Ндіріс шығынының түрлері мен түсінігі.
Өндіріс шығыны тауарлары өндірудегі шығындары көрсетеді. Олар айқын және айқын емес болады. Айқын шығындар (сондай- ақ, сыртқы деп аталады) – басқа жақтан алынған, (жалдамалы жұмысшылардың еңбекақысы, шикізат жеткізілімдеріне, материалдарға және транспорттық, қаржылық, заңдық және т.б да қызметтерге төлем) ресурстар үшін ақшалай төлем. Осы шығындар бухгалтермен есептеледі, сондықтан оларды бухгалтерлік шығындар деп атайды.
Айқын емес шығындар (немесе кіші)- бұл фирманың өзінің меншікті (ішкі) ресурстарын пайдалануға (немесе)-бұл фирманың өзінің меншікті (ішкі) ресурстарын пайдалануға байланысты шығындар. Айқын шығындарда бұл щығындардың ерекшелігі ол төленбейді және бухгалтердің есебінде көрсетілмейді. Олар өндірісте онымен қолданылатын фирманың меншікті ресурстарының жүктелген шығыны ретінде көрінетін, тұйық сипатта жүреді. Бұл шығындардың көлемі оларды ең пайдалы баламалы пайдалануындағы осы ресурстардың алып келе алатын табысымен анықталады.
Айқын (бухгалтерлік) және айқын емес (жүктелетін) өндіріс шығындарын экономикалық шығындар деп атайды.
Өндіріс шығыны сонда-ақ, шығарылатын тауарлық өнмдердің көлемінен тәуелді және тәуелсіз деп бөлінеді.
Тұрақты шығындар (ҒС) шығарылатын өнімдердің санына байланысты емес, ол сондай-ақ өндірістің көлемі болмағанда да өмір сүреді. Бұл- жабдықтардың құны, кәсіпорынның бұрынға міндеттемелері, өтелім аудармалы, күзетке төлем, басқару қызметкерлерінің еңбекақысы және т.б. Тұрақты шығындардың графигі
(8.1.- cурет)
C
FC
Q
8.1.-сурет. Тұрақты шығындардың графигі
Мұнда С-өндіріс шығыны, Q-өнім көлемі.
Өзгрісті шығындар (VC) шығарылған өнімдердің санына байланысты, шикізатқа шығындардан, материялдардан және жұмысшыларғ еңбекақыдан құралады. Өзгерісті шығындардың графигі ( 12.2.-сурет):
 |
C VC
Q
8.2.-сурет. Өзгерісті шығындардың графигі
Тұрақты және өзгерісті шығындардың сомасы кәсіпорынның жалпы шығынын құрайды(TC=FC+VC). Жалпы шығындардың графиі (12.3.-сурет):
C VC
FC
Q
8.3.-сурет. Жалпы шығындардың графигі
Өндірістің орташа шығындары (АС) шығарылған өнімдердің көлеміне жиынтықты шығындардың қатынасы ретінде анықталады және өзінде өнім бірлігіндегі есеп айырсудың жиынтықты шығындарын көрсетеді.
AC=TC/Q
Орташа шығындардың графигі (12.4.-сурет):
C AC
 |
Q
8.4.-сурет. Орташа шығындардың графигі
Орташа тұрақты шығындар (AFC) өндірілген өнімдердің көлеміндегі тұрақты шығындардың қатынасымен анықталады:
AFC=FC/Q.
Орташа өзгерісті шығындар (AVC) өзгерісті шығындардың өндірілген өнімдердің көлеміне қатынасы бойынша анықталады:
AVC=VC/Q.
Ең жоғары мүмкін пайдаға жету үшін шығарылатын тауардың қажетті мөлшерін анықталу қажет. Экономикалық талдау құралы болып шектеулі шығынның санаты қызмет етеді. Шектеулі шығындар осы шығарылым көлемімен салыстырғандағы әрбір қосымша өнім бірлігіне өндірістің қосымша шығындарын көрсетеді.
MC= ТС / Q.
Өндіріс көлемінің өсуімен тұрпатты фирманың шектеулі шығындарыөсе түседі. Ұзақ мерзімді кезеңде өндірістің көлемі есебінен ресурстар үнемделуі заңы іске қосылады. Алғашқыдаөндірістің мөлшерінің өсуімен белгілі бір уақытта еңбек өнімділігі де артадыжәне өндірістің орта шығыны төмендейді. Өндірістің көлемі кезінде, ұзақ мерзімді орташа жиынтықты шығындары азайғанда, өндірістің (аумақтан болатын үнемдеу) аумағының өсуімен қалыптасқан, үнемдеу болатынын айтады. Өндірістің көлемі өскенде, ұзақ кезеңдегі орташа жиынтықты шығындар артады, осыдан кейін өндірістің ауқымы артуына байланысты шығындардың көбеюі орын алады деседі (ауқымның өсуіне байланысты шығындар). Егер, орташа жиынтықты шығындар өндіріс көлеміне тәуелсіз жағдайда ұзақ мерзімді кезеңде өзгеріссіз қалса, ауқымның тұрақты қайтарымы болады.
Өндірістің ауқымы өсуі есебінен үнемдеу алуға келесі факторлар ықпал жасайды:
а) еңбекті мамандандыру;
ә) басқару қызметкерлерін мамандандыру ;
б) капиталды тиімді пайдалану;
в) жанама өнімдерді өңдеу.
Белгілі бір сәттен бастап кәсіпорынның бірте-бірте ұлғаюы орташа шығынның көбеюін қалыптастырады. Өндіріс ауқымының кері тиімділігінің негізгі себептері белгілі бір басқару қиындықтарына байланысты. Бұл қиындықтар ірі ауқымдағы өндірушіге айналған фирма қызметін тиімді бақылау және бағыттау кезінде пайда болады, яғни, ірі ауқымдағы өндірісті күрделілігіне байланысты.
Нарық ортасы жағдайындағы кәсіпорынның қызмет етуі рынок жағдайы туралы қажетті ақпараттарды іздеуді, оның мүмкіндіктерін, келешегін, іскерлік жағдаятын зерттеуді, тауар бәсекелестігін зерттеуді, баға саясатын, ресурстар көздерін, олардың жеткізушілерін, шартты мәмілелері, бар стандарттарды, фирмалық белгілерді, сауда маркасын, меншіктік құқығын және т.б. қарастырады. Мұның барлығы белгілі бір шығындарды талап етеді. Осы тәрізді ақпараттарды зерттеу мен іздеуге талап етілетін шығындар трансакциялық шығындар деп аталады.