Фанетычныя пазіцыя гукаў у моўнай плыні. Пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні гукаў

Фанемы выконваюць 2-ве функцыі:

1 – перцыптыўная (атаясамлення моў і марфем)

перцыптыўныя моўныя пазіцыі – гук менш за ўсё залежыць ад суседства.

перцыптыўная слабая пазіцыя.

2 – сігніфікатыўная (адрозненне слова і марфемы)

Сігніфікатыўная моцная – мякк- цв на канцы слоў (быт - быць)

сігніфікатыўная слабая (плод – плот)

Галосныя пеерадаюцца на пісьме згодна з фанетычнмі прынцыпам (гуковы)

Зычн – фанеталагічны (марфемны, у нязменным выглядзе)

Слабыя пазіцыя галосн:

1) аканне, яканне а ß о, э

2) о, пасля цв зыч à а дом – дамавы.

3) о расля цв зычныз, толькі ў першым переднаціскным, пасля мяккіх. Вёсны – вясна.

4) у нек словах: о, э à ы,і пасля р, л

Зычныя.

Парны зв-глухі 2 моцныя пазіцыі.

1) перад галоснымі (дом том)

2) перад санорнымі (двор-твор)

+ 1) канец слоў

2) перад глухімі

3) перад звонкімі

Моцныя пазіцыі: цв- мяк.

1) перад галосн

2) канец слова для папярэднязычных.

3) л-л’ на канцы і перад любым зычным.

4) не памяшч перад. [г’], [к’], [х’] – згінуць

Выбухны і афрыкоты: 1) слаб пазіцыі – іх сусседах ле(г)чык

то еж сама і для свіст і шып.

Гістарычнае чаргаванне.: г – ж, з’ (бераг, беражок на беразе.); к – г,ц (рука, ручны, руцэ); х – ш, с’ (муха, мушка, мусе);д, дз, дж: хаджу\ т,ц’ – г плачу, раблю куплю.

л – ў (чытаў)

Галосныя.: э – а,о (лезці – лазіць, весці -воз)

у – ы,о (духі – высыхаць, сохнуць); а – а, і (?) бяру- збіраць – збор –сабраць

а – ц, ш, н (вязаць, узыць - вазьму)(мець - мну);а – он – іш (імя – імёны, зняць – зніму.)

35. Транслiтарацыя. Выкар.варварызмау. Экзатызмы – iнш.словы,лекс.не засвоен, харрак-ць палiт,эк,культ жыцце замежных краiн. (Анг.-лорд, сэр, сейм, фр.- франк) Э.засвоены графiчна, фанет, граматычна. Варварызмы – iнш.словы, зусiм не засвоен. цi асвоены графiчна(Звон кафедральны клiча на Ave) Транслiтэрацыя – пераход замежных слоу у бел.асяроддзе, iх засваенне I выкарыст. Выкарыст. Вельмi актыунае, але неапрацаванае. СМI часта выкарыст. Варварызмы I экзатызмы. 36.Лексiка суч.бел.мовы паводле акт.i пасiун складу. Актыуна склад – актыуныя словы,здольныя абслугоуваць усе сферы дзейнасцi людзей. Пасiуны склад – малаужывальныя словы. Да пасiунага складу лексiкi адносяцца: АРХАIЗМЫ(былыя актыуна ужывальныя назвы прадметау,з`яу,паняццяу,выцесненыя з ужытку iнш.словамi): 1-бел.словы~ляк-сургуг; 2-запазыч.словы~жырандоль(фр)-падсвечнiк; 3-семантычныя~ясны-знатны, вельможны; 4-гукавое афармлен.~гатэль-атэль; 5-з асобн.марфем~авантурнiк-авантурыст. ГIСТАРЫЗМЫ(словы,што выйшлi з ужытку у вынiку таго,што знiклi самi рэчы)~СССР:андарак,рыдван,стаханавец. НЕАЛАГIЗМЫ(словы,што не набылi агульнай вядомасцi I дадаткова шыр.выкарыст.) 1)iндывiдуальна-аутарскiя: пiлiва(пiлiць), колiва-калоць 2)агульнаужыв: вiдэаклiп,спонсар,рэйтынг,бiатлон. 42. Сiстэмат.фр.адзiнак.Тыпы фр.паводле семант.злiтнасцi. Сiстэтатыз.фр.адз-нак: 1-прадметная класiфiкацыя(па тэматычных групах)2-па ступенi фразеал-цi(выс.,сяр.,нiзк.)3-семантычн.класiфiк.(Вiнаградау) Тыпы фр.паводле семант.злiтнасцi: *фр.зрашчэннi, або iдыемы – цэласныя,семант.непадзельныя фр.адз-кi,сэнс якiх не выводз.з сумы значэнняу састауных кампанентау. ~~ бiць бiбiлi, вадзiць за нас, не лыкам шыта. *Фр. Адзiнствы - сем.непадзельн.адз-кi,сэнс часткова матываваны. ~~муцiць ваду, апусцiць рукi, гнуць спiну. *Фр.злучэннi – устойлiв.звароты, якiя не 1-ужыв.свабодна, 2-не ~~перабраць меру, мець значэнне, прыняць рашэнне. * фр.выразы – устойлiв.семант непадзельныя гатовыя моуныя звароты, якiя складв.са слоу са свабодн.значэн. ~~атэстат сталасцi, педагагiчны ун-т, працоуныя поспехi, мiрныя iнiцыятывы, атамная энергiя. 3 – Гістарычныя этапы развіцця бел мовы. Уласна- бел словы: бусел, будаваць, гаспадар, хутка, гаворка, волат, лазня, вясёлка, змрок, дрэнны, адмысловы, сяліба і інш. Этапы развіцця: Старарусская літ мова як зыхад этап у гіст. усходне-слав моў 11-14 стст. – выпромоўка ўласных сродкаў выражэння – аддаменне ад сістэмы пародн гаспадаркі – развіцце літ. моў 2-х моўе і 3-х моўе – поўнагалосныя і непоўнагалосныя словы – узаемаадносіны бел і зкраінтскай моў, гаворкі крывічаў, дрэгавічаў, радзімічаў. помнікі à“Слова аб полку Ігаравым” Гняздоўскі надпіс на глін посудзе 10 ст. “Руская праўда””Слуцкія лісты і тураўская Евангеля” Літ мова эпохі бел народнасці 15-18 стст – дзяржаўная мова ВКЛ – панаванне дзелав. пісьменнасці – пісьмо у царквы да 16 ст – замацаванне традыцый этымалагічныя – марфозныя прынцыпы – страчванне ўлады царквы бліжэй к 18 стст. помнікі àАктавыя кнігі, Літоўская метрыка, кнігі Скарыны, кнігі Віцебскага замкавага суда 1533-1540гг, Евангеле Цяпінскага. Новая бел літаратурная мова 19 – 20 стст – кан 18 стст – бел мова заходзіць як дыялект сярод сялянства – творчая манера паасобнасці пісьменнікаў – сістэма грацічных сродкаў – унармаваная сістэма арфаграфіі і граматыкі. лексікі і сінтаксіса – устойлівыя сістэмы жанраў поэзіі і публіцыстыкі помнікі à “Сялянка” Д-Марцінкевіч “Энеіда на вывараце” “Тарас на парнасе” “Бел граматыка для школ” “Наша ніва, доля, хата” 7 – Аспекты вывучэння гука, іх сутнасць. Азначэнне гука. Утварэнне гукаў. Моўны апарат. Актыўныя і пасіўныя органы маўлення. Аспекты вывучэння гукаў: 1) акустычны – фіз. якасці гукаў даслед. фізіка – акустыка + хар = вышыня, працягласць, тэмбр, сіла гука. 2) артыкуляцыйны (фіялагічны) – апісанне гукаў мовы з пункту гледжання іх утварэння. + хар = дзе і як утвараецца кожны гук. 3) функцыянальны (лінгвістычны) – розглад гукаў з боку іх функцый + хар = якую ролю выконвуюць гукі ў моўнай плыні. (словаўтварэнне, словаадрозневанне функцый гукаў) Гук – гэта найменшы членараздельны элемент вуснай мовы, утвораны органамі маўлення за адну артыкуляцыю. Гукі утвараюцца ў выніку складанай работы моўнага апарата: лёгкія, гартань, глотка, голас, звязкі, цв і мяккое паднябенне губы, поласць носа і рота, язык, язычок, губы. Актыўныя органы – рухомыя. Сярод іх большая нагрузка выпадае на губы, язык і газ звукі, ніжняя сківіца, мяккае паднябенне. Пасіўныя органы – нерухомыя: зубы, паднябенне, поласць носа. Да іх толькі набліжаюцца або з імі змыкаюцца пры ўтварэнні гукаў актыныя органы маўлення. Ахарактыразаваць артыкуляцыйна асобны гук – апісаць становішча актыўн. органаў маўлення або вызначыць, якія часткі пасіўных органаў сутыкаюцца з актыўнымі у момант утварэння. 13 – Фаналогія. Паняцце пра фанему. Фаналагічныя школы. Варыянты і варыяцыі фанем Фаналогія – раздзел мовазнаўства, які вывучае сіст. фанем. Фанема – мін фанетычная адзінка, якая служыць для адрознення або, атоясамілів. знач адзінак мовы (марфемы моў) і вылуч. на аснове параўнання гукаў ш аднолькавх пазіцыях у слове. фанема не равно гук. Варыянт – супадзенне з інш. фанемай бяроза [з] - [с] бярозка[з] - [з’] Варыяцыя – мупадзенне невялікае. Гук якасць якога ў выніку бяроза і бярознік змягчэнне змянілася нязначна. Заснавальнік фаналогіі – Бардэн дэ Куртэнэ (паляк) у 70-я гг 19 ст абгрунтаваў адрознне паміж гукам і фанемай. Фанема – гук мовы, які служыць сродкам адрознення слоў. <д>ом - <т>ом <з>ара - <к>ара, ра<н>а - ра<м>а. у моўнай пазіцыі гукі адпавяд фанемам. З фаналагічнай школы: з\с-тол гіперфанемы хле[п] – архіфанема. 1) маскоўская 2) пецярбургская 3) пражская – яны усе па рознаму падыходзілі да вывучэння фанем. Паняцце архіфанема – моўная адзінка. гіперфанема – прадстаўнік марфем. 13 – Фаналогія. Паняцце пра фанему. Фаналагічныя школы. Варыянты і варыяцыі фанем Фаналогія – раздзел мовазнаўства, які вывучае сіст. фанем. Фанема – мін фанетычная адзінка, якая служыць для адрознення або, атоясамілів. знач адзінак мовы (марфемы моў) і вылуч. на аснове параўнання гукаў ш аднолькавх пазіцыях у слове. фанема не равно гук. Варыянт – супадзенне з інш. фанемай бяроза [з] - [с] бярозка[з] - [з’] Варыяцыя – мупадзенне невялікае. Гук якасць якога ў выніку бяроза і бярознік змягчэнне змянілася нязначна. Заснавальнік фаналогіі – Бардэн дэ Куртэнэ (паляк) у 70-я гг 19 ст абгрунтаваў адрознне паміж гукам і фанемай. Фанема – гук мовы, які служыць сродкам адрознення слоў. <д>ом - <т>ом <з>ара - <к>ара, ра<н>а - ра<м>а. у моўнай пазіцыі гукі адпавяд фанемам. З фаналагічнай школы: з\с-тол гіперфанемы хле[п] – архіфанема. 1) маскоўская 2) пецярбургская 3) пражская – яны усе па рознаму падыходзілі да вывучэння фанем. Паняцце архіфанема – моўная адзінка. гіперфанема – прадстаўнік марфем. 19 – Прынцыпы беларускай графікі. Піктаграфічнае, ідэаграфічнае, фанаграфічнае пісьмо. Прынцыпы бел графікі: 1) гукавы – кожн. літара можа абазначаць асобы гук. 2) складовы – утвар з дапамогай спалучэння літар асобнага склада. лірата як знак можа абазначаць 2 гукі + змяшчаць папярэдні 1 дадат функ. ты- гукавы , высновы – складовы. Пісьмо – форма фіксацыі вусн мовы, што служыць для зносін паміж людзьмі на адлегласці і замацоўванне ў часе. ёсць пісьмо сілабічнае, або складовае. піктаграфічнае – 1) 8-6 стстс да на эры, перадае выказванне цалкам не падзяляючы яго на словы, ні гук складу словав. 2) могуць быць зразумелы ў сукупнасці. Разнавіднасці: - запісы ўмоў абмену, палявення , рыбалоўнай дзей. – паведамленне пра баявыя паходы, пісьмы – летапісы плямён, - надмогільныя надпісы – запісы фурмул і запаветаў. - міжнародная пісьмо (дарожныя знакі, алімпійскі сімвал) – не падзяляенцца на слова, гук, абалочка, разначыт. ідэаграфічнае – 4-3 тыс. Егіпет. Перадае сематыку (значэнне) цалкам, пры розным гучанні – сэнс аднолькавы. Разнавіднасці : клінапіс у месапаміі, егіпет, статуі, роспіс саркафагаў, грабніц, помнікі, кітайскіе іерогліфы = 40 тыс (кайліц). Ва усіх краінах лічбы былі у матэматыкі, хімііі, картаграфіі. фанаграфічнае – літарна-гукавое, кожная літ мае свій гук, простае. 3 бакі адрозніваюць гэта пісьмо: алфавіт, графіка, арфаграфія. Найбольш пашыраные сістэмы пісьма: лац алфавіт, арабскі, кірыліца. 41.Полiсемiчнасць,сiн., аманiмiчн.фр.. 1)Сiнанiмiчнасць фр-мау (адрознiв.памiж сабой адценнем значэння цi стылiст. афарбоукай): заснуць вечным сном – аддаць богу душу – злажыць косцi – даць дуба ---памерцi. 2)Ад сiнонiм.трэба адрознiв.варыянты, калi адзiн з кампанентау ужыв.у змен.выглядзе: мамiн сынок-сыночак; збiць з толку-з панталыку; як бачыш-як бач 3)Полiсемiчнасць: адзiн на адзiн – 1-без сведкау.2.без саюзнiкау.; стаць на ногi – 1- зрабiцца самастойнымi.2.паправiцца,вылечыцца 4)Ананiмiчнасць: пад бокам – за светам; гарачая галава – цiшэй вады, нiжэй травы. 40. Парадак кампан. у фр.. Тыпы фр.па iх Парадак кампанентау у фр.:1-свабодн.размяшчэн.слоу;2-стандартны(тыповы);3-фiксаваны(кожны кампан.мае свае месца) Фр-мы не размяркоув. па лекс-грам.разрадах – часцiнах мовы, а толькi суаднос. з iмi паводле значэння I сiнт.ф-цыi: 1)дзеяслоуны – замарыць чарвяка(перакусiць), воду муцiць(заблытваць справу), згубiць галаву(збянтэжыцца); 2)назоунiкавы – альфа I амега(самае галоунае), апошняе слова(найвыш.дасягн),гарачая галава(палкi чалавек); 3)прыметнiкавы – з боку прыпiку(лiшнi), з вузел росту(малы); 4)прыслоуныя – на адной назе(хутка), за светам(далека); 5)займеннiкавы – ваш брат(да вас падобны), як адзiн(без выключэн); 6)выклiчнiкавы – вось табе I на!, што за лiха! 2 – Беларуская мова ў сям’і індаеўрапейскіх моў. Беларуская мова адна са славянскіх моў. Усходнеславянскія, заходнеславянскія і паўднёва славянскія мовы. Моўныя сем’і: 1) індаеўрапейская, 2) кітайска-тыбетская, 3) тюркская, 4) уральская, 5)селіта – халічкая 6) травідыйская. Моная сем’ягэта группа роднасных моў залежных ад іх геагр. размяшчэння, паходжання з агульнай крыніцы. Індаеўрапейская сям’я (16 груп) 1 – славянская, 2- германская, 3 – раманская, 4 - балтыйская, 5 - індыйская, 6 – іранская і інш. Славянская группа 1) усходнеславянская (руская, беларуская, украінская) 2) заходнеславянская (польская, чэская, славацкая, латыская(?)) 3) паўдневаславянская (славенская, балгарская, македонская, сербска – харватская.) Класіфікацыя моў – падзел моў свету па іх уласцівых рынадлежнасці мовы. Класіфікуюцца: - Генеалагічнае - Марфалагічнае, або тыпалагічнае. Мовы: 1) фіктыўная 2) аглюнатыўная 3) аморфрная. 6 – Фанетыка. Сувязь з іншымі раздзеламі мовазнаўства. Прадмет і задачы вывучэння. Фанетычныя адзінкі. Фанетыка – навука аб гук. ладзе мовы, раздел мовазнаўства, у якім вывуч. спосабы утрарыння гукаў мовы, іх акустычныя ўласцівасць, пазіц і камбінатыўныя змены, спалучэнні, а таксама склад, складападзел, націск, інтанацыя, асаблівасці членення гук плыні на моўныя адзінкі. Фанетыка: - апісальная – даследванне гук. ладу на адпаведным этапе развіцця. - гістарычная – працэсы відазмяненняў гукаў мовы, замены адных з іншымі гукамі, асаблівасці. - параўнальная – супастаўленне і выяленне спецыфічных адрорзненняў у працессе параўнання гукаў розных моў. Фанетыка цесна звязана з іншымі мовазн.:1)з арфаэпіяй – пра, выяленне, калі ведаешь асаблівасці гукаў. 2) арфаграфіяй – будзе эфект. калі зразумець сутнасць і ролю фан прынцыпаў,правапісу. 3) лексікалогіяй і марфалогіяй – адрозніць значэнне слова і разабрацца ў яго марфемным саставе. Без фанеты нельга абысціся пры вывучэнні літ-ры і літаратуразнаўства. Фанетычныя адзінкі. 1) тэкст – вусна аформленая думка, пэнага інфа, якая характэрызуе завершанасцю. вял паузы на пач і на прыканцы, умер. уступ, кулім, заключэнне. 2) фраза – інт і сістэматычна закончаная адзінка маўлення, абмежаваная 2-ма зацяглымі паўхамі, склад з некалькі моў, складаў. 3) Мойны такт – частка фразы, з незов і кароткай паўзамі 4) Фан. слова – гук, адзінка, аб’яднаная адным націскам. 5) склад – гук ці комплекс гукаў, вымаўл. 1-ым верт. шутурм. 6) гук – элемент фан. адзінка, у сук слад. гук матэралізуе слова. 11.- Фанетычныя працэсы Фанетычныя працэсы характэрны для усiх моу. 1. Дыярэза – выпадзенне асобнага гука са спалучэння зычных Напрыклад: здн-позна, рдц- сэрца, рдн-мiласэрны, лнц-сонца, стл-засланы Вынiкам з`яуляецца сцяжэнне гукау ( беларус + ок +i) У iншых спалучэннях на месцы кораня I суфiкса адразу адбылося прыпадабненне гукау, а потым сцяжэнне. (хара(ш)ство, каза(к+с)цкi). 2. Гаплалогiя – выпадзенне аднолькавых складоу Напрыклад: мiнера(ла)логiя 3. Эпентэза – з`яуленне новага гука у становiшчы памiж галоснымi. Напрыклад: павук, кi(j)яскер 4. Пратэза – з`яуленне дадатковага гука на пачатку слова Напрыклад: iмгла, iмкненне, вокны 5. Метатэза – перастаноука складоу у слове. Напрыклад: сыроватка – сываратка, нагбом - набгом 15 – Складападзел у сучаснай бел мове. Закон узрастаючай гучнасці. Характырыстыка складоў. Склад – найкарацейшая адзінка моўнай плыні, якая утвараецца галоснымігукамі або спалучэннямі галосных з зычнымі гукамі. Склады: 1) адкрытыя (склад закончаны галоснай) 2) закрытыя (зычныя) – прыкрыты (склад пачынаецца з зычнай) – непрыкрыты (з галоснай) Складападзел – вызначэнне межаў паміж складамі ў мове і на стыках слоў. Складанападзел вызначаецца з улікам ўзрастаючай гучнасці: найбольш гучныя – галосныя, пасля іх санорныя. за імі – звонкія зычныя, затым – глухія зычныя. Падзяляючы словы на склады трэба кіравацца правіламі: правілы пераносу, падзл на склады і марфемы, падзелы могуць не супадаць. 1) зычныя паміж галоснымі адыходзяць да наступнага галоснага : бя-ро-за, зо-ла-та 2) паміж галоснымі спалучэннямі шумных або санорных, усё спалучэнні адэходзяць да наступнага склада: до-шка, до-бра, ле-сві-ла 3) паміж галоснымі санорнымі і шумнымі, то сан да аднаго, а шумны да другога: мар-скі. 4) спалучэнні 2-х санорных могуць раздяляцца, або адносіцца да наступнага склада: зер-не і зе-рне. 5) [й] [ў] заўсёды да папярэдняша склада: вай-скоў-цы. 18 – Графіка. Фарміраванне бел графікі. Аснова бел графікі – кірыліца (створана на аснове грэ візантыйскага пісьма) у др палове 9 ст.(24 літ)+ 19 (з яурэйскага) Кірыліца больш простая, чым глаголіца. Старабел гр прайшла 3 этапы: устаў(1), паўустаў(2), скорапіс(3). 1- строгая геаметрычная форма літар, асобна друг ад друга, перпенд. 14 ст. 2- спрошчаны напіс з нахілам, скарачэнні, але асобна 14-17 стст 3- адсутнасць строгіх форм, скарочана 15 ст, 16-17 ст – росквіт. 16-17 стст – шрыфт Скарыны з 17 ст - націск гр (Муд праўда”, творы Д-Марцінкевіча, Багушевіча.) 16-17 стс - арабскі алфавіт (таторы) кібаты – кнігі, напіс на бел. мове арабскім алфавітам. з канц 19 ст– рускі грамадзянскі шрыфт на аснове кірыліцы. Новы шрыфт быў прастое перадаванне фанет. асаблівасцей. Бел мовы1)дж, дз, ў, ё, і, шч-щ (‘) 2) выключая літары и,щ,ъ 3) удасканальванне гук. знакаў літар ц, д,т. 20я гг 20 ст замац алфавіт бел мовы. Графіка – раздзел мовазнаўства, які вывуч !) суадносіны паміж літарамі і гукамі 2) сукупнасць усіх сродкаў фіксацыя вуснай мовы на пісьме. 3) граф. адлюстраванне літар і інш знакаў. Сродкі бел графікі: літара, знак прыт, апостр, злучок, дэфіс (вял\мал), абзац, пропускі, скарач, мат і інш знакі. Задача графікі: устанаўленне суадносін паміж літ і гукамі адлюстраванне малюнкаў тірамі. Бел алфавіт – сукапнасць літар мовы, разлічаю ў адпаведным парадку, 32 літ (дж і дз лічацца літарамі.) Бел фалфавіт – эканомны. 20 – Арфаграфія. Мэты і задачы. Гісторыя станаўлення. Арфаграфія – 1) раздзел мовазнаўства, які вывучае і распаўсюджвае сістэму правіл, што вызначаюць разнастайныя напіс высн мовы на пісьме. 2) сукупнасць правіл напісання слоў і выразаў, якая гістарычна складваецца ў кожнай літ. мове. 5 раздзелаў арф. : 1) правілы перадачы гукаў (фанем) літарамі ў складзе слоў і марфем. 2) пр. аб змедным, дэфісным і раздзельным напісанні 3) ужыванне вел літары. 4) пр. пераносу. 5) пр. скарачэнняў. Задача арфаграфіі: выпрацоўка і ўсталяванне сістэмы правіл напісання як цэлага слова, так і яго марфем для таго, каб адлюстроўваць гукавы склад вуснай мовы і адначасова захоўванне нязменнасці гук складу. Асноўныя паняцці арф. Арфаграфічны прынцып – пэўная заканамернасць, якая звяз з нац спецыфікай і аб’яднае канкрэтныя правілы. Арфаграма – гэта правільная напіс., якое трэба выбраць з рада магчымых. арф. правіла – палажэне якое, ў адпаведнасці з прынцыпам прапануе нармат напіс. слоў і іх форм. Этапы развіцця бел арф. 1) да 1906 года, 80 кніг бел выдання і адсутнасць навук даследванняў, уплыў творч. Д-Марцінкевіча і Багушэвіча. 2) падрэхтоўчы (1900-1917), 200 кніг, бел выдання “Н. ніва” і інш. Я. Купала, Я Колас, Багд. З. Бядуля. Цётка., Чорны. 1917 браты Лёсікі “Як правільна піс па беларуску” 1918 “Бел правапіс” 3) “Бел граматыка для школ.” (1918), “Практычная граматыка” (1922) “((?) Правапіс)(1923) Тарашкевіч 4) (1934-59) “Правілы бел арфаграфіі і пунктуацыі 5) (1959 – н дні) 1992 “Праблеіы правапісу” 1994 “Дакумент аб удасканаленні бел правапісання.