Тістердің шыққанға дейінгі аурулары
Тістер гипоплазиясы (гипоплазия зубов).Дәрігер-стоматологтың тәжірибесінде тіс кіреукесінің нашар дамуы немесе толық жетілмеуі-кіреуке гипоплазиясы жиірек кездеседі..
| 1- сурет. Тістердің жүйелі гипоплазиясы,кіреукенің,дамымай қалуы , жиектік түрі |
В. М. Грошиковтың (1985) ұйғаруынша, тіс тіндерінің гипоплазиясы тіс ұрықтарында метаболиттік үрдістердің төмендеуі (минералды және белокты зат алмасудың бұзылуы ) және тіс ұрығына жергілікті зиянды ықпалдар әсер етуі нәтижесінде дамиды.
В.К.Патрикеевтің (1967) болжамына сүйенсек, тіс гипоплазиясының дамуында минералдану үрдісінің бұзылуы ғана емес, бірінші орында энамелобласттардың қызметінің баяулауына байланысты кіреукенің белокты матрицасының құрылуының тежелуі басым рөл атқарады.
Гипоплазия кезінде кіреукенің толық қалыптаспай немесе жетілмей қалуы – қайта қалпына келмейтін патологиялық үрдіс және оның нәтижесінде пайда болған әртүрлі ақаулар кіреукеде өмір бойы сақталады.
Кіреуке гипоплазиясы сүт тістерінде өте сирек, ал тұрақты тістерде жиірек кездеседі. Бала ана жатырында жатқанда дамитын сүт тістері гипоплазиясының қалыптасуы екіқабат әйелдің организміндегі әртүрлі зат алмасу үрдістерінің бұзылуына байланысты. Ал бала туғаннан кейін 5-6 айда қалыптаса бастайтын тұрақты тістер гипоплазиясының дамуы жас нәресте организмінде әртүрлі патологиялық үрдістердің орын алуымен тығыз байланысты.
Тұрақты тістер гипоплазиясы тістің қатты тіндерінің қалыптасуы және минералдануы кезінде төмендегі аурулармен (рахит, тетания, жұқпалы және асқорыту жолдары , эндокриндік жүйе аурулары, алиментарлық дистрофия, мидағы функциональдық және органикалық өзгерістер) ауырған балаларда жиі кездеседі.
Тұрақты тістердегі гипопластикалық ақаулардың 60% жас баланың алғашқы өмірінің тоғыз айында дамиды және гипоплазия ошақтарының орналасу деңгейлері, әр топтағы тістердің жарақаттануы баланың ауырған жасымен тікелей байланысты. Егер бала дүниеге келгеннен кейінгі алғашқы айларда ауырса, гипоплазия ошақтары орталық күрек тістердің тістеу қырларында, бірінші үлкен азу тістердің төмпешіктерінде орын алады, себебі бұл тістер бала өмірге келгеннен кейінгі 5-6 айда қалыптаса бастайды. Осыған байланысты бала өмірінің 8-9- айында ауырса, гипоплазия ошағы бүйір күрек тістер мен сүйір тістердің тістеу қырларында (олар осы айларда қалыптаса бастайды) орналасады.
Баланың сырқаты ауыр және ұзаққа созылған жағдайда, кіреукедегі өзгерістер тіс сауыттарын толықтай алып жатады. Гипоплазия кезіндегі тіс тіндері жарақаттарының ауырлығы бала организмінде байқалған зат алмасу үрдістерінің бұзылу деңгейіне байланысты болады.
Бір уақыт аралығында дамыған біраз топтағы тістер гипоплазиясын жүйелі гипоплазия (системная гипоплазия), ал бір немесе бір-екі тісте орын алатын болса, жергілікті гипоплазия (местная гипоплазия) деп атайды.
Жүйелі гипоплазия (системная гипоплазия)
Жүйелі гипоплазияның үш клиникалық түрін ажыратады: 1)кіреукенің түсінің өзгеруі (изменение цвета); 2) жетілмей қалуы (недоразвитие); 3) қалыптаспауы немесе дамымай қалуы (аплазия).
| 2-сурет. Жүйелі гипоплазия,нүктелі-дақты түрі |
Тіс гипоплазиясының ауыр түрі – кіреукенің құрылымын бұзатын түрі төмендегідей болып бөлінеді:
· толқынды гипоплазия (волнистая гипоплазия);
· жүлгелі-сайлы гипоплазия ( бороздчатая гипоплазия),
· нүктелі гипоплазия (точечная гипоплазия);
· шәшкеге (тостағанға) ұқсас гипоплазия (чашеобразная гипоплазия);
· баспалдаққа ұқсас гипоплазия (лестничная гипоплазия).
Толқынды гипоплазия кезінде сауыт бетінде қалыпты кіреуке аймағы мен нашар дамыған аймағы жіңішке жолақ тәрізді алмасып отырады және тісті тек бүйір бетінен қараған кезде ғана байқалады. Нүктелі гипоплазия кезінде ұсақ көлемді нүктелі ойықтар тіс сауытының әртүрлі деңгейінде орналасады (2-cурет). Жүре-жүре нүктелі ақау ошағындағы кіреуке қоңыр немесе қара түске боялуы мүмкін, бірақ кіреукенің тығыздығы мен тегістігі сақталады. Кейде гипоплазия сауыт бетінде бірлі-жарымды жіңішке науаға ұқсас сай түрінде кездеседі ( тіс сауытын буып қойғандай көрініс береді). Мұндай сайлар біреу немесе бірнешеу болуы мүмкін және олар қалыпты кіреуке аймағымен алмасып отырады. Егер осындай сайлар сауытты түгел жаба орналасса, тіс беті баспалдаққа ұқсап қалады. Бұл кезде сайлардың қабырғалары мен табанында жұқа кіреуке қабаты сақталады, беті тегіс және жылтыр болады.
Шәшкеге ұқсас гипоплазия кезінде сауыт беттерінде домалақ немесе сопақ пішінді диаметрлері 1,0-2,0 мм ойықтар кездеседі. Олардың табандарында кіреуке жұқа қабат түрінде кездеседі, кейде құрылмай қалуы да мүмкін (аплазия). Мұндай жағдайда ақаудың табаны пигменттеледі және көпшілік жағдайда тісжегімен асқынады.
Гипоплазияның сирек кездесетін түрі – оның дамымай қалуы (аплазия). Бұл түрі тістер сауыттарының кейбір аймақтарында (тістеу қырларында, шайнау төмпешіктерінде, гипоплазиялық сайлардың табандарында) кіреукенің құрылмай қалуымен сипатталады. Көпшілік жағдайда кіреуке күрек тістердің тістеу қырында дамымай қалады (1-сурет) . Бұл кезде тіс бір-біріне кигізіліп қойған қос сауытты (ішкі сауыты тарлау және шығыңқы) пішінге ие болады. Сирек жағдайларда тістерде аталған гипоплазия түрлерінің бірнешеуі кездесуі мүмкін. Мұндай үрдісті аралас тіс гипоплазиясы (смешанная гипоплазия зубов) деп атауға болады.
Гистологиялық зерттеулер кезінде гипопластикалық өзгеріске ұшыраған тіс кіреукесінде призма аралық кеңістіктерінің үлкейгені, Ретциус жолақтарының кеңейіп, призма шекараларының анықтығы жойылғаны байқалады. Нүктелі гипоплазия кезінде дентинде де өзгерістер анықталады: шарлар аралық кеңістікті белдеу кеңейген, орынбасушы дентиннің қарқынды құрылуы байқалады. Ұлпада жасушалық құрылымдар азайған, нервтік элементтерде дегенерациялық өзгерістер орын алады.
Жүйелі гипоплазиялық тістерге Гетчинсон, Фурнье және Пфлюгер тістерін жатқызуға болады.
Гетчинсон тістері (зубы Гетчинсона) – бөшкеге немесе бұрандаға ұқсас орталық жоғарғы күрек тістер, мойын бөліктері тістеу қырынан кең, тістеу қырларында жарты айға ұқсас ойықтары бар. Ойықтардың табанының тереңдеу аймағы кіреукемен жабылмауы да мүмкін.
Фурнье тістері (зубы Фурнье) – бөшкеге ұқсас орталық күрек тістер, бірақ тістеу қырларында ойықтары жоқ .
| 3-сурет. а-Гетчинсон тістері. сайт-med-brand.ru |
Пфлюгер тістері – сауытының мойын деңгейіндегі диаметрі шайнау бетінің диаметрінен үлкен, шайнау төмпешіктері нашар дамыған, бір-бірімен бірігіп тіс сауытына конусқа ұқсас пішін беретін бірінші үлкен азу тістер. Бұл тістер де туа дамыған созылмалы мерез инфекциясының әсерінен дамиды деген болжамдар бар.