Асабл. дзярж. і сасл. ладу ВКЛ. Тры статуты ВКЛ.
Разгледзім паліт. структ. і дзярж. лад ВКЛ. 1) далуч. да ВКЛ слав. землі захоувалі адносн. самаст. і самабытнасць. Фармір-ся сіст. федэр-зму. 2) зацвердзілася сіст. намесн-вау: пасля смерці уладара адзін з сыноу застав. на месцы,а інш. уходзілі 3)ВКЛ фармір. як манар. з элем. фед-ізму, дзе княствы мелі адносн. самаст.. У далейш. ВКЛ набывала статус абмежав. манар., што выраж-ся у тым,што 1.умовы Крэус. уніі прадугл.. не спадч., а выбарную вялікакн. уладу. Выбірау князя вольны сейм – выш. заканад. орган улады у ВКЛ (суч. нац.сход РБ). 2.адмена пры Віт. абл. княжанняу і увядз. сіст. намесніцтвау садзейн. кольк.. росту і паліт. узвыш. у ВКЛ баярства, якое не хацела неабмеж. улады і дабів. для сябе больш прывілеяу. У 1-й пал. 16 ст. шляхта была уроунена у правах з магнат., феад. арыстакрат., ей была гарантав. паліт. асабіст. і маем. недатыкальн. Т.ч. манархія у ВКЛ была спадч. і неабмеж.
Асабл. дзярж. ладу: 1. скасав. абл. княж. і увядзенне сіст. намесн. не суправадж. пераносам ф-ый мясц. органау кірав. у цэнтр. Уруках князя не канцэнтрав. так шмат працы, як у Мас. гасп.. Таму у ВКЛ амаль не ствар.ніякіх цэнтраліз. устаноу 2. У 14 ст. пры ВкнЛ існавала Дума, якая не была дзярж. установай. Гэта была Рада пры ВКЛ, да я-х ен далучау карысн. людзей. Гал. ролю у ВКЛ адыгрыв. князі, потым баяры (шляхта), я-я абмяж. уладу князя. 3. Дума паступ. трансфарм. у Раду паноу, куды доступ па Гарадз. прывілеі мелі толькі катол., але потым і правасл. феад.. Рада паноу да сяр. 16 ст. складалася з 45 чал., а пот. -65. У яе складзе: канцлеры, падканц., катал. епіскапы, ваяводы, кашталяны, гетманы (каманд. узбр. сіламі), падскарбій (мін. фінанс.), маршалкі, некат. мясц. старасты і пісары. Назвы дзярж. чыноу польс.. Асн. справы выраш. Вольны сейм (усе члены Рады паноу, епіскапы і правасл., і уніяц.,выбран. дэпутаты з шляхты, я-я выбір. на павятов. сейміках. Сейм вызнач. унутр. і знешн. палітыку княства, устанаул. падаткі, выраш. судовыя справы, выбірау ВкнЛ, прызнач. кандыд. на інш. дзярж. пасады. Мясц. кірав. было даволі склад., захоув. стараж.рус.княствы на чале з князямі, пазбаул. прывілеяу. Частка княст. пераутв. у ваяводс.Больш дробн. адм.-тэрыт. адзінкай былі паветы на чале са старастамі. Падат. збіралі ключнікі.Мясц. кірав. мела свае прадст. органы – сеймікі, уя-іх удзельн. усе дэпутаты.
З 1522-1529 праводзіл. работа па кадэфікацыі права ВКЛ. У 1529г. прыняты 1-Ы Статут ВКЛ. У Зах. Еур. у той час карыст. Рымскім правам на лац. мове. У ВКЛ нормы розн. галін права былі зведзены у 1 закон – Звод законау. 1-Ы Статут падзелены на 13 раздзелау і на артык..
У 1566г. уведзены 2-і Статут ВКЛ, дабауляуся раздзел аб завяшч-х. Уведзены новыя нормы дзярж. і грамадз. права. Існавау да Люблінскай уніі 1569г., калі ВКЛ і Польшча аб’ядн. у РэчП.
У 1588г. уведзены 3-і Статут ВКЛ. Замацавау суверэнн. правы ВКЛ, шляхец. вольнасці, роуныя правы усяго насельніцтва (прапаганд. манеур), правапростых людзей выбіраць князя (няпрауда), замацавау свабоду рэлігій і іх раунапрауе. 12-ы артык. – не даваць палякам аселасці, званняу, зямлі і пасад. Дзейнічау і пасля таго, як ВКЛ прыпыніла існаванне ( 3 мая 1791) і да 1840 г., калі пасля пауст. супраць Расіі усе польскае выціскалася. У 17 ст. Статут быу перакладзены на польскую, нямецкую і рускую мовы і выкарыстаны у Саборным улажэнні 1649 г. у Маск. дзяржаве. Статуты напісаны на старажытнабеларускай мове.
Т.ч. паліт. рэжым ВКЛ прымау абрысы парламенцкай манархіі. Ен моцна адрознівауся ад паліт. рэжыму суседн. Мас.дзярж., якая дасягн. большых поспехау у справе цэнтраліз. і з’яул. спадчын. неабмежав. манархіяй.
Знешняя палітыка ВКЛ
Знеш. палiт. ВКЛ не была сваб. ад уплыву на яе ўнутрыпалiт. працэсаў у дзярж.. Унiя з Польшчай (1385), нягледз. на склад. ўнутр. вынiкi, умацавала мiжнародн. пазiцыi княства. Гал. ворагам, з якiм ВКЛ даводзiлася весцi напруж. барацьбу, былi Тэўтонскi i Лiвонскi ордэны. У 1409 г. пачалася «вялiкая вайна» памiж Польшчай, ВКЛ, з аднаго боку, i Тэўтонскiм ордэнам – з другога. Вырашальны ўдар быў нанесены крыжакам у бiтве пад Грунвальдам (1410), i ням. агрэсiя была спынена.
У XIV—XV стст. працягвалiся набегi татар на тэрыт. Залатая Арда ужо распалася і утварылася Вялік. Арда (ад Волгі да Дняпра), узначальвау Саід-Ахмед. ВКЛ. Значнай падзеяй у барацьбе з iмi быў разгром Альгердам (гал. войска – Навагар.) мангола-татар на р. Сiнiя Воды (1362), далучэнне да ВКЛ Кiеўшчыны, Падолii. У 1455 г. атрады мангола-татар былi разбiты войскамi кiеўс. князя Сямена Алелькавiча. На гэтым набегi Арды на тэрыторыю ВКЛ практ. спынiлiся.
З др. пал. XV ст. у знеш. палiт. ВКЛ паўстае пыт. ўзаемаадн. з мацн. суседам на поўд. – Крымскiм ханствам. Першапач. аднос. былi добр., але калi ханам стаў Менглi-Гiрэй (1468), ён па дамоўл. з Масквой пайшоў вайной на Кiеўскiя землi, узяў Кiеў. Пад нацiскам крымскiх татар паўдн. межы ВКЛ адступiлi на поўнач. Толькi за пер. з 1500 па 1569 г. татары зрабiлi на Бел. 45 набегаў, у 1505 г. дайшлi да Мiнска i Новагародка, у 1521 г. спустошылi землi памiж Слуцкам i Мiнскам. У 1527 г. лiт., бел. i ўкр. атрадамi было нанесена параж. крымскiм татарам пад Каневам на Ўкр.. З гэтага моманту яны ўжо не паграж. ВКЛ. Пазней татар. ханствы выкарыстоўвалiся ВКЛ як iнтрумент усх. палiтыкi.
З кан.XV ст. абвастр. аднос. памiж ВКЛ i Р.дзярж.. Прычыны – 1)завярш. палiт. аб`яднання Паўн.-Усх. Русi пад уладай Масквы (вылучылiся 2 цэнтры аб`ядн. зямель былой Старажытнарус. дзярж. – ВКЛ i М. дзярж.), 2) асаблiв-ці. выраш. канфесiйнага пыт. ў ВКЛ,Маск.князь прэтэндавау на ролю адзін. правасл. гасудара. Наступ каталiцызму падштурхн. бел. феад. да перах. пад уладу Масквы. Канфрант-я памiж М.дзярж. i ВКЛ неаднараз. прыводзiла да войн (1492—1494, 1500—1503, 1507—1508, 1512—1522, 1534—1537). У т. зв. прыгранічнай вайне 1487-1494гг. фактычна знішчана граніца паміж ВКЛ і Маск. дзяржавай. Пасля вайны1507-1508 гг. паміж ВКЛ і Мас.дзярж., маск. князь Васіль ІІІ вырашыу захапіць Смаленск. У снежні 1512г. рус. армія на чале з вял. князем рушыла на Смаленск, але захапіць горад не удалося. Новая кампанія пачалася летам 1513г. і такс. была безвыніковай. 3-я кампанія пачалася у маі 1514г. і пасля трохмесяч. штурму Смаленск капітуліравау. Рус. войскі рушылі на зах. да Оршы і Друцка. Каля Оршы адбыл. вял. бітва войск ВКЛ з войскамі Мас.дзярж., войскі М.дзярж. пацярпелі параж. Гэты факт гіст. выкарыстоуваецца бел. апазіцыяй для распальвання варожасці паміж бел. і рус. народамі.
Т.ч., знеш. палiт. ВКЛ была склад. i супярэчл., прыярытэты ў ей мянялiся. У XIV—XV стст. – гэта барацьба супр. крыж. (Тэўт. ордэн) i татар. ханствамi (Зал. Ардой, Вял. Ардой, Крымс. хан-ам) i пашыр. сваей тэрыт., у кан. XV—XVI стст. – гал. напр. знешнепалiт. дзейнасцi ВКЛ сталi адносiны, а па сутнасцi канкур. барацьба з М.дзярж.. Страта 1/4 тэрыт. ВКЛ у гэтай барацьбе сведчыла пра значн. аслабл. ВКЛ i вымушала яго да больш цесн. саюза з Польшчай.