Иллюстрациялы материалдар. 3 страница
1. бөлім – токсикологиялық маңызды заттарды ХТТ,
2. бөлім – тірі жанның өткір улануына экспресс-талдау,
3. бөлім – наркотикалық және басқа да естен тандыратын заттарды қабылдағандарға зерттеу объекттілері ХТТ.
ХТТ әдістері 2 топқа бөлінеді:
1. объекттерге сәйкес бөліну әдістері;
2. алынған заттарға сандық және айқындау әдістері.
Зерттеу нысандары немесе «заттық дәлелдемелер». ХТТ объекттері айтарлықтай әртүрлі. Оларды мынадай топтарға бөлуге болады:
Көбінесе улы заттар биоматериалда ақуыздық және басқа заттармен байланысқан түрде әсіресе өте кішкентай көлемде кездеседі. Ал, биоматериалдар өз кезегінде өте сезімтал реакциялардың көмегінің өзінде улы заттардың айқындалуына кедергі келтіреді. Сондықтан ХТТ бастапқыда зерттеу объектісінен улы зат бөледі, ал сосын олардың сапалық анықталуымен айқындалуына себебін тигізеді.
Аналитикалық және фармацевтикалық химияда қолданылатын әдістер ХТТ реакция қатары улы заттарды айқындалуға және сандық анықтауға арналған. Алайда бұл реакциялардың және әдістердің көбісінің сезңмталдығы төмен, арнауландырылмаған және ХТТ-ға жарамсыз.
Ферменттік жүйелердің әсерімен биологиялық материалдарда және басқада факторлардың көпшілігі улы заттарды метаболизмге дейін апарады. Сондықтан кез келген затты уланудың себебі екенін белгілеу үшін биоматериалдан оның метоболиттерін бөліп алу қажет.
Фармацевт (провизорға) токсикологиялық химия теориясын білу үшін төмендегідей міндеттерді орындау қажет:
- соттық-медициналық сарапшы-химик;
- соттық токсиколог;
- химик-токсиколог,
яғни қарастырылған УПК, сондай-ақ ҚР ДМ бұйрықтарымен қаулысымен.
4. Суретті материал
|
Сурет.Кривая доза-ответ-время (D-R-t), демонстрирующая
взаимосвязь токсикологической химии с дисциплинами
медико-биологического и химического профиля
Дебиеттер
1. Калетина Н.И. Токсикологическая химия. – М.: ГЭОТАР-Медиа, 2008.
2. Плетенева Т.В. Токсикологическая химия. – М.: ГЭОТАР-Медиа, 2006.
3. Швайкова М.Д. Токсикологическая химия. – М.: Медицина,1975.
4. Бережной Р.В. Руководство по судебно-медицинской экспертизе отравлений. – М.:
Медицина,1999.
5. Крамаренко В.Ф. Токсикологическая химия. – Киев: Высшая школа, 1989.
6. Бақылаудың сұрақтары(кері байланыс)
1.Токсикологиялық химияның міндеттері және пәні.
2.Токсикологиялық химияның негізгі бөлімдері:
- соттық химия – кең көлемді және барлығынан жақсы өңделген бөлім;
- Наркотикалық және басқада естен тандыратын заттар болғандағы ХТТ зерттеу нысандары;
- Өткір улануды экспресс-талдау.
3.Токсикологиялық химияның басқа фармацевтикалық факультетте оқытылатын пәндермен байланысы.
4. Токсикологиялық химияның негізгі бағыттары.
5. Зерттеу нысандары.
6. ХТТ ерекшеліктері.
1. Тақырып 3. ҚР сот-медициналық сараптамасының ұйымдастырылуы, құрылымы, қызметі және міндеттері.
2. Мақсаты: Студенттерді, оқып-үйретіліп отырған биохимиялық токсикологияның сұрақтарымен; ағзадағы улы заттардың жүріс-тұрысы туралы сұрақтарды қарастырғанда, классикалық және физиологиялық токсикокинетикаға көңіл бөлінуін, яғни студент өзінің практикасында білуі қажеттігмен танысуы керек.
3. Дәріс тезистері
Қазіргі кезеңде токсикологиялық химия оқу пәні сияқты негізгі екі бөлімге бөлінеді: биохимиялық және аналитикалық.
Биохимиялық токсикологияксенобиотиктерді және олардың метаболиттерін, токсикодинамиканы және токсикокинетиканы үйретеді: токсикант-рецептор жүйесіндегі улы эффекттердің қалыптасу механизмдерін, келіп түсуінің жылдамдықтарымен механизмдері, таралуы, биотрансформациясы, улылықтың және олардың метоболиттерінің элиминациясы және экскрециясы.
Аналитикалық токсикологияәр түрлі бағыттардағы улылықты анықтау үшін талдаудың түрлі әдістері жасалынып жетілдіріледі.
Классикалық токсикокинетикадаағзадағы улы заттардың жүріп-тұруы тура камералардың араларындағы қозғалыс сияқты, яғни не физиологиялық немесе не анатомиялық ұқсастықтары жоқ сияқты. Камера көлемі шектеулі сұйықтықтары бар немесе токсикант ұлпалары таралған жерлерінде концентрациялары бірдей болып келетін (сурет. 1).
Физиологиялық токсикокинетикадабөлек ағзалармен ұлпалар араларындағы жаппай өтілім теңдеулерін қарастырады.
Ксенобиотиканың токсикокинетикалық сипаттамалары көптеген факторлаға тәуелді: заттардың физикалық және химиялық қасиеттеріне байланысты, ағзалардың және ұлпалардың көлеміне байланысты, қанайналымның жылдамдығы, жасушалық мембраналардың және капилярлардың өткізгіштігі, рН биоорталық және қанмен ұлпалардың араларындағы таралуларға сипаттама.
Ксенобиотиканың токсикокинетикалық параметрлерін жылдамдыққа арналған әсер етуші масса заңын оқып-үйренудің негіздері.
4. Суретті материал
Сурет. 1. Бөлшектелген (камералы) токсикокинетикалық модельдер.
kа —ксенобиотика абсорбция процестері үшін сосудтықемес кеңістіктен орталық камераға бірінші реттік жылдамдық константасы,
(1); kэл —орталық камерадан элиминация процесі үшін бірінші реттік жылдамдық константасы; k1-2, k2-1 —
ксенобиотика таратуға арналған периферикалық камераға (2) және олардан екікамералы модельдерге арналған бірінші реттік жылдамдық константасы.
|
Сурет. 2. Концентрация қисықтары—біркамералы ксенобиотиктерге арналған уақыт
(а, б) және екікамералы (в, г) токсикокинетикалық модельдер
(а, в) және полулогарифмкалық (б, г) координаттарда.
|
Сурет.3. Біркамералы токсикокинетикалық модель.
kаб, kбиотр, kэкс, kэл —абсорбциялардың жылдамдықтарының константасы,
биотрансформациялар, экскрециялар және элиминациялар.
Сурет. 4. Екікамералы кинетикалық модель.
kаб, kбиотр, kэкс, kэл, k1-2, k2-1 — абсорбциялардың жылдампдық константалары, биотрансформациялар, экскрециялар, элиминациялар, перехода из орталық камералардың периферикалық камераларға өтуі және кері қайтуы.
Сурет. 5. Физиологиялық
токсикокинетикалық модельдеріндегі камера (жалпы сызбанұсқа).
QK — қанайналым; Скіру —камераға кіре берістегі ксенобиотика концентрациясы;
Сшығу — камераға шыға берістегі ксенобиотика концентрациясы.
|
Сурет. 9. Ағзаның сұйықтық араларындағы ксентобиотикаларының таралуы.
Дебиеттер
1. Калетина Н.И. Токсикологическая химия. – М.: ГЭОТАР-Медиа, 2008.
2. Плетенева Т.В. Токсикологическая химия. – М.: ГЭОТАР-Медиа, 2006.
6. Бақылаулық сұрақтар(кері байланыс)
1. Токсикокинетиканы не үйретеді?
2. Классикалық токсикокинетика тұсынан қарағандағы ағзадағы улы заттардың жүріп-тұруын түсіндіріңіз.
3. Токсикокинетиканың практикалық мақсаты немен аяқталады?
4. Ксенобиотиканың токсикокинетикалық сипаттамалары қандай факторларға тәуелді?
5. Қандай жағдайларда ксенобиотика кинетикасы біркамералы модельмен сипатталады?
6. Қандай жағдайларда ксенобиотика кинетикасы көпкамералы модельмен сипатталады?
7.Физиологиялық токсикокинетикалық модельдер құрылымдық негіздері немен сипатталады?
Несие № 2
1. Тақырып 1-4. Улы заттардың ағзада таралуының токсикокинетикасы және көрсеткіштері. Уытты әсердің жалпы сипаттамасы. Бөгде заттардың ағзадағы биотрансформация сатылары және негізгі жолдары. Бөгде заттардың ағзадағы биотрансформациясына ықпалды факторлар. Метаболиттер және олардың уыттылығы. Биохимиялық токсикология. Аналитикалық токсикология. Биологиялық нысандарға ХТТ жүргізуде ааналитикалық әдістердің алатын орны
2. Мақсаты:Студенттерді ағзадағы бөтентекті заттарға биотрансформацияға әсер ететін факторларды оқып үйрету және оларды практикада қалай пайдалануды үйрету қажет.
3. Дәрістер тезистері
Ағзаға аспен бірге келетін заттар, сондай-ақ дәрілік және басқа да қосылыстар. Ағзаға түсетін заттар метаболизмдеп аталады немесе биотрансформациялы,ал айналулар кезіндегі осы заттар, метаболит деп аталады.
Ақуыз, майлар, көмірсутек, гормондар, дәрумендер және кейбір басқа заттар, ағзаға түсуші, өзіндік ағза болып табылады.
Ондай заттар бөтентектінемесе ксенобиотиктер деп аталады.
Бөтентекті қосылыстардың метаболизмі (дәрілік заттар, улар және т.б.) адамдар және жануарлар ағзаларында ферментті жүйелер әсерімен өтеді.
4. Иллюстративті материал
Гидроксилді ароматты қосылыстар.
Алициклді қосылыстарды гидроксилдеу.
Ароматты аминдерді және олардың туындыларын гидроксилдеу
N-гидроксилдеу:
Спирттерді тотықтыру:
Альдегидтерді тотықтыру:
Бөгде қосылыстарды тотықсыздандыру
Бөгде қосылыстардың гидролизі
Дезалкилдеу
О-Дезалкилдеу
N-дезалкилдеу:
S-дезалкилдеу:
Дезамининдеу:
Десульфирлеу:
Реакциялардың конъюгациясы
1) Глюкурон қышқылының конъюгациясы
Метилдеу
N-метилдеу:
О-метилдеу:
S-метилдеу:
3) Сульфаттануконъюгациясы:
Дебиеттер
1. Калетина Н.И. Токсикологическая химия. – М.: ГЭОТАР-Медиа, 2008.
2. Плетенева Т.В. Токсикологическая химия. – М.: ГЭОТАР-Медиа, 2006.
3. Крамаренко В.Ф. Токсикологическая химия. – Киев: Высшая школа, 1989.
6. Бақылаулық сұрақтар(кері байланыс)
1. Метаболизмге немесе биотрансформацияғы анықтама беріңіз.
2. Детоксикация дегеніміз не?
3. Метаболизмнің фазалары және олардың ерекшеліктері?
4. Гидроксилирлену реакцияларына мысал келтіріңіз.
5. Метаболизмнің бензол жолдарын атаңыз.
6. Пропилбензолдан гидросирлену қалай жүреді?
7. Анилинді гидроксилирлеу нәтижесінде қандай өнімдер түзіледі?
8. N-гидроксилирлену. Олар қандай заттарға айналады?
9. Спирттермен альдегидтердің тотығуында қандай өнімдер түзіледі?
10. Күрделі эфирлермен амидтерді гидролиздеу нәтижесінде қандай өнімдер түзіледі?
11. Дезалкилирлеудің қандай түрлері болады?
12. Десульфирлеу реакцияларына мысал келтіріңіз.
13. Глюкурон қышқылы конъюгаттары қалай аталады?
14. Гипурлі қышқылдар дегеніміз не?
Несие № 3
Тақырыбы 1 – 4. Экстракция және сорбция арқылы оқшауланатын заттар тобы. Улы заттарды биологилық нысандардан полярлы еріткіштермен оқшаулау әдістері. Биологиялық нысандардың сипаттамалары. Ортақ және жеке - дара әдістерінің салыстырмалы сипаттамалары. Алынған сорындыларды тазарту жолдары, әдістері. Улы заттардың сот- химиялық сараптамасында оларды қышқыл сорындыда айғақтау және сандық мөлшерін анықтау әдістері. Барбитураттарды химия – токсикологиялық талдау. Улы заттардың сот- химиялық сараптамасында оларды сілтілі сорындыда айғақтау және сандық мөлшерін анықтау әдістері. Алкалоидтарды химия-токсикологиялық талдау. Клиникалық токсикологияға кіріспе. Пән мідеттері және негізгі бөлімдері. Өткір уланулар аналитикалық диагностикасын ұйымдас- тыру – құқықтық сұрақтары. Химия-токсикологиялық зертхана құжаттары
Мақсаты:Студенттерді клиникалық токсикологияның тапсырмаларымен, жедел уланудың сипаттамасыменолардың себептері және жедел улану кезінде көрсетілетін мамандандырылған көмекті ұйымдастыру жұмыстарымен таныстыру.
Дәріс тезистері
Токсикология (грек тілінен, toxicon–у жәнеlogos- өлім)- удың тірі ағзаға әсерінің заңдылықтарын оқытатын медицинаның бөлімі. У іс жүзінде кез-келген химиялық қосылыс болуы мүмкін, ағзаға түскен санына байланысты өмір үшін қауіпті жағдай туғызуы жане өмірлік маңызды функциялардың бұзылыстарын шақыруға қабілетті. Заттардың улылығы қанша жоғары болса, сонша аз дозада ағзаның өмірлік әрекетінің бұзылысын шақырады. Ағзаға аз мөлшерде түсіп, улану шақыратын және өлім тудыратын зат у деп аталады.
Қазіргі заманғы ғылымның даму этабында, тұрмыста және өндірісте қолданылатын техникалар, қоршаған орта химикаттары адам үшін қауіпті. Қазіргі уақытта 500-ге жуық токсикалық заттар белгілі. Көпшілік әлем елдері сияқты біздің еліміздің клиникалық практикасында да жедел улану жиі кездеседі. Соңғы жылдары алкогольдік және есірткілік заттармен, сонымен қатар психотропты әсерлі тыныштандырғыш заттармен, фосфоорганикалық инсектицидтермен және сірке суы эссенциясымен улану және өлім саны артуда. Удың ағамен әрекеттесуі салдарынан интоксикация немесе улуну деп аталатын патологиялық жағдай туады.
Ағзаға сырттан түскен "экзогенді" улармен улану терминологияға сәйкес интоксикация деп аталады. Жалпы токсикологияның негізіне токсикологиялық заттардың ағзадағы қозғалысын: түсу жолын, сіңірілуін, метаболизмін(биотрансформация) және шығарылуын оқыту кіреді. Сол себепті токсикологияның бірінші тапсырмасы токсикалық қасиеті бар химиялық заттардың сипаттамасы және оларды табу болып табылады. Удың ағзамен әрекеттесуін оқытатын екі аспект бар. Олар: ағзаға зат қалай әсер етеді (токсикодинамика) және заттармен ағзада қандай өзгеріс болады (токсикокинетика). Токсикологияның екіншітапсырмасы оқытылатын химиялық заттың токсикалық әсер зонасын (токсикометрия) анықтау болып табылады.
Уланудың токсикологиялық диагностика зертханасының 3 негізгі бағыты бар:
1) Ағзаның биологиялық ортасынан токсикалық затты жедел табуға арналған арнайы токсикологиялық зерттеу (сапалық және сандық).
2) Қанның биохимиялық құрамының патологиялық өзгерісін анықтау мақсатында арнайы биохимиялық зерттеу жүргізу.
3) Бауырдың, бүйректің және басқа ағзалар мен жүйелердің функциясының токсикалық зақымдалу дәрежесін диагностикалауға арналған арнайы емес биохимиялық зерттеу.
Ағзаның биологиялық ортасынан (қан, зәр, жұлын-ми сұйықтығы, диализдеуші сұйықтықтар) токсикалық заттарды минимальды қысқа мерзімде (1-2 сағат) жеткілікті дәлділікпен анықтау үшін химия-токсикологиялық талдауға аспаптық экспресс-әдістер пайдаланылады.
Барлық іс әрекеттер заңды және заңсыз есірткілік заттар айналысына байланысты бірқатар заңды құжаттармен регламенттеледі. Оларға ҚР-ның қылмыстық қылмыстық іс жүргізу кодексі, ҚР-ның құкқықтық қаулысы, ҚР-ның ДСМ жазбалары және бұйрықтары, сонымен қатар бірқатар нормативтік құжаттардың ведомосты (МВД, КНБ) кіреді.
Бөлшектелген ағзалардың химия-токсикологиялық соттық сараптамасы бірнеше жұрналдардың мәліметіне сәйкес және ҚР-ның ДСМ 20.12.2004ж. 875/1 бұйрығымен қабылданған "Соттық-медициналық сараптама жасау және ұйымдастыру ережелері" құжатына сәйкес жүргізіледі. Бұл жұрналдар сараптау және зерттеу регистрациясы және соттық-медициналық сарапшы-химиктің зерттеудің жүргізілуі туралы, аспаптардың жұмысы, есебі, нәтижесі, этил спиртінің шығынын есепке алу жұрналы, материалдық бағалау, сандық есебі туралы қысқаша жазылған жұмыс жұрналы.
Иллюстрациялы материалдар
1. Үлгі 1.Токсикология бөлімдері
Қазіргі уақытта токсикология келесі бағыттарда анықталады:
Теориялық (сараптамалық), профилактикалық (гигиеналық) және клиникалық.
Токсикологияның негізгі бағыты және бөлімдері
I. Теориялық токсикология (модельденген сараптау)
Токсикокинетика
Токсикодинамика
II. Профилактикалық (гигиеналық) токсикология
Үй-жай
Өнеркәсіп
Ауылшаруашылық
Тағамдық
Тұрмыстық және т.б.
III. Клиникалық токсикология
Химиялық аурулар:
-жедел
-созылмалы
Дәрілік аурулар:
-жедел
-созылмалы
Токсикомания (клиникалық наркология)
IV. Токсикологияның арнайы түрлері
Әскери
Авиациялық
Космостық
Су астылық
Соттық және т.б.
2. Токсикометрияның негізгі параметрлері келесілер:
Lim ac – токсикалық заттың бастапқы бірреттік (жедел) әсері – ағзаның өмірлік әрекетінің көрінетін өзгеруін және лайықты физиологиялық реакция шақыратын минимальды бастапқы доза.
DL50 (DL100) – орташа өлімдік (өлім туғызатын) доза. Тәжірибедегі жануарларға енгізгенде (ингаляциядан басқа, ішке, теріге және т.б.), 2 апта ішінде 50% (100%) жойып жіберетін доза. 1миллиграмм затты жануар денесінің 1кг салмағына есептейді. (мг/кг).
CL (CL100) – тәжірибедегі жануарларға 1мг-ды 1м3 ауаға (мг/м3) есептеп, ингальяция жүзінде енгізгенде 50% (100%) жоятын концентрация (доза).
ПДК – заттың ауадағы шекті рұқсат етілген концентрациясы. 1мг-ы1м3 ауаға көрсетіледі.
ОБУВ – заттың әсерінің шамамен қауіпсіз деңгейі. 1мг-ы 1м3 ауаға көрсетіледі (мг/м3).
Токсикалық қауіпті химиялық заттың жедел токсикалық өсерінің зонасының көлемі сипатталады:
DL ac
Lim
Бұл көлем қанша көп болса, сонша осы зат қауіпсіз.
Әдебиет
1.Токсикологическая химия: метаболизм и анализ токсикантов: учебное пособие + CD/ под ред. Н.И. Калетиной.-М., 2008. – 1016 с. Переплет.
2.Токсикологическая химия: учебник / под ред. Т.В. Плетеневой. – 2-ое изд. – М., 2008. – 512 с. Переплет.
3.Лужников Е.А. Клиническая токсикология Е.А. Лужников. -М., "Медицина", 1994.- 189 с
4.Крамаренко В.Ф. Токсикологическая химия / В.Ф. Крамаренко. – Киев, «Высшая школа», школа», 1989. – 272 с.
Қорытынды сұрақтары (кері байланысы)
1. Клиникалық токсикология, тапсырмалары және негізгі бөлімдері.
2. Жедел уланудың таралуы, сипаттамасы, себептері.
3. Жедел улануда көрсетілетін мамандандырылған көмекті ұйымдастыру.
4. Дезинтоксикалық емнің әдістері.
5. Жедел уланудың аналитикалық диагностикасы қандай құжаттармен регламенттеледі?
Несие № 4
Тақырыбы 2. Этиологиясы химиялық өткір улануларда мамандырылған көмек көрсетуді ұйымдастыру. Өткір уланулар клиникасы. Клиникалық диагностика. Дезинтоксикалық терапия әдістері.
Мақсаты:Студенттерді жедел улануда көрсетілетін мамандандырылған көмекті ұйымдастыру және дезинтоксикациялық емнің әдістерімен таныстыру.
Дәріс тезистері
Қазіргі кезде ағзаны табиғи детоксикациялау эфферентті емдеудің комплексті әдістері бірге қолданылады. РФ РАМН-ның академигі Е.А. Лужникованың басшылығымен физика-химиялық гемотерапияны пайдаланып ағзаны табиғи детоксикациялауды стимульдеу тәсілімен комплексті детоксикациялау алгоритмі құрылды. Бұл детоксикациялаудың физиологиялық механизмін ертерек табуға ықпалын тигізді және оның дәлдігі мен қауіпсіздігін қамтамасыз етті. Интоксикация тудырушы туралы алғашқы мәліметті улану синдромының клиникалық сипаттамасынан алады.
Мәскеулік Н.В. Скливсов атындағы НИИ жедел улануға жедел жәрдем көрсету орталығы ТМД елдеріндегі клиникалық токсикологияның дамуына лидерлік етумен айналысады. Осы орталықта жасанды детоксикация әдісін (МИД) пайдаланып және суда еритін токсиканттармен уланғанда гемодиализ жасап, кең спектрлі токсикалық заттар енгенде қан алмастыру жолымен, перитонеальды диалзбен, жедел улануды емдеуде кең қолданылатын жаңа бағыт гемосорбция әдісін пайдаланып қанның удан тазаруын жеңілдетеді және оңайлатады. МИД сорбциялы-диализді және ішектік лаважды үйлестіре қолданып, ауыр уланудағы токсигенді стадиясын анағұрлым қысқартуға мүмкіндік береді. Іс жүзінде комплексті әдістерді қолдану арқылы детоксикациялық емдеудің госпитальді этабындағы өлімді анағұрлым төмендетеді.