казахстан, на Каўказ, у Сярэднюю Азію і іншыя ускраіныя рэгіёны імперыі. Умовай правядзення гэтых мерапрыемствау з'яўлялася разбурэнне сельскай пазямельнай абшчыны.
Да пачатку XX ст. царызм усяляк падтрымліваў сельскую абшчыну, патрыярхальныя перажыткі у вёсцы, выдаючы сябе за абаронцу інтарэсаў сялянства, неадчужальнасці яго надзелаў. У сапрауднасці ж ён ахоўваў не-пахінасць дваранскай зямельнай ўласнасці. На працягу многіх дзесяцігоддзяў урад глядзеў на абшчыну як на зручны сродак для выбівання падаткаў з сялян. Правячыя колы ускладалі вялікія надзеі і на патрыярхальнасць мужыка, яго веру ў "цара-бацюхну", разглядалі сельскую абшчыну як зручны адмністрацыйна-паліцэйскі інструмент, які найлепшым чынам прывязваў сялянства да грамады і забяспечваў утрыманне яго ў падпарадкаванні іпаслухмянасці. Аднак рэвалюцыя 1905-1907 гг. паказала марнасць гэтых надзей. Сяляне пачалі узнімацца на масавую барацьбу супраць памешчыкау і улад. Сельская пазямельная абшчына прадэманстравала непрыдатнасць у якасці сродку падпарадкавання сялянства памешчыкам, і таму царскае самадзяржаўе пачало яе паскораную ліквідацыю.
Рэформа П.Сталыпіна, яе рэалізацыяў Беларусі.Паводле ўказа ад 9 лістапада 1906 г., пры абшчынным землеўладанні кожны гаспадар дома, які меў у сваім карыстанні надзельную зямлю, атрымаў права выхаду з абшчыны і замацавання зямельнага надзелу ў асабістую ўласнасць. Аднак яна была абмежаваная, бо сялянскія надзельныя землі дазвалялі прадаваць выключна сялянам, а закладваць толькі ў сялянскім пазямельным банку. Выхад з сельскай пазямельнай абшчыны праводзіўся на працягу месяца з дня падачы заявы рашэннем (прыгаворам) агульнага сходу сялян-гаспадароў дамоу простай большасцю галасоў. Калі сельская грамада такой згоды не давала, дазволіць выйсці з абшчыны мог земскі участковы начальнік. У тых абшчынах, дзе на працягу апошніх 24 гадоў не было агульных зямельных перадзелаў, гаспадар дома, які жадаў выйсці з абшчыны, меў права атрымаць у асабістую ўласнасць усю зямлю, якой фактычна карыстаўся, апрача аранда-
__________________________
1 Сборник речей П.А. Столыпина. СПб., 1911. С.75.
ванай. У перадзельных жа абшчынах кожны, хто выходзіу з іх, павінен быу заплаціць грамадзе за Лішак зямлі, які перавышаў душавую норму па ацэнцы 1861 г. Такая плата была у два-тры разы больш нізкая, чым рыначная цана на зямлю. Гэта давала магчымасць сялянскай буржуазіі танна скупляць абшчынныя земль Адзначаны указ пакінуу у сіле ранейшае заканадаўчае палажэнне, згодна з якім надзельная зямля падворнага уладання магла адчужацца шляхам продажу ці дарэння толькі асобам, прыпісаным да сельскай грамады. Гэта рабілася з мэтай забеспячэння побыту сялян і іх падатказдольнасці перад казной. Пры выхадзе з пазямельнай абшчыны за сялянамі захоўвалася права карыстання надзельнымі землямі што заставаліся ў агульным уладальнік, - выганамі, пусткамі, ляснымі і іНШЫМ1 угоддзямі. Указ прадугледжвау і адвядзенне ім хутароў і адрубоў па магчымасці ў адным месцы. Прадугледжваўся пераход цэлай грамады з абшчынным або падворным землеўладаннем да карыстання адрубамі пры згодзе 2/3 членаў сельскага сходу1.
У кастрычніку 1908 г. указ ад 9 лістапада 1906 г. быу ўнесены на разгляд IIIДзяржаўнай думы, якая зацвердзіла яго з некаторымі змяненнямі іпапраукамі Затым ён быу ўхвалены Дзяржаўным саветам, зацверджаны Мікалаем II і згодна з датай зацвярджэння стаў называцца законам 14 чэрве-ня 1910 г. Гэты закон паскорыу разбурэнне пазямельнай абшчыны і усталяванне сялянскай прыватнай ўласнасці на зямлю. Калі ўказ ад 9 лістапада дазваляў добраахвотны выхад з абшчыны, то закон ад 14 чэрвеня рабіў яго абавязковым для бесперадзельных сельскіх абшчын. Такімі Л1ЧЫЛ1СЯ абшчыны, дзе не было агульных перадзелаў з часу надзялення сялян зямлёй. Уся надзельная зямля ў іх прызнавалася асабістай ўласнасцю гаспадароў дамоў, а сяляне Л1ЧЫЛ1СЯ перайшоўшымі да падворна-участковага землеўладання. іншыя артыкулы закона ад 14 чэрвеня 1910 г. прадугледжвалі абавязковае стварэнне хутарскіх ці адрубных гаспадарак у грамадзе, дзе пра-водзіўся агульны перадзел. Паводле новага закону, для выхаду на хутары і адрубы ужо не патрабавалася згоды большасці сялян. Для гэтага дастаткова было набраць толькі 1/5 галасоў у той сельскай грамадзе, у якой колькасць гаспадароў дамоў не перавышала 250 чалавек, а там, дзе перавышала, заручыцца падтрымкай 50 гаспадароў дамоў. У сельскай грамадзе з падворным землеўладаннем і ў бесперадзельных абшчынах пры пераходзе на адрубныя ўчасткі згодна з новым законам патрабавалася рашэнне простай большасці гаспадароў дамоў замест 2/3, як гэта прадугледжвалася указам ад 9 лістапада2.
Непасрэднае ажыццяўленне рэформы было ускладзена на губернскія і павятовыя землеупарадкавальныя камісіі, створаныя ўрадам яшчэ у сакавіку 1906 г. Павятовыя землеўпарадкавальныя камісіі з'яўлялася галоўнымі органамі па правядзенню землеўпарадкавання на месцах. Яны складаліся з павятовага маршалка (ён жа старшыня), старшыні павятовай земскай ўправы, асобы, прызначанай Галоўным упраўленнем землеўпарадкавання і земляробства, павятовага члена акруговага суда, падатковага інспектара, земскага участковага начальніка, трох членаў ад павятовага земскага сходу і толькі трох прадстаунікоў ад сялян, выбраных на валасных сходах. Такімі ж былі губернская землеўпарадкавальныя камісіі, якія пра-
_______________
1 ПСЗ. Собр. 3-е. Т. 13. №10151; Т. 26. №28528; Липинский Л.П. Столыпинская аграрная Реформа в Белоруссии. Мн., 1978. С.57-58.
2 ПСЗ. Собр. 3-е. Т. 30. №33743; Липинский Л.П. Столыпинская аграрная реформа в Белоруссии. С.58.
водзілі пасяджэнні пад старшынствам губернатара і ўключалі губернскага маршалка, старшыню губернскай земскай управы, упраўляючых Казённай палатай, мясцовымі аддзяленнямі Сялянскага іДваранскага банкаў, а так-сама іншых прадстаўнікоў царскай чыноўнай бюракратьй1. Агульнае гарадніцтва гэтымі камісіямі ажыццяўляў Камітэт па землеўпарадкаваль-ных справах, створаны пры Галоўным упраўленні землеўпарадкавання і земляробства.
Заходнія губерні належалі да рэгіёнаў краіны, дзе з самага пачатку зем-леўпарадкавальныя работы разгарнуліся паскоранымі тэмпамі. Практыч-ную работу па землеўпарадкаванню праводзілі каморнікі, у дапамогу якім прызначаліся так званыя межавыя тэхнікі.
Імкнучыся як мага фіксіраваць ліквідацыю пазямельнай абшчыны, урад 29 мая 1911г. выдаў новы закон аб землеўпарадкаванні. Згодна з гэ-тым законам яно магло праводзіцца незалежна ад таго, замацавана зямля ва ўласнасць ці не. Паселішча, у якім праведзена землеўпарадкаванне, ужо ў выніку гэтага факта абвяшчалася перайшоўшым да спадчыннага ўчастковага ўладання. Значна пашырыліся правы і функцьі землеўпарад-кавальных камун. Апошнія цяпер маглі прымусова рассяляць сялян на хутары і адрубы, не лічачыся з воляй сялянскай большасці. Яны таксама мелі права адміністрацыйным шляхам вырашаць усялякія спрэчкі і су